5malinowski

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

Marcin Malinowski

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

I. Wprowadzenie

Dzi

ki ustawie z dnia 12 pa

dziernika 1994 r. o ochronie obrotu gospo-

darczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz.
615) polskie prawo karne wzbogaciło si

o kolejny typ przest

pstwa, miano-

wicie – o przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego. Artykuł 4 § 1 tej usta-

wy stanowił: „Kto, w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpie-
czenia, powoduje zdarzenie b

ce podstaw

do wypłaty odszkodowania,

podlega karze pozbawienia wolno

ci do lat 5”. Natomiast w

wietle § 2 cyto-

wanego przepisu: „Nie podlega karze, kto przed wszcz

ciem post

powania

karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie odszkodowania”.

Ratio legis dla stworzenia nowego typu przest

pstwa stanowiła potrzeba

wł

czenia do materii ustawowej kwestii oszustw ubezpieczeniowych, których

przypadki zacz

ły stawa

coraz liczniejsze

. Wprawdzie w obowi

zuj

cym wówczas kodeksie karnym z dnia 19 kwietnia 1969 r. (Dz. U. Nr 13,
poz. 94) wyst

pował samodzielny typ przest

pstwa oszustwa klasycznego,

ty w tre

ci art. 205 § 1, to jednak szeroki wachlarz przest

pczych zacho-

, zmierzaj

cych do wypłaty nienale

nych odszkodowa

z tytułu umowy

ubezpieczenia, powodował,

e bezkarnych pozostawało wielu sprawców,

których czyny nie mogły by

zakwalifikowane z ww. przepisu.

Uregulowanie, okre

lone w art. 4 ustawy z dnia 12 pa

dziernika 1994 r.

o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa
karnego, miało przyczyni

do uproszczenia dowodzenia oszustwa ubez-

pieczeniowego, gdy

nie zawierało ono znamienia „niekorzystnego rozpo-

dzenia mieniem” – wyst

puj

cego w przepisie art. 205 § 1 ówczesnego

kodeksu karnego

. Jak si

okazało w pó

niejszej praktyce stosowania nowej

regulacji prawnej, udowodnienie sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego in-
kryminowanego mu czynu – wcale nie stało si

prostsze, a to za spraw

konieczno

ci wykazania zamiaru kierunkowego, tj. działania w celu uzyska-

nia odszkodowania.

Oszustwo ubezpieczeniowe nale

ało przez około 3 lata do tej kategorii

przest

pstw, której regulacji nale

y szuka

w tzw. pozakodeksowych przepi-

T o b i s A., Rola ustawy z dnia 12 pa

dziernika 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego,

RPEiS 1995, nr 1, s. 23.

T o b i s A., op. cit., s. 24.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

sach karnych. Dopiero autorzy nowej kodyfikacji karnej z 1997 r. uczynili
z oszustwa ubezpieczeniowego „przest

pstwo kodeksowe”.

Ustawodawca, uzasadniaj

c wprowadzenie do kodeksu karnego prze-

pstwa oszustwa ubezpieczeniowego, stwierdził,

e: „Szczególny rodzaj

oszustwa ubezpieczeniowego przewiduje natomiast art. 298, polegaj

cy na

wiadomym powodowaniu zdarzenia, które stanowi podstaw

do wypłacenia

odszkodowania, np. podpalenie budynku, spowodowanie wypadku drogo-
wego. Przyj

cie tego odszkodowania uzasadnia odpowiedzialno

ść

na pod-

stawie art. 286 w zwi

zku np. z art. 294 § 1. Dotyczy to tylko ubezpiecze

maj

tkowych i ma charakter czynno

ci przygotowawczej do wła

ciwego

oszustwa asekuracyjnego (art. 286)”

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego zostało okre

lone w kodek-

sie karnym z dnia 6 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 88, poz. 553) w art. 298 § 1,
który stanowi: „Kto, w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubez-
pieczenia, powoduje zdarzenie b

ce podstaw

do wypłaty takiego od-

szkodowania, podlega karze pozbawienia wolno

ci od 3 miesi

cy do lat 5”.

Natomiast zgodnie z tre

art. 298 § 2 k.k.: „Nie podlega karze, kto

przed wszcz

ciem post

powania karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie

odszkodowania”.

Jak wynika z porównania tre

ci przepisów: art. 4 ustawy z dnia 12 pa

dziernika 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych
przepisów prawa karnego oraz art. 298 k.k., nowe uregulowanie przest

stwa oszustwa ubezpieczeniowego ró

ni si

od poprzedniej regulacji doda-

niem okre

lenia: „takiego” odnosz

cego si

do słowa: „odszkodowania”.

W rezultacie, zamiast stwierdzenia: „b

ce podstaw

do wypłaty odszko-

dowania…”, w obecnym kształcie opisywanego typu przest

pstwa jest okre-

lenie uzupełnione zaimkiem wskazuj

cym i brzmi ono: „b

ce podstaw

do wypłaty takiego odszkodowania…”.

Ponadto w art. 298 § 1 k.k. okre

lono tak

e doln

granic

ustawowego

zagro

enia: „od 3 miesi

cy pozbawienia wolno

ci”, co nie było wyartykuło-

wane w art. 4 ustawy z dnia 12 pa

dziernika 1994 r. o ochronie obrotu go-

spodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego, gdy

dolna

granica ustawowego zagro

enia na gruncie tej ustawy wynikała z przepisów

ęś

ci ogólnej kodeksu karnego z dnia 19 kwietnia 1969 r., gdzie art. 32 § 1

stanowił,

e: „Kara pozbawienia wolno

ci trwa najmniej 3 miesi

ce, a najwy-

ej 15 lat”

Uzasadnienie rz

dowego projektu kodeksu karnego, (w:) Nowe Kodeksy karne – z 1997 r.

z uzasadnieniami, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1997, s. 210.

Wg kodeksu karnego z dnia 6 kwietnia 1997 r., kara pozbawienia wolno

ci trwa najkrócej

miesi

c, a najdłu

ej 15 lat (art. 37 k.k.), zatem pozostawienie w niezmienionym kształcie

opisu zagro

enia ustawowego z art. 4 § 1 ustawy z dnia 12 pa

dziernika 1994 r. o ochronie

obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego – spowodowałoby au-

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

II. Problem nazwy: oszustwo ubezpieczeniowe

od czasu wprowadzenia do polskiego prawa karnego przest

pstwa

okre

lonego w art. 4 § 1 ustawie z dnia 12 pa

dziernika 1994 r. o ochronie

obrotu  gospodarczego  i  zmianie  niektórych  przepisów  prawa  karnego
(Dz. U.  Nr  126,  poz.  615)  przedstawiciele  doktryny  nazywali  je  mianem
„oszustwa  ubezpieczeniowego”,  b

zamiennie: „oszustwa asekuracyjne-

go”.

Jeszcze przed wej

ciem w

ycie powy

szej regulacji prawnej

K. Buchała

stwierdził,

e przedmiotowa ustawa „wprowadziła nie znany obowi

zuj

ce-

mu ustawodawstwu typ przest

pstwa oszustwa asekuracyjnego, które zda-

rza si

coraz cz

ęś

ciej pod ró

nymi postaciami”

Równie

A. Tobis okre

la przest

pstwo z art. 4 § 1 ww. ustawy jako

„oszustwo ubezpieczeniowe”

Natomiast H. Pracki omawiany typ przest

pstwa nazywa oszustwem

asekuracyjnym, jednak

e zaznacza,

e nazwa ta nie jest usprawiedliwiona,

gdy

, pomimo i

przest

pstwo to sprowadza si

do podst

pnego działania

przy zawieraniu umowy o ubezpieczenie, to ró

ni si

istotnie od oszustw

tych w kodeksie karnym

Bez krytycznych uwag nazw

„oszustwo ubezpieczeniowe” posługuje si

R. Rogala

, dostrzegaj

c jednak problemy praktyczne w rozgraniczeniu

oszustwa ubezpieczeniowego od klasycznego oszustwa i trudno

ci interpre-

tacyjne w zakresie znamion obu tych przest

pstw.

Z kolei E. K

dra pisze o powy

szym przest

pstwie jako o szczególnej po-

staci oszustwa asekuracyjnego, którego znamiona mo

na wyczerpa

jedynie

w zwi

zku ze stosunkiem prawnym ubezpieczenia gospodarczego, a prze-

pstwo to jest ustawowym uzupełnieniem postaci klasycznej oszustwa

A. Bentkowski, poddaj

c analizie przest

pstwa z cytowanej ustawy, pod-

niósł,

e ustawa ta „wprowadza do polskiego prawa karnego nieznany na-

szemu ustawodawstwu typ przest

pstwa zwanego oszustwem asekuracyj-

tomatyczne obni

enie dolnej granicy ustawowego zagro

enia w przest

pstwie oszustwa

ubezpieczeniowego z 3 miesi

cy do 1 miesi

ca pozbawienia wolno

ci.

Ustawa z dnia 12 pa

dziernika 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektó-

rych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615) weszła w

ycie w dniu 1 stycznia

1995 r.

B u c h a ł a K., Wybrane zagadnienia ustawy o ochronie obrotu gospodarczego, PiP 1994,

nr 12, s. 37.

T o b i s A., op. cit., s. 24.

P r a c k i H., Nowe rodzaje przest

pstw gospodarczych, Prok. i Pr. 1995, nr 1, s. 47.

R o g a l a R., Prawna kwalifikacja oszustw ubezpieczeniowych w teorii i praktyce, ZN WSUiB
1995, nr 11, s. 58 i n.

d r a E., Jeszcze w sprawie przest

pczo

ci na szkod

ubezpieczyciela, Prawo Asekura-

cyjne 1996, nr 3, s. 62.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

nym. Nazwa tego typu przest

pstwa ma znaczenie drugorz

dne, ale jest

ona bł

dna. Skoro teoria prawa ma przyj

ąć

nazw

tego typu wyst

pku, to

bardziej wła

ciw

nazw

byłaby nazwa «przest

pstwo ubezpieczeniowe»”

Równocze

nie autor ten nie uzasadnia swojego pogl

du o bł

dno

ci nazwy

„oszustwo ubezpieczeniowe” i nie stara si

przekona

co do swojej propozy-

cji nazwy omawianego typu przest

pstwa.

W. M

drzejowski stwierdził natomiast,

e powy

sza ustawa wprowadziła

„nieznany dot

d polskiemu prawu karnemu typ oszustwa ubezpieczeniowe-

go”

Wbrew twierdzeniom Ł. Pohla w kwestii rzekomego odrzucenia przez T.

Rydzka nazwy „oszustwo ubezpieczeniowe”

, T. Rydzek, okre

laj

c nazw

dla ww. przest

pstwa, wspomina o „tzw. oszustwie ubezpieczeniowym”

Autor ten równocze

nie kategorycznie zastrzega,

e „termin «oszustwo ase-

kuracyjne» b

«oszustwo ubezpieczeniowe» nie mo

e wyra

istoty

i cało

ci zagro

przest

pczych dla zakładów ubezpiecze

”, a „ustawa

stanowi odej

cie od prawnej koncepcji, według której przest

pstwo na szko-

ubezpieczyciela jest to

same z oszustwem”, przez co „jest to niew

tpliwie

wyraz słusznych d

ąŜ

do modernizacji przepisów karnych i dostosowywa-

nia ich do zmian w sferze struktury i metod działa

karalnych”

. T. Rydzek

nie neguje samej nazwy: „oszustwo ubezpieczeniowe” dla okre

lenia bada-

nego typu przest

pstwa, lecz proponuje stosowanie poj

cia „przest

pczo

ść

ubezpieczeniowa” dla oznaczenia „ogółu przest

pstw, które w sposób po-

redni lub bezpo

redni godz

w interesy firmy ubezpieczeniowej b

rynku

ubezpieczeniowego”

i tylko w tym szerszym zakresie nie uznaje poj

cia

„oszustwo”.

Tak

e G. Wici

ski u

ywa nazwy „oszustwo ubezpieczeniowe” podczas

analizy przepisu art. 4 § 1 cytowanej ustawy

. Autor ten zauwa

e sku-

teczno

ść

omawianej regulacji prawnej w przeciwdziałaniu oszustwom ubez-

pieczeniowym nie jest wielka i proponuje de lege ferenda uj

ąć

oszustwo

asekuracyjne „w klasycznej formie przest

pstwa skutkowego”, co znalazłoby

swoje odzwierciedlenie w konstrukcji tego typu przest

pstwa jako „

Ŝą

danie

B e n t k o w s k i A., Nowe przepisy karne dotycz

ce przest

pstw ubezpieczeniowych, PiP

1996, nr 11, s. 60.

d r z e j o w s k i W., Odpowiedzialno

ść

za wyłudzenie zwi

zane z ubezpieczeniem umowy

leasingowej, Mon. Prawn. 1996, nr 2, s. 47.

P o h l Ł., Przest

pstwo tzw. oszustwa ubezpieczeniowego (art. 298 k.k.) – uwagi zasadni-

cze, RPEiS 2001, nr 4, s. 80.

R y d z e k T., Przest

pczo

ść

ubezpieczeniowa. Problemy metodologii bada

, Wiad. Ubezp.

2000, nr 3–4, s. 8.

R y d z e k T., Przest

pczo

ść

ubezpieczeniowa w

wietle teorii i praktyki, Prawo Asekuracyj-

ne 1996, nr 2, s. 68.

R y d z e k T., Rozmiary i formy zagro

enia przest

pczo

ubezpieczeniow

oraz koncep-

cja działa

profilaktycznych, ZNWSUiB 1997, nr 15, s. 6.

W i c i

s k i G., Oszustwo ubezpieczeniowe, Prok. i Pr. 1997, nr 7–8, s. 33 i n.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

bezpodstawnego odszkodowania lub otrzymanie takiego odszkodowania
w nast

pstwie przedło

enia fałszywych lub stwierdzaj

cych nieprawd

do-

kumentów co do okoliczno

ci lub faktu zdarzenia b

cego podstaw

wypłaty odszkodowania lub jego cz

ęś

ci”

Autorzy kodeksu karnego z 1997 r. w uzasadnieniu do tej ustawy okre

lili

wprowadzany typ przest

pstwa z art. 298 k.k. jako „szczególny rodzaj oszu-

stwa ubezpieczeniowego”

Po wej

ciu w

ycie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny

(Dz. U. Nr 88, poz. 553)

autorzy licznych komentarzy do tego aktu praw-

nego zasadniczo tak

e przychylali si

do nazwy „oszustwo ubezpieczenio-

we” b

„oszustwo asekuracyjne” w celu okre

lenia typu przest

pstwa

z art. 298 § 1 k.k. I tak: O. Górniok u

ywa poj

cia „oszustwa asekuracyjne-

go”

, J. Wojciechowski pisze o „oszustwie ubezpieczeniowym”

, P. Kardas

tak

e operuje poj

ciem „oszustwa ubezpieczeniowego”

, a M. Bojarski

stwierdza,

e zachowanie sprawcy wzmiankowanego przest

pstwa „popu-

larnie nazywa si

oszustwem ubezpieczeniowym”

. Natomiast R. Góral

neguje nazw

„oszustwo ubezpieczeniowe”, powołuj

c si

na przytoczon

za G. Wici

skim definicj

utworzon

na potrzeby Europejskiego Komitetu

Ubezpiecze

(CEA), z której ma wynika

e za oszustwo ubezpieczeniowe

„uznaje si

Ŝą

danie bezpodstawnego odszkodowania albo otrzymanie takie-

go odszkodowania drog

oszustwa”

. Nale

y tutaj stwierdzi

e R. Góral

wprowadza w bł

d czytelników swojego komentarza. Bł

d ten polega na

tym,

e G. Wici

ski wcale nie uto

samia oszustwa ubezpieczeniowego

z definicj

Europejskiego Komitetu Ubezpiecze

, lecz autor ten wskazuje

wprost,

e przytoczona definicja odnosi si

do poj

cia „przest

pstwa ubez-

pieczeniowego”

, a nie poj

cia „oszustwa ubezpieczeniowego”. Poj

cie

W i c i

s k i G., op. cit., s. 43.

Nowe kodeksy karne – z 1997 r. z uzasadnieniami, op. cit., s. 210.

Ustawa ta weszła w

ycie w dniu 1 wrze

nia 1998 r.

G ó r n i o k O., Przest

pstwa gospodarcze. Rozdział XXXVI i XXXVII Kodeksu karnego.

Komentarz, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2000, s. 37; zob. tak

e G ó r n i o k O., „Niekorzyst-

ne rozporz

dzenie” i „cudze mienie” jako znamiona przest

pstwa oszustwa (na tle niektó-

rych sposobów wyłudze

nieruchomo

ci), Prok. i Pr. 2002, nr 9, s. 7–8, gdzie autorka ta dla

odró

nienia od ustawowej konstrukcji oszustwa klasycznego z art. 286 § 1 k.k. wymienia ty-

py oszustw specjalizowanych ze wzgl

du na przedmiot, czy sposób oddziaływania np. z art.

297 k.k., 298 k.k., 287 k.k., 286 § 2 k.k.

W o j c i e c h o w s k i J., Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Wyd. Librata, Warszawa

1998, s. 521.

K a r d a s P., (w:) Z o l l A. (red.), Kodeks karny. Cz

ęść

szczególna. Komentarz, t. III, Kantor

Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1999, s. 323.

B o j a r s k i M., (w:) G ó r n i o k O. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Prawnicze Lexis

Nexis, Warszawa 2004, s. 815.

G ó r a l R., Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Wyd. Zrzeszenia Prawników Polskich,

Warszawa 1999, s. 391.

W i c i

s k i G., op. cit., s. 43.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

„przest

pstwa ubezpieczeniowego”

jest bowiem zakresowo szersze od

„oszustwa ubezpieczeniowego” okre

lonego w tre

ci art. 298 § 1 k.k.

Znamienne jest, i

przedstawiciele praktyki, wywodz

cy si

z organów

cigania, okre

lili typ przest

pstwa uj

tego w art. 298 § 1 k.k. jako „oszustwo

ubezpieczeniowe” b

„oszustwo asekuracyjne”. Nazwy takie stosuj

w swoich publikacjach prokuratorzy: H. Pracki

, B. Sałata

, J. Skorupka

Z. Niezgoda

, M. Malinowski

, a tak

e policjanci: R. Zakrzewski

, K. Mar-

tyniuk

, W. Jaroch

Na uwag

zasługuje okoliczno

ść

e tak

e liczni badacze przest

pczo

gospodarczej w znakomitej wi

kszo

ci bez zastrze

przyjmowali i posłu-

giwali si

nazw

„oszustwo ubezpieczeniowe” b

„oszustwo asekuracyjne”

przy okre

laniu przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k. Wystarczy tu wspomnie

cho

by o takich autorów jak: A. Pyka

, G. Grabarczyk

, T. Oczkowski

Szerzej na temat definicji „przest

pstwa ubezpieczeniowego” zob. tak

e m.in.: K

d r a E.,

Jeszcze w sprawie przest

pczo

ci na szkod

ubezpieczyciela, Prawo Asekurac. 1996, nr 3,

s. 65 i n.; J a r o c h W., Przest

pczo

ść

ubezpieczeniowa (uwagi systematyzuj

ce), Wiad.

Ubezp. 2002, nr 5–6, s. 28 i n.; t e n

e, Przest

pczo

ść

ubezpieczeniowa (uwagi systematy-

zuj

ce), Probl. Współcz. Kryminalistyki, t. VII, s. 47 i n.; K r u p i c z M., Zwalczanie przest

czo

ci ubezpieczeniowej, Wiad. Ubezp. 1999, nr 5–6, s. 16 i n.; K r u p i c z M., Przest

czo

ść

w ubezpieczeniach maj

tkowych i osobowych, PUSiG 1999, nr 7, s. 36; N o w o r y t a

S., Definicja przest

pstwa ubezpieczeniowego w Polsce, PUSiG 1998, nr 5, s. 14; N o w o -

r y t a S., Przest

pczo

ść

ubezpieczeniowa, Wiad. Ubezp. 1998, nr 5–6, s. 39 i n.; P r

t k i C.,

Wokół problematyki przest

pczo

ci ubezpieczeniowej, Wiad. Ubezp. 1997, nr 1–2, s. 31;

R y d z e k T. (red.), Przest

pczo

ść

ubezpieczeniowa – identyfikacja zagro

, jak zapobie-

, ZN WSUiB 1994, nr 4, s. 5 i n.

P r a c k i H., Przest

pstwa gospodarcze w nowym kodeksie karnym, (w:) Nowa kodyfikacja

karna. Kodeks karny. Krótkie komentarze, nr 15, Warszawa 1998, s. 148 i n.

S a ł a t a B., Przest

pczo

ść

ubezpieczeniowa w praktyce prokuratorskiej, Prok. i Pr. 2003,

nr 9, s. 132 i n.

S k o r u p k a J., Wybrane zagadnienia konstrukcji typów szczególnych przest

pstwa oszu-

stwa, Mon. Prawn. 2004, nr 14, s. 636.

N i e z g o d a Z., Niektóre aspekty prawnokarnej ochrony ubezpieczycieli (instytucji ubezpie-

czeniowych) na gruncie unormowa

art. 286 i 298 k.k., Prok. i Pr. 2006, nr 4, s. 133 i n.

M a l i n o w s k i M., Bezkarno

ść

sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego, Par. na drodze 2006,

nr 9, s. 36.

Z a k r z e w s k i R., Ochrona obrotu gospodarczego w nowym kodeksie karnym, PUG 1997,

nr 11, s. 2 i 4.

M a r t y n i u k K., Problemy przest

pczo

ci ubezpieczeniowej na podstawie do

wiadcze

Słu

by Kryminalnej Komendy Głównej Policji, PUR 2001, nr 10, s. 75.

J a r o c h W., Prawnokarna ochrona praw konsumentów, PUG 2004, nr 6, s. 4; inaczej ni

we wcze

niejszych publikacjach, jak np. J a r o c h W., Przest

pczo

ść

na rynku ubezpiecze

Wyd. Poltex, Warszawa 2002, s. 39, czy te

Przest

pczo

ść

ubezpieczeniowa..., op. cit.,

s. 32.

P y k a A., Oszustwo asekuracyjne, Monitor Prawn. 1999, nr 9, s. 14 i n.

G r a b a r c z y k G., Przest

pczo

ść

gospodarcza na tle przemian ustrojowych w Polsce, Wyd.

Dom Organizatora, Toru

2002, s. 140 i n.

O c z k o w s k i T., Oszustwo jako przest

pstwo maj

tkowe i gospodarcze, Kantor Wydawni-

czy Zakamycze, Kraków 2004, s. 179 i n.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

Odmienn

od wy

ej przytoczonych pogl

dów koncepcj

nazwy przest

stwa okre

lonego w tre

ci art. 298 § 1 k.k. zaprezentował Ł. Pohl, który ka-

tegorycznie odrzucił nazw

„oszustwo ubezpieczeniowe” i zaproponował

w jej miejsce nazw

„upozorowanie wypadku ubezpieczeniowego”. Autor

tego rozwi

zania wskazał,

e omawianego przest

pstwa nie mo

na nazwa

oszustwem, gdy

nie zawiera ono podstawowych znamion oszustwa, tj. do-

prowadzenia innej osoby do niekorzystnego rozporz

dzenia mieniem za

pomoc

wprowadzenia jej w bł

d, czy te

wyzyskania bł

du lub niezdolno

do nale

ytego pojmowania przedsi

branego działania. Dalej Ł. Pohl wywo-

dził,

e nazywanie przedmiotowego przest

pstwa mianem oszustwa jest

przykładem utworzenia projektuj

cej definicji konstrukcyjnej, która ustala

znaczenie słowa na przyszło

ść

, a jednocze

nie nie liczy si

z dotychczaso-

wym znaczeniem tego słowa. Swoj

nowatorsk

koncepcj

nazwy Ł. Pohl

uzasadnił tym,

e nie jest mo

liwe umy

lne spowodowanie wypadku ubez-

pieczeniowego, gdy

kłóciłoby si

to z konstytutywn

cech

losowo

ci takie-

go wypadku, st

d te

propozycja wyra

enia „upozorowanie”

Nale

y w tym miejscu stwierdzi

e stanowisko Ł. Pohla nie jest słuszne,

gdy

aden z autorów, posługuj

cych si

nazw

„oszustwo ubezpieczenio-

we” dla okre

lenia przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k., nie ka

e nazywa

sam

nazw

: „oszustwo” zarówno przest

pstwa uj

tego w art. 286 § 1 k.k.,

jaki i przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k. Nie ma tu wi

c mowy o ustaleniu no-

wego znaczenia słowa na przyszło

ść

bez liczenia si

z dotychczasowym

znaczeniem tego słowa. Subtelnym, a wła

ciwie zasadniczym wyró

nikiem

okre

lenia obydwu wymienionych typów przest

pstw jest przymiotnik:

„ubezpieczeniowe” („asekuracyjne”) przy rzeczowniku: „oszustwo” – w przy-
padku przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k., który to wyró

nik zmienia w tym

przypadku obraz wyspecjalizowanego typu przest

pstwa. Wydaje si

problem Ł. Pohla w kwestii odrzucenia nazwy „oszustwo ubezpieczeniowe”
sprowadza si

do dylematu, czy mo

e by

oszustwem ubezpieczeniowym

przest

pstwo, które nie jest klasycznym oszustwem. W

tpliwo

ść

pomaga

rozwi

porównanie z innej (cho

nie do ko

ca) dziedziny, gdzie mo

zada

pytanie, czy mo

e by

piractwem drogowym, b

piractwem kompu-

terowym – „klasyczne” piractwo (tzn. morskie)? Tak

e i w tym przypadku

piractwo drogowe, czy te

komputerowe posiadaj

inne cechy i maj

niewie-

le wspólnego z pierwotnym znaczeniem słowa „piractwo”, a ró

niego u

yciem okre

lenia przymiotnikowego.

P o h l Ł., Przest

pstwo tzw. oszustwa ubezpieczeniowego (art. 298 k.k.) – uwagi zasadni-

cze, RPEiS 2001, nr 4, s. 80–81; por. P o h l Ł., Karnomaterialna charakterystyka przest

stwa upozorowania wypadku ubezpieczeniowego na podstawie Kodeksu karnego z dnia
6 czerwca 1997 r., referat wygłoszony na V Ogólnopolskiej Konferencji „Przest

pczo

ść

Ubezpieczeniowa”, Szczecin, 20–21 lutego 2002 r., Materiały konferencyjne, Wyd. Szczecin
Expo 2002, s. 85–87.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

Krytycznie nale

y si

tak

e ustosunkowa

do propozycji nowej nazwy dla

przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k. jako „upozorowania wypadku ubezpiecze-

niowego”. Przepis ten nie penalizuje bowiem zachowania polegaj

cego na

„pozoracji”, lecz na „spowodowaniu” i to spowodowaniu „zdarzenia” b

ce-

go podstaw

do wypłaty odszkodowania, a nie spowodowaniu „wypadku

ubezpieczeniowego”. Oczywiste jest,

e nie mo

na umy

lnie spowodowa

czego

, co zaj

ść

e tylko losowo. Jednak

e owo „zdarzenie” nie jest to

same z „wypadkiem ubezpieczeniowym”, o czym b

dzie mowa w dalszej

ęś

ci niniejszego opracowania.

Na marginesie wypada zauwa

e zaproponowan

przez Ł. Pohla na-

„upozorowanie wypadku ubezpieczeniowego” zaakceptował w doktrynie

polskiego prawa karnego jedynie R. Zawłocki, który całkowicie podzielił ar-
gumentacj

Ł. Pohla, dodaj

e w omawianym przepisie chodzi o „kreacj

podstawy wypłaty odszkodowania, a nie kreacj

wypadku”

. Nadmieni

trzeba tak

e, i

R. Zawłocki przest

pstwa z art. 298 k.k. i z art. 297 k.k.

okre

la zbiorcz

nazw

: „oszustwa gospodarcze”

, podczas gdy np. B. Ku-

pa jako oszustwo gospodarcze uznaje jedynie przest

pstwo z art. 297

k.k.

. Pogl

d Ł. Pohla w kwestii nazewnictwa przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k.,

wsparty zdaniem R. Zawłockiego, nale

y uzna

za odosobniony.

III. Przedmiot ochrony

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego zostało zawarte przez usta-

wodawc

w rozdziale XXXVI kodeksu karnego, zatytułowanym: „Przest

stwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”, a poprzednio funkcjonowało ono
– jak ju

ej wspominano – w ustawie o ochronie obrotu gospodarczego

i zmianie niektórych przepisów prawa karnego. Takowe usytuowanie oma-
wianego typu przest

pstwa pozwala wnioskowa

e intencj

ustawodawcy

było zaliczenie go do kategorii przest

pstw maj

cych na celu ochron

obrotu

gospodarczego.

Podobny pogl

d prezentuje Ł. Pohl, który jest zdania,

e rodzajowym

przedmiotem ochrony jest w tym przypadku bezpiecze

stwo obrotu gospo-

darczego. Natomiast jako bezpo

redni przedmiot ochrony autor ten okre

lił

funkcjonalno

ść

ubezpieczycieli, a tak

e zwi

zane z ni

i warunkuj

ce j

inte-

resy ubezpieczaj

cych i ubezpieczycieli

Z a w ł o c k i R., Oszustwa gospodarcze. Analiza przepisów art. 297 i 298 k.k., Monitor

Prawn. 2003, nr 6, s. 258 i 263.

Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 258.

K u r z

p a B., Oszustwo gospodarcze, Prok. i Pr. 1998, nr 5, s. 43.

P o h l Ł., Przest

pstwo tzw. oszustwa..., op. cit., s. 82.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

ęś

ciowo odmienne stanowisko zajmuje w tej kwestii R. Zawłocki, który

uwa

e bezpiecze

stwa obrotu gospodarczego, a zwłaszcza bezpiecze

stwa zwi

zanego z usługami ubezpieczeniowymi nie nale

y uto

samia

z przedmiotem ochrony przepisu art. 298 k.k. Autor ten wywodzi,

e gdyby

celem tego przepisu było bezpiecze

stwo obrotu gospodarczego, to z zało-

enia miałoby ogranicza

albo eliminowa

ryzyko, podczas gdy ryzyko jest

wła

nie podstaw

obrotu gospodarczego. R. Zawłocki twierdzi, i

przepis ten

chroni ubezpieczenia maj

tkowe, a indywidualny przedmiot ochrony – to

w tym przypadku interes maj

tkowy zakładu ubezpieczeniowego, który na-

ony jest na wyłudzenie zapłaty odszkodowania. Interes ten obejmuje

mienie zakładu ubezpieczeniowego, ale tak

e wszystkie pozostałe składniki

instytucji ubezpieczeniowej

Zdaniem O. Górniok, do przedmiotów ochrony nale

y w przypadku oszu-

stwa ubezpieczeniowego zaliczy

dwa dobra egzystuj

ce zale

nie od siebie,

gdy

przepis chroni ponadindywidualne interesy społeczne, przejawiaj

w funkcjonalnej i socjalnej sprawno

ci instytucji ubezpieczeniowych,

a tak

e interesy maj

tkowe poszczególnych ubezpieczycieli, którzy realizuj

zadania tej instytucji

Natomiast P. Kardas uzupełnia niejako stanowisko O. Górniok, twierdz

e cytowany przepis chroni pozycj

i wypłacalno

ść

ubezpieczycieli, czego

konsekwencj

jest zwi

kszenie poczucia bezpiecze

stwa ubezpieczonych

poprzez zagwarantowanie wypłacalno

ci ubezpieczycieli w zwi

zku z zaist-

nieniem zdarze

losowych b

wypadków, determinuj

cych uzyskanie na-

nego odszkodowania

Podobnego zdania jest R. Zakrzewski, który okre

la jako zadanie powy

szego przepisu ochron

instytucji ubezpieczeniowych przed działaniami

zmierzaj

cymi do wyłudzania odszkodowa

, a tak

e wzmo

enie poczucia

bezpiecze

stwa ubezpieczonych poprzez zapewnienie wypłacalno

ci ubez-

pieczycieli

Ze stwierdzeniami P. Kardasa i R. Zakrzewskiego koresponduje uj

cie

przedmiotu ochrony oszustwa ubezpieczeniowego – autorstwa A. Pyki.
W

wietle pogl

du tej autorki przedmiot ochrony obejmuje w tym przypadku

indywidualne interesy poszczególnych ubezpieczycieli oraz ponadindywidu-
alny interes społeczny przejawiaj

cy si

w zaufaniu do instytucji ubezpie-

czeniowych

Z kolei M. Bojarski uwa

e przedmiot ochrony wzmiankowanego prze-

pisu to interes gospodarczy instytucji ubezpieczeniowych, a tak

e ponadin-

Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 259.

G ó r n i o k O., Przest

pstwa gospodarcze..., op. cit., s. 38.

K a r d a s P., op. cit., s. 324.

Z a k r z e w s k i R., op. cit., s. 4.

P y k a A., op. cit., s. 14.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

dywidualne interesy społeczne poł

czone z utrzymaniem funkcjonalnej

i racjonalnej działalno

ci instytucji ubezpieczeniowych

Analogiczny pogl

d, wyra

ony na gruncie analizy przepisu art. 4 ustawy

o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa
karnego, wypowiedział G. Wici

ski. Autor ten stwierdził,

e przedmiotem

ochrony wspomnianego przepisu jest szeroko poj

ty interes społeczny, po-

zany z utrzymaniem funkcjonalnej i socjalnej sprawno

ci instytucji ubez-

pieczeniowych, a tak

e poszczególnych ubezpieczycieli, co jest równo-

znaczne z mo

liwie najlepsz

kondycj

finansow

zakładów ubezpiecze

G. Wici

ski słusznie zaakcentował,

e przytoczony przepis nale

y wskaza

jako przykład przest

pstwa abstrakcyjnego nara

enia na niebezpiecze

stwo

Tak

e na gruncie przepisów ustawy o ochronie obrotu gospodarczego

i zmianie niektórych przepisów prawa karnego H. Pracki równie

trafnie za-

uwa

ył,

e przepis statuuj

cy przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

chroni bezpiecze

stwo obrotu gospodarczego w postaci działalno

ci ubez-

pieczeniowej, a przest

pstwo to nale

y do kategorii przest

pstw z nara

nia, poniewa

chronione przeze

dobro prawne nie musi zosta

naruszone,

a wystarczy,

e b

dzie tylko nara

one

Wnikliw

analiz

tego zagadnienia przeprowadził wspomniany ju

w ni-

niejszej publikacji Ł. Pohl, który podkre

lił,

e celowe spowodowanie zda-

rzenia ubezpieczeniowego „wywołuje jedynie abstrakcyjne nara

enie mienia

ubezpieczyciela na jego naruszenie. Przest

pstwo to cechuje zatem nie

konkretne wywołanie niebezpiecze

stwa, ale tkwi

ca w warunkach i okolicz-

ciach czynu potencjalna mo

liwo

ść

takiego niebezpiecze

stwa. Ubez-

pieczyciel rozwa

a bowiem formalnie wypłat

odszkodowania dopiero wte-

dy, gdy nast

piło wyst

pienie z roszczeniem, a to dla bytu przest

pstwa

upozorowania wypadku ubezpieczeniowego jest ju

faktem irrelewant-

nym”

Z powy

szymi wywodami Ł. Pohla koresponduje tak

e teza Z. Niezgody,

który podnosi,

e omawiany przepis chroni wskazane dobra ju

przed poten-

cjaln

szkod

(zagro

eniem)

B o j a r s k i M., op. cit., s. 814.

W i c i

s k i G., op. cit., s. 35 i 43.

P r a c k i H., op. cit., s. 49.

P o h l Ł., Przest

pstwo upozorowania wypadku ubezpieczeniowego w polskim prawie kar-

nym (studium prawnodogmatyczne), Pozna

2003 (praca doktorska niepublikowana), s. 65

i n.

N i e z g o d a Z., op. cit., s. 134.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

IV. Podmiot czynu zabronionego

Ze wzgl

du na podmiot przest

pstwa wyst

puje w prawie karnym podział

na przest

pstwa powszechne i indywidualne.

Charakterystyczne dla przest

pstw powszechnych jest to,

e podmiot zo-

staje okre

lony w dyspozycji zaimka „kto” bez wskazania bli

szych danych

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego jest zatem przest

pstwem po-

wszechnym, o czym

wiadczy u

ycie w tre

ci przepisu art. 298 § 1 k.k. za-

imka „kto”, dlatego oszustwa ubezpieczeniowego dopu

e ka

człowiek mog

cy ponie

ść

odpowiedzialno

ść

karn

, czyli – zgodnie z tre

art. 10 § 1 k.k. – ten, kto dopu

cił si

popełnienia tego przest

pstwa po

uko

czeniu 17 roku

ycia.

W doktrynie prawa karnego zdania wszystkich autorów koncentruj

wokół stanowiska,

e przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego nale

y do

kategorii przest

pstw powszechnych.

Powszechny charakter przest

pstwa oszustwa ubezpieczeniowego

stwierdza A. Tobis

, M. Bojarski

, Ł. Pohl

i O. Górniok, która rozwija ten

temat słuszn

uwag

e podmiotem tego przest

pstwa jest nie tylko osoba

ca stron

umowy ubezpieczeniowej, ale ka

dy, kto w konkretnym celu

powoduje zdarzenie b

ce podstaw

do wypłaty odszkodowania dla osoby

ubezpieczonej

Podobne zapatrywanie na kwesti

podmiotu oszustwa ubezpieczeniowe-

go ma P. Kardas, który uwa

e przest

pstwo to mo

e popełni

podmiot, b

cy zdatnym do poniesienia odpowiedzialno

ci karnej, a który

powoduje zdarzenie b

ce podstaw

do wypłaty odszkodowania. Według

tego

autora, podmiotem przest

pstwa oszustwa ubezpieczeniowego mo

osoba – strona umowy ubezpieczeniowej, która spowoduje zdarzenie

stanowi

ce podstaw

do wypłaty odszkodowania dla tej osoby, a tak

e oso-

ba nieubezpieczona, która spowoduje zdarzenie stanowi

ce podstaw

wypłaty odszkodowania dla innego ubezpieczonego podmiotu

W. Jaroch uznaje powszechny charakter oszustwa ubezpieczeniowego –

zbie

nie z wy

ej przytoczonymi pogl

dami O. Górniok i P. Kardasa. Autor

ten okre

la sprawc

przest

pstwa z art. 298 k.k. jako osob

powoduj

zdarzenie stanowi

ce podstaw

do wypłaty odszkodowania i to osob

bez-

rednio zwi

zan

umow

ubezpieczenia, ale tak

e osob

nie zwi

zan

w i d a W., Prawo karne, Pa

stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, s. 444.

T o b i s A., op. cit., s. 23.

B o j a r s k i M., op. cit., s. 814.

P o h l Ł., Przest

pstwo tzw. oszustwa..., op. cit., s. 82.

G ó r n i o k O., Przest

pstwa gospodarcze..., op. cit., s. 38.

K a r d a s P., op. cit., s. 324–325.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

umow

ubezpieczenia, która spowodowała takowe zdarzenie

. Analogiczne

zdanie wyraził te

R. Zakrzewski

Natomiast A. Pyka wywodzi, i

przest

pstwo oszustwa ubezpieczenio-

wego jest przest

pstwem ogólnosprawczym, które mo

e popełni

Podmiotem oszustwa ubezpieczeniowego – według J. Skorupki – mo

osoba b

ca stron

umowy ubezpieczenia, tj. ubezpieczaj

cy i ubez-

pieczony, ale tak

e – inna osoba pod warunkiem,

e działa ona w celu uzy-

skania odszkodowania

Zgodnie z koncepcj

R. Zawłockiego, sprawc

oszustwa ubezpieczenio-

wego mo

e by

da osoba, która podlega ogólnym zasadom odpowie-

dzialno

ci karnej. Z uwagi na wymagany cel działania (uzyskanie odszkodo-

wania) sprawca nie musi by

faktycznym beneficjentem odszkodowania,

a odszkodowanie to mog

uzyska

– ubezpieczaj

cy, tj. strona umowy – płac

cy składki,

– ubezpieczony, tj. osoba, której maj

tek jest zagro

ony wypadkiem,

– uprawniony, tj. osoba trzecia, b

ca uprawniona do odszkodowania.

Natomiast sprawca oszustwa ubezpieczeniowego mo

e te

działa

rzecz tych osób

V. Czynno

ść

sprawcza a umowa ubezpieczenia

Zachowanie si

sprawcy przest

pstwa oszustwa ubezpieczeniowego po-

lega na tym,

e osoba taka powoduje zdarzenie b

ce podstaw

do wypła-

ty odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia.

Jak słusznie zauwa

a O. Górniok, tre

ść

kszo

ci znamion tego typu

przest

pstwa wzbudza w

tpliwo

ci i dostarcza problemów w zakresie inter-

pretacji podczas analizowania konkretnych stanów faktycznych

Omówienie czynno

ci sprawczej przy oszustwie ubezpieczeniowym nale-

y rozpocz

ąć

od analizy okre

lenia: „odszkodowanie z tytułu umowy ubez-

pieczenia”, a jeszcze wcze

niej – okre

lenia: „umowa ubezpieczenia”.

Umowa ubezpieczenia została zdefiniowana przez ustawodawc

w art.

805 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16,
poz. 93), w którym czytamy: „Przez umow

ubezpieczenia zakład ubezpie-

cze

zobowi

zuje si

spełni

okre

lone

wiadczenie w razie zaj

cia przewi-

dzianego w umowie wypadku, a ubezpieczaj

cy zobowi

zuje si

zapłaci

składk

”.

J a r o c h W., Przest

pczo

ść

na rynku ubezpiecze

, Wyd. Poltex, Warszawa 2002, s. 40.

Z a k r z e w s k i R., op. cit., s. 4.

P y k a A., op. cit., s. 14.

S k o r u p k a J., op. cit., s. 637.

Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 260.

G ó r n i o k O., Przest

pstwa gospodarcze…, op. cit., s. 39.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

W literaturze cywilistycznej wskazuje si

e umowa ubezpieczenia jest

umow

odpłatn

, dwustronnie zobowi

zuj

i losow

. W ramach tej umowy

ubezpieczaj

cy opłaca składk

, otrzymuj

c w zamian ochron

ubezpiecze-

niow

, natomiast zakład ubezpiecze

wiadczy w celu zwolnienia si

z zo-

bowi

zania.

wiadczenie ubezpieczaj

cego – to

wiadczenie bezwarunko-

we, a

wiadczenie ubezpieczyciela – to

wiadczenie uzale

nione od zaj

cia

przewidzianego w tre

ci umowy wypadku

Odpłatny charakter umowy ubezpieczenia polega na tym,

e na ubezpie-

czaj

cym ci

ąŜ

y obowi

zek uiszczenia składki ubezpieczeniowej w zamian za

ponoszenie przez zakład ubezpiecze

w konkretnym czasie okre

lonego

w umowie ryzyka. Umowa ubezpieczenia nale

y do umów dwustronnie zo-

bowi

zuj

cych, poniewa

na skutek jej zawarcia powstaj

uprawnienia

i odpowiadaj

ce im obowi

zki odnosz

ce si

do ka

dej strony umowy

Element losowo

ci stosunku ubezpieczeniowego wyra

a si

w tym,

e stro-

na ubezpieczaj

ca zaspokaja swój interes przez uzyskane przyrzeczenie

pokrycia wi

kszego uszczerbku, cho

niepewnego, w zamian za co wyra

zgod

na poniesienie mniejszego ci

ęŜ

aru, cho

pewnego, w postaci uisz-

czonej składki. Strona ubezpieczaj

ca mo

e w tej sytuacji wygra

albo stra-

. Natomiast interes ubezpieczyciela kształtuje si

odwrotnie

W umowie ubezpieczenia wyst

puj

dwie strony: ubezpieczyciel i ubez-

pieczaj

cy, jednak

e podmiotami stosunku ubezpieczenia mog

i inne osoby, jak np. ubezpieczony, uposa

ony. Ubezpieczaj

cym mo

e by

osoba fizyczna i osoba prawna

. Natomiast ubezpieczycielem jest zawsze

zakład ubezpiecze

, dlatego umow

ubezpieczenia jest okre

lana jako

umowa zobowi

zaniowa kwalifikowana

Zgodnie z tre

art. 805 § 2 k.c.: „

wiadczenie zakładu ubezpiecze

po-

lega w szczególno

ci na zapłacie:

– przy ubezpieczeniu maj

tkowym – okre

lonego odszkodowania za szko-

powstał

wskutek przewidzianego w umowie wypadku;

C i e p ł a H., (w:) B i e n i e k G. (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi

ga trzecia.

Zobowi

zania, t. 2, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1999, s. 369–370; szerzej na temat charak-

teru prawnego umowy ubezpieczenia zob. U r u s z c z a k W., Umowa ubezpieczenia, (w:)
W ł o d y k a S. (red.), Prawo umów w obrocie gospodarczym, Wydawnictwa Instytutu Prawa
Spółek i Inwestycji Zagranicznych, Kraków 1995, s. 278.

s i e w i c z A., W

s i e w i c z M. (oprac.), Umowa ubezpieczenia, (w:) S a n g o w s k i

T. (red.), Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–
Pozna

2002, s. 46.

C z a c h ó r s k i W., Zobowi

zania. Zarys wykładu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994,

s. 378.

C i e p ł a H., op. cit., s. 370.

s i e w i c z A., op. cit., s. 45.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

– przy ubezpieczeniu osobowym – umówionej sumy pieni

ęŜ

nej, renty lub

innego

wiadczenia w razie zaj

cia przewidzianego w umowie wypadku

yciu osoby ubezpieczonej”.

Z tre

ci art. 805 § 2 k.c. wynika ogólny podział ubezpiecze

na: ubezpie-

czenia maj

tkowe i ubezpieczenia osobowe. Podział ten ma istotne znacze-

nie dla prowadzonych tutaj rozwa

, gdy

jego konsekwencj

jest odmien-

ny charakter

wiadczenia ubezpieczyciela, które ma charakter odszkodo-

wawczy jedynie przy ubezpieczeniach maj

tkowych W przypadku ubezpie-

cze

osobowych

wiadczeniem ubezpieczyciela jest ustalona suma pieni

ęŜ

na, renta b

inne

wiadczenie w razie wyst

pienia wypadku w

yciu osoby

ubezpieczonej, a wypadek ten był przewidziany w umowie ubezpieczenia.

Maj

c na uwadze powy

szy podział ubezpiecze

, a tak

e bior

c pod uwag

sformułowanie u

yte w tre

ci art. 298 § 1 k.k., tj. „odszkodowania z tytułu

umowy ubezpieczenia”, nale

y stwierdzi

e ustawodawca obj

ł kryminali-

zacj

jedynie takie zachowania, które polegaj

na spowodowaniu zdarzenia

cego podstaw

do wypłaty odszkodowania z tytułu umowy ubezpiecze-

nia maj

tkowego.

W tym miejscu warto si

ąć

do orzecznictwa s

dowego, które odnosi

wprost do omawianego zagadnienia. S

d Apelacyjny w Gda

sku w wy-

roku z dnia 21 marca 2002 r. w sprawie o sygn. II AKa 523/01 (KZS 2002,
nr 10, poz. 114) stwierdził,

e: „

wiadczenie z art. 4 § 1 ustawy z dnia 12

dziernika 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych

przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615) (obecnie art. 298 § 1
k.k. – przyp. autora) musi mie

charakter odszkodowawczy. Tym samym nie

nale

Ŝą

do nich

wiadczenia z tytułu ubezpieczenia osobowego, je

li maj

posta

umówionej sumy pieni

ęŜ

nej (O. Górniok, Prawo karne gospodarcze.

Komentarz, Toru

1997, s. 35)”.

Na marginesie nale

y te

zauwa

e problematyka przest

pstw z art.

298 § 1 k.k., poza tym judykatem, nie była raczej przedmiotem rozstrzygni

ęć

dów Apelacyjnych, a tak

e S

du Najwy

szego.

Natomiast mianem: „odszkodowanie” okre

la si

wyrównanie uszczerb-

ku, jaki poniósł poszkodowany w nast

pstwie powstałej szkody, z równocze-

snym zało

eniem,

e odszkodowanie nie powinno przewy

sza

tego

uszczerbku

. Zapłata odszkodowania jest ka

dorazowo poprzedzona pro-

cesem tzw. likwidacji szkody, tzn. post

powaniem, które ma na celu ustale-

nie przyczyn i rozmiarów szkody, a tak

e okre

lenie wysoko

ci nale

nego

odszkodowania. Wielko

ść

odszkodowania obejmuje jedynie rzeczywiste

straty maj

tkowe, czyli damnum emergens

C i e p ł a H., op. cit., s. 371–372.

K a r d a s P., op. cit., s. 327.

W ł o d y k a S., op. cit., s. 295.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

Kodeks cywilny nakłada na zakłady ubezpieczeniowe obowi

zek podania

w dokumencie ubezpieczenia tekstu ogólnych warunków ubezpieczenia, na
których podstawie umowa została zawarta (art. 812 § 1 k.c.).

Nie zagł

biaj

c si

szczegółowo w analiz

poszczególnych rodzajów

ubezpiecze

, która nie jest przedmiotem niniejszego artykułu, warto jedynie

przytoczy

poj

cie „ubezpiecze

samochodowych” (zwanych te

„ubezpie-

czeniami komunikacyjnymi”), gdy

dy badacz przest

pczo

ci ubezpie-

czeniowej mo

e zetkn

ąć

z tym okre

leniem, poniewa

ubezpieczenia te

– jak wskazuje praktyka – s

kategori

ubezpiecze

, która jest najbardziej

zagro

ona przest

pczo

ubezpieczeniow

. Ubezpieczeniami samocho-

dowymi s

wszystkie ubezpieczenia dotycz

ce pojazdów mechanicznych,

a szczególnie posiadaczy tych pojazdów i kieruj

cych pojazdami

W literaturze przedmiotu niemal

e wszyscy autorzy stan

li na stanowisku,

e umowa ubezpieczenia, o której mowa w tre

ci art. 298 § 1 k.k., dotyczy

jedynie ubezpiecze

maj

tkowych, a nie odnosi si

do ubezpiecze

osobo-

wych. Powy

sze twierdzenie zaprezentowali m.in.: O. Górniok

, P. Kardas

A. Pyka

, J. Skorupka

, Ł. Pohl

, B. Sałata

, R. Zawłocki

, Z. Niezgoda

Jedynie dwoje autorów jest odmiennego zdania. R. Zakrzewski i M. Bo-

jarski uwa

, i

rodzaj ubezpieczenia nie stanowi

adnego ograniczenia

dla odpowiedzialno

ci za oszustwa ubezpieczeniowe, a mo

na tu bra

pod

uwag

dy rodzaj ubezpieczenia bez wzgl

du na ubezpieczyciela, charak-

ter formalnoprawny, a tak

e cel oraz przedmiot ubezpieczenia

Po ustaleniu, czym jest odszkodowanie z tytułu umowy ubezpieczenia –

w rozumieniu art. 298 § 1 k.k. – nale

y przej

ść

do omówienia znamienia

okre

lonego we wskazanym przepisie słowami: „powoduje zdarzenie b

podstaw

do wypłaty takiego odszkodowania”.

C i c h o r z T., Przest

pczo

ść

ubezpieczeniowa w Polsce – próba oceny zjawiska, Przegl.

Polic. 1998, nr 3–4, s. 162.

s i e w i c z A., Ubezpieczenia komunikacyjne, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–

Pozna

2002, s. 12 i n.; na temat ubezpiecze

komunikacyjnych zob. tak

e: K a c z a n o w -

s k i P., Ubezpieczenia komunikacyjne, (w:) M o n k i e w i c z J. (red.), Podstawy ubezpiecze

t. II – produkty, Wyd. Poltex, Warszawa 2001, s. 125–177 oraz G n i a d e k J., L i s o w s k i J.,
Ubezpieczenia maj

tkowe. Wybrane problemy z teorii i praktyki ubezpieczeniowej, Wyd.

Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna

1997, s. 156–178.

G ó r n i o k O., Przest

pstwa gospodarcze…, op. cit., s. 39–40.

K a r d a s P., op. cit., s. 328–329.

P y k a A., op. cit., s. 17.

S k o r u p k a J., Uwagi porównawcze na temat cywilnej i karnej ochrony praw maj

tkowych

ubezpieczycieli, Prok. i Pr. 2000, nr 2, s. 49.

P o h l Ł., Przest

pstwo tzw. oszustwa..., op. cit., s. 83.

S a ł a t a B., op. cit., s. 132.

Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 263.

N i e z g o d a Z., op. cit., s. 135.

Z a k r z e w s k i R., op. cit., s. 4; por. B o j a r s k i M., op. cit., s. 815.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

W tym miejscu ponownie trzeba si

ąć

do opracowa

z zakresu prawa

cywilnego dotycz

cych umowy ubezpieczenia. Podstawowy akt prawny

obejmuj

cy umow

ubezpieczenia – kodeks cywilny nie stosuje bowiem

poj

cia „wypadek ubezpieczeniowy”, lecz ogranicza si

jedynie do wskaza-

nia wymogu formalnego, a

eby wypadek ten był przewidziany w umowie.

Zatem pozostawiono konkretyzacj

wypadku umowie, czyli ogólnym warun-

kom ubezpieczenia. Poj

cie: „wypadek ubezpieczeniowy” odgrywa wiod

rol

w działalno

ci ubezpieczeniowej oraz w teorii ubezpiecze

Z. Łabno podkre

la,

e poj

cie „wypadku ubezpieczeniowego” jest

„zwornikiem całego stosunku ubezpieczenia; kluczem umo

liwiaj

cym reali-

zacj

jego istoty. W konsekwencji pozwala na ustalenie funkcji i celu zdarze-

nia losowego, które jest przesłank

ostatecznego urzeczywistnienia ochrony

ubezpieczeniowej”. Powołuj

c si

na autorów publikacji z dziedziny teorii

prawa ubezpiecze

gospodarczych Z. Łabno definiuje wypadek ubezpiecze-

niowy jako „taki wypadek, z którym przepisy prawa ł

obowi

zek wypłaty

odszkodowania wzgl

dnie

wiadczenia ubezpieczeniowego”

. W dalszej

ęś

ci rozwa

autor ten wywodzi, i

wypadek ubezpieczeniowy jest

powi

zany z poj

ciem „zdarzenia losowego”, rozumianego jako „zdarzenie

prawne b

ce skutkiem siły wy

szej, które cechuj

nieuchronno

ść

zaist-

nienia, nieprzewidywalno

ść

oraz nagło

ść

. Siła wy

sza to zarówno siły przy-

rody, jak i czynniki szkodowe powoduj

ce nieodpowiedzialno

ść

z mocy

przepisów prawa cywilnego. Nast

pnie Z. Łabno dochodzi do przekonania,

e „wypadkiem ubezpieczeniowym mo

e by

przypadek rozumiany jako

zbieg okoliczno

ci, czy inaczej traf. Nie jest on (przypadek) to

samy ze zda-

rzeniem losowym, które jest skutkiem siły wy

szej”, jednak

e mo

na – kieru-

c si

uproszczeniem terminologii – przypadek wł

czy

pod poj

cie zdarze-

nia losowego

Natomiast A. W

siewicz wypadkiem ubezpieczeniowym okre

la „takie

zdarzenie losowe, które obj

te jest działalno

ubezpieczeniow

i z które-

go nast

pieniem zakład ubezpiecze

staje si

– w my

l postanowie

warun-

ków danego ubezpieczenia – obowi

zany spełni

wiadczenie ubezpiecze-

niowe”, a wypadek taki „mo

e nast

niezale

nie od woli ludzkiej, stano-

c przejaw działania sił przyrody (np. powód

, gradobicie itd.), albo te

e by

wynikiem zamierzonego działania osoby fizycznej lub prawnej”

Z kolei S. Włodyka za wypadek ubezpieczeniowy uznaje zdarzenie loso-

we, przed którego ujemnymi nast

pstwami ma chroni

ubezpieczaj

cego

C i e p ł a H., op. cit., s. 371.

Ł a b n o Z., Wypadek ubezpieczeniowy – zdarzenie losowe, Wiad. Ubezp. 2002, nr 1–2, s. 4,

gdzie autor ten wskazuje literatur

na podany temat.

Ł a b n o Z., op. cit., s. 8.

s i e w i c z A., W

s i e w i c z M. (oprac.), Umowa ubezpieczenia…, op. cit., s. 42–43.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

umowa ubezpieczeniowa. Autor ten okre

la cechy zdarzenia losowego, do

których nale

Ŝą

– przyszło

ść

i niepewno

ść

pod wzgl

dem wyst

pienia zdarzenia i jego

skutków,

– niezale

ść

zdarzenia od woli ubezpieczaj

cego,

– sporadyczno

ść

zdarzenia tzn. niewyst

powanie zdarzenia masowo,

– przynale

ść

zdarzenia do zakresu tzw. ryzyka ubezpieczeniowego,

czyli obj

tego ochron

przez zakład ubezpiecze

ródła strat lub potrzeb

maj

tkowych

W tym miejscu nale

y rozwa

, czy uj

te w tre

ci przepisu art. 298 § 1

k.k. okre

lenie: „zdarzenie b

ce podstaw

do wypłaty takiego odszkodo-

wania” nale

y traktowa

jako równoznaczne z okre

leniem „przewidzianego

w umowie wypadku” w rozumieniu art. 805 § 1 i § 2 pkt 1 k.c.

Za przyj

ciem takiej koncepcji opowiedział si

P. Kardas, który stwierdził

wprost,

e „zdarzenie” z art. 298 § 1 k.k. to odpowiednik poj

cia „wypadek”

z art. 805 § 1 k.c.

. Nie jest to twierdzenie uprawnione, gdy

nie mo

przecie

umy

lnie spowodowa

wypadku, który jest nieprzewidywalny i nie-

zale

ny od woli ubezpieczaj

cego.

Inne rozwi

zanie interpretacyjne omawianego zagadnienia wprowadził

J. Skorupka, który słusznie zauwa

ył,

e nie mo

na poj

cia „wypadek”

i poj

cia „zdarzenie” uto

samia

ze sob

i stosowa

ich zamiennie, a w tre-

ci art. 298 § 1 k.k. chodziło ustawodawcy o spowodowanie zdarzenia, nie

maj

cego cechy losowo

ci, poniewa

wypadek umy

lnie spowodowany

przez sprawc

nie jest losowy. Autor ten przekonuj

co dowodzi,

e zakres

kryminalizacji art. 298 § 1 k.k. nie obejmuje tylko spowodowania zdarzenia
przewidzianego w umowie ubezpieczenia, a którego zaistnienie uzasadnia
odpowiedzialno

ść

odszkodowawcz

ubezpieczyciela, lecz tak

e dotyczy

dego innego zdarzenia b

cego podstaw

do wypłaty odszkodowania.

Zdaniem J. Skorupki, spowodowanie zdarzenia b

cego podstaw

do wy-

płaty odszkodowania nale

y traktowa

jako szersze poj

cie ani

eli poj

cie

wypadku ubezpieczeniowego, gdy

de spowodowanie zdarzenia b

cego podstaw

do wypłaty odszkodowania jest zarazem zaj

ciem wypadku

przewidzianego w umowie ubezpieczenia, ale nie ka

de zaj

cie wypadku

przewidzianego w umowie ubezpieczenia jest spowodowaniem zdarzenia
b

cego podstaw

do wypłaty odszkodowania

Interesuj

ce jest tak

e w tym kontek

cie uj

cie omawianej kwestii, przed-

stawione przez G. Wici

skiego, który stwierdza,

e w art. 298 § 1 k.k. chodzi

o wywołanie zdarzenia, któremu ustawodawca nadał cechy wypadku ubez-

W ł o d y k a S., op. cit., s. 288–289.

K a r d a s P., op. cit., s. 326.

S k o r u p k a J., Wybrane zagadnienia konstrukcji typów szczególnych przest

pstwa oszu-

stwa, Monitor Prawn. 2004, nr 14, s. 637.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

pieczeniowego. Autor ten skonstatował, powołuj

c si

na zaczerpni

z prawa ubezpieczeniowego definicj

wypadku losowego,

e nie jest po-

prawne z punktu widzenia metodologii zamienne stosowanie poj

ęć

: „wypa-

dek ubezpieczeniowy” i „wypadek losowy”. Według tego

autora nie ka

wypadek losowy jest zarazem wypadkiem ubezpieczeniowym, gdy

wypad-

kami ubezpieczeniowymi s

tylko takie wypadki losowe, które zostały obj

ochron

ubezpieczeniow

przed ich zaistnieniem

Krytycznie do zaprezentowanych powy

ej stanowisk P. Kardasa i J. Sko-

rupki odniósł si

Ł. Pohl

. Twierdzeniu P. Kardasa Ł. Pohl zarzucił, i

poj

cia: „wypadek ubezpieczeniowy” i „zdarzenie ubezpieczeniowe” s

odmien-

ne znaczeniowo, a zrealizowanie znamion przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k.

stanowi zaprzeczenie wi

kszo

ci cech wypadku ubezpieczeniowego

. Na-

tomiast wobec koncepcji J. Skorupki Ł. Pohl zgłosił m.in. uwag

, i

poj

cie

„zdarzenia” w rozumieniu art. 298 § 1 k.k. jest – ze wzgl

du na przyczyny

zaj

cia tego zdarzenia – poj

ciem tre

ciowo innym ni

poj

cie „wypadku

ubezpieczeniowego”, cho

rezultat zaistnienia zdarzenia i wypadku ubezpie-

czeniowego mo

e by

taki sam i mo

e by

w obydwu tych sytuacjach pod-

staw

do wypłaty odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia, co prowa-

dzi do wniosku o zamienno

ci zakresów obu ww. poj

ęć

. Ł. Pohl zanegował

przy tym pogl

d J. Skorupki o szerszym uj

ciu terminu „zdarzenie” ni

termin

„wypadek ubezpieczeniowy”

Jak ju

wspomniano w niniejszym opracowaniu, stanowisko Ł. Pohla co

do nazewnictwa przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k. zostało zaaprobowane

w literaturze jedynie przez R. Zawłockiego, który stwierdził,

e w omawianym

przepisie chodzi o upozorowanie wypadku ubezpieczeniowego, czyli o kre-
acj

podstawy wypłaty odszkodowania, a nie chodzi tu o kreacj

samego

wypadku. R. Zawłocki uzasadnia swoj

koncepcj

okoliczno

, i

zdarze-

nie b

ce wynikiem zachowania si

sprawcy nie jest wypadkiem ubezpie-

czeniowym. Dalej autor ten dodaje,

e dla zakładu ubezpiecze

i jego inte-

resów nie jest istotne, czy do wypadku doszło w rzeczywisto

ci, lecz wa

jest,

e na skutek zachowania si

sprawcy zakład ubezpiecze

powzi

przekonanie o wyst

pieniu obowi

zku wypłacenia odszkodowania. R. Zaw-

łocki wywodzi,

e spowodowanie zdarzenia w

wietle tre

ci art. 298 § 1 k.k.

to: „ka

de dowolne zachowanie si

sprawcy prowadz

ce do upozorowania

wypadku ubezpieczeniowego (zdarzenia niepewnego i niezale

nego od woli

ubezpieczonego)”, natomiast „istot

karalnego zachowania si

sprawcy jest

bezprawne wywołanie stanu pozoruj

cego wypadek ubezpieczeniowy. Cho-

dzi tutaj o swoiste sfałszowanie przez sprawc

stanu rzeczywistego. Fałsz

W i c i

s k i G., op. cit., s. 36.

P o h l Ł., Przest

pstwo upozorowania…, op. cit., s. 92–101.

Ibidem.

Ibidem, s. 96–100.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

ten mo

e dotyczy

bezpo

rednio rzeczy obj

tej ubezpieczeniem (fałsz mate-

rialny) albo identyfikacji tej rzeczy (fałsz intelektualny). Z analizowanego
przepisu wynika, i

kreacja fałszu musi nast

po zawarciu umowy ubez-

pieczenia”

Ł. Pohl i R. Zawłocki – mimo kontrowersyjno

ci ich twierdze

– dotykaj

niezwykle istotnego zagadnienia dotycz

cego rozró

nienia okre

: „powo-

duje” i „pozoruje”. Celowe b

dzie w tym momencie si

gni

cie do definicji

słownikowych obydwu powy

szych zwrotów.

W słowniku j

zyka polskiego pod hasłem: „powodowa

” znale

źć

definicj

: „by

powodem, przyczyn

czego

, sprawia

, wywoływa

” oraz

przykłady u

ycia tego słowa: „Powodowa

chorob

, kaszel, zadyszk

. Po-

wodowa

niezadowolenie, rozgoryczenie. Powodowa

bałagan, chaos, za-

mieszanie”

. Natomiast słowo „pozorowa

” w tym

e słowniku zostało rozwi-

te nast

puj

co: „stwarza

złudzenie, pozór czego

; symulowa

, udawa

upodabnia

”, a przykłady zastosowania j

zykowego tego słowa to: „Pozoro-

samobójstwo. Pozorowa

włamanie”

tpliwo

ci interpretacyjne, wyst

puj

ce w zakresie stosowania zwrotu

„powoduje zdarzenie”, analizuje szczegółowo O. Górniok, zadaj

c na po-

tku swoich rozwa

pytanie ilustruj

ce zło

ono

ść

tego problemu: „Czy

zdarzenie daj

ce podstaw

wypłacie odszkodowania z tytułu umowy ubez-

pieczenia musi by

rzeczywi

cie spowodowane, czy te

dla zrealizowania

tego fragmentu oszustwa ubezpieczeniowego wystarczy jego pozorowanie?”
Autorka ta trafnie zauwa

e na gruncie wykładni j

zykowej zdarzenie

spowodowane nie odpowiada zdarzeniu upozorowanemu, gdy

preparowa-

nie

ladów rzekomego wyst

pienia zdarzenia nie mo

e by

zarazem spo-

wodowaniem tego zdarzenia. O. Górniok zastrzega,

e stosowanie wykładni

zykowej mogłoby jednak

e doprowadzi

do bezkarno

ci sprawcy, który

spreparował takie

lady, aby uzyska

nast

pnie odszkodowanie z tytułu

ubezpieczenia maj

tkowego. Czynno

ci owe miałyby stwarza

dogodne

warunki dla czynu zmierzaj

cego bezpo

rednio do dokonania klasycznego

oszustwa i pozostałyby bezkarnymi czynno

ciami przygotowawczymi. Na-

pnie O. Górniok poszukuje ratio legis dla penalizacji przedpola klasycz-

nego oszustwa w zakresie ograniczonym jedynie do przypadków spowodo-
wania zdarzenia, wskazuj

c, i

racj

e stanowi

zagro

enie okre

lo-

nych dóbr społecznych poprzez spowodowanie zdarzenia. Odnajduj

c takie

racje w niemieckiej konstrukcji oszustwa ubezpieczeniowego (zdarzenia
spowodowane w tym przypadku to: podpalenie i zatopienie okr

tu), autorka

stwierdza,

e nie ma ich w polskiej konstrukcji oszustwa ubezpieczeniowe-

Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 263–264.

S z y m c z a k M. (red.), Słownik j

zyka polskiego, t. II, Pa

stwowe Wyd. Naukowe, Warsza-

wa 1979, s. 872.

S z y m c z a k M., op. cit., s. 890.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

go, a zdarzenia te nie zostały ograniczone ze wzgl

du na niesione zagro

nie. Konkluduj

c, O. Górniok wyra

a przekonanie,

e „trudno jest zatem

znale

źć

racj

penalizowania tylko rzeczywi

cie spowodowanych zdarze

przy jednoczesnej bezkarno

ci ich pozorowania, skoro oba te sposoby za-

chowania zmierzaj

do tego samego celu”

Wspomniany wy

ej Ł. Pohl opowiada si

w tej kwestii za przeprowadze-

niem takiej wykładni okre

lenia „powoduje”, zgodnie z któr

obj

te zostałyby

tym okre

leniem równie

zdarzenia pozorowane, rozumiane jako zdarzenia,

maj

ce miejsce w rzeczywisto

100

Natomiast E. K

dra słusznie stwierdza,

e „pozoracja przest

pstwa jest

wszak zdarzeniem wykorzystywanym w praktyce do oszuka

czego uzyski-

wania odszkodowania ubezpieczeniowego, tyle

e zarzucanym jako prze-

pstwo, gdy ubezpieczycielowi zostan

zgłoszone roszczenia uzasadnione

rzekomymi szkodami spowodowanymi rzekomym przest

pstwem. Wydaje

e upozorowanie przest

pstwa nacelowane na zdyskontowanie go

kosztem ubezpieczyciela, bez zgłoszenia oszuka

czych roszcze

z tego

tytułu, nie mo

e by

cigane z art. 4 ustawy o ochronie... (obecnie art. 298

§ 1 k.k. – przyp. autora). Przesłanki do tego wniosku daje fragment tekstu
art. 4 stwierdzaj

cy, i

sprawca, by odpowiada

karnie musi spowodowa

zdarzenie «b

ce podstaw

do wypłaty...», to znaczy takie, które w przy-

padkach losowych jest podstaw

wypłaty odszkodowania. Takim za

jest

zdarzenie powoduj

ce faktyczny uszczerbek maj

tkowy (damnum emer-

gens)”

101

Analiza powy

szego zagadnienia prowadzi do wniosku,

e przepis art.

298 § 1 k.k. w zakresie wykładni znamienia czasownikowego „powoduje”
nale

y interpretowa

stricte j

zykowo, tzn. odnosi

go do zdarze

jedynie

rzeczywi

cie spowodowanych, wywołanych, a nie stosowa

go w przypadku

zdarze

pozorowanych

102

. Obejmowanie zakresem kryminalizacji tak

przypadków zdarze

upozorowanych byłoby nadinterpretowaniem znamie-

nia „powoduje” i – w istocie – stosowaniem interpretacji contra legem. Gdyby
natomiast było inaczej, zbyteczne stałyby si

czynione od pewnego czasu

zabiegi, zmierzaj

ce do znowelizowania przepisu art. 298 § 1 k.k. poprzez

cie obok okre

lenia „powoduje zdarzenie” tak

e okre

lenia „pozoruje zda-

rzenie”.

G ó r n i o k O., Przest

pstwa gospodarcze…, op. cit., s. 41–42.

100

P o h l Ł., Przest

pstwo upozorowania…, op. cit., s. 102.

101

d r a E., op. cit., s. 64.

102

Podobnego zdania s

tak

e A. T o b i s i Z. N i e z g o d a; zob.: T o b i s A., op. cit., s. 24 oraz

N i e z g o d a Z., op. cit., s. 136.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

VI. Skutek zachowania si

sprawcy

W literaturze prawa karnego znale

źć

na podział przest

pstw na prze-

pstwa formalne i przest

pstwa materialne. Kryterium tego podziału jest

okre

lenie w przepisie skutku przest

pstwa. Kolejn

kwesti

, co do której nie

ma zgodno

ci, a dotycz

oszustwa ubezpieczeniowego, jest przynale

ść

tego typu przest

pstwa do kategorii przest

pstw materialnych, zna-

miennych skutkiem. W doktrynie prawa karnego wi

kszo

ść

autorów słusznie

opowiada si

wła

nie za materialnym charakterem tego przest

pstwa.

R. Zakrzewski, wskazuj

c na materialny charakter oszustwa ubezpiecze-

niowego, podnosi, i

dla bytu tego przest

pstwa niezb

dne jest wyst

pienie

skutku w postaci zaistnienia okre

lonego zdarzenia, od którego uzale

niona

jest wypłata odszkodowania. Nie jest konieczne podj

cie działa

zmierzaj

cych bezpo

rednio do uzyskania odszkodowania, ani te

samo uzyskanie

odszkodowania, poniewa

dokonanie oszustwa ubezpieczeniowego zacho-

dzi ju

wtedy, gdy spowodowane zostało zdarzenie stanowi

ce podstaw

wypłaty odszkodowania

103

Podobnie wypowiada si

J. Wojciechowski, tak

e uznaj

c materialny

charakter przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k., dla którego bytu niezb

dne jest

powstanie skutku działania sprawcy pod postaci

zaistnienia okre

lonego

zdarzenia, nadto stwierdzaj

e gdy zdarzenie nie nast

pi, to sprawca

e odpowiada

jedynie za usiłowanie oszustwa ubezpieczeniowego

104

Na materialny charakter oszustwa ubezpieczeniowego zwraca uwag

równie

P. Kardas, który jako skutek tego przest

pstwa uwa

a spowodowa-

nie przez sprawc

okre

lonej zmiany w

wiecie zewn

trznym, co znajduje

swoje odzwierciedlenie w opisie znamion przest

pstwa, jako zdarzenie b

ce podstaw

do wypłaty odszkodowania

105

Przest

pstwem materialnym nazywa oszustwo ubezpieczeniowe A. Pyka,

zauwa

c, i

ustawodawca nie zaliczył do znamion tego przest

pstwa

skutku wyst

puj

cego w art. 286 § 1 k.k., a mianowicie niekorzystnego roz-

porz

dzenia mieniem przez ubezpieczyciela, lecz skutek w tym przepisie

został okre

lony jako zaistnienie zdarzenia b

cego podstaw

do wypłaty

odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia

106

Tak

e Ł. Pohl ujmuje przest

pstwo z art. 298 § 1 k.k. jako przest

pstwo

materialne (skutkowe), gdzie skutkiem jest zdarzenie, bez zaistnienia które-
go nie mo

na mówi

o dokonaniu omawianego przest

pstwa

107

103

Z a k r z e w s k i R., op. cit., s. 4.

104

W o j c i e c h o w s k i J., op. cit., s. 522.

105

K a r d a s P., op. cit., s. 330.

106

P y k a A., op. cit., s. 16.

107

P o h l Ł., Przest

pstwo tzw. oszustwa…, op. cit., s. 85; por. P o h l Ł., Karnomaterialna

charakterystyka…, op. cit., s. 89.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

Natomiast R. Zawłocki stwierdza,

e w przest

pstwie z art. 298 § 1 k.k.

wynik zachowania si

sprawcy został w przepisie

le okre

lony, a o mate-

rialnym charakterze tego przest

pstwa

wiadczy gramatyczne znaczenie

ytych poj

ęć

, tzn. techniki legislacyjnej. Autor ten wywodzi,

e znamieniem

skutku jest tutaj zdarzenie b

ce podstaw

do wypłaty odszkodowania

z tytułu umowy ubezpieczenia, stanowi

ce zarazem wynik karalnego za-

chowania si

sprawcy

108

Z kolei W. Jaroch jest zdania,

e oszustwo ubezpieczeniowe ma charak-

ter materialny, a dla jego bytu niezb

dne jest powstanie skutku, którym b

dzie zaistnienie okre

lonego zdarzenia. Nie jest wymagane,

eby zrealizo-

wano wypłat

odszkodowania, gdy

wystarczaj

ce jest stworzenie przez

sprawc

sytuacji, maj

cej uzasadni

podj

cie decyzji o wypłacie odszkodo-

wania przez instytucj

ubezpieczeniow

109

Doda

nale

e wielu innych autorów publikacji i opracowa

z dziedziny

przest

pczo

ci ubezpieczeniowej wyra

a pogl

d o materialnym charakterze

oszustwa ubezpieczeniowego. Do grupy tych autorów nale

Ŝą

m.in. T.

Oczkowski

110

i Z. Niezgoda

111

Zaznaczy

wypada,

e nieliczni autorzy prezentuj

odmienne stanowisko,

stwierdzaj

e do bytu oszustwa ubezpieczeniowego nie jest wymagane

wyst

pienie skutku, co sytuuje ten typ przest

pstwa w grupie przest

pstw

formalnych, czyli bezskutkowych. Zdania takie mo

na odnale

źć

u H. Prac-

kiego

112

, J. Skorupki

113

i B. Sałaty

114

VII. Umy

lno

ść

działania sprawcy i działanie w celu uzyskania

odszkodowania

Analiza strony podmiotowej przest

pstwa oszustwa ubezpieczeniowego

musi zosta

poprzedzona uwag

o charakterze ogólnym. Nale

y bowiem

wskaza

, i

strona podmiotowa ka

dego przest

pstwa mo

e wyra

w umy

lno

ci b

nieumy

lno

ci zachowania si

sprawcy.

Jak wynika z zagro

enia ustawowego przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k.

oraz z definicji wyst

pku, okre

lonej w art. 7 § 3 k.k., oszustwo ubezpiecze-

niowe nale

y do grupy przest

pstw nazywanych wyst

pkami. Zgodnie

108

Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 264.

109

J a r o c h W., Przest

pczo

ść

na rynku ubezpiecze

, Wyd. Poltex, Warszawa 2002, s. 41.

110

O c z k o w s k i T., op. cit., s. 187.

111

N i e z g o d a Z., op. cit., s. 137.

112

P r a c k i H., Nowe rodzaje przest

pstw gospodarczych, Prok. i Pr. 1995, nr 1, s. 49.

113

S k o r u p k a J., Uwagi porównawcze na temat cywilnej i karnej ochrony praw maj

tkowych

ubezpieczycieli, Prok. i Pr. 2000, nr 2, s. 48.

114

S a ł a t a B., Problemy prawne zwi

zane ze

ciganiem przest

pczo

ci ubezpieczeniowej

w praktyce prokuratorskiej, Prok. i Pr. 2003, nr 9, s. 132.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

z tre

art. 8 k.k. wyst

pek mo

na popełni

umy

lnie, b

nieumy

lnie,

przy czym nieumy

lnie tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi.

Z uwagi na brak w tre

ci art. 298 k.k. wariantu nieumy

lnego zachowania

sprawcy, nale

y stwierdzi

, i

oszustwo ubezpieczeniowe mo

na popełni

jedynie umy

lnie. Odwołuj

c si

do tre

ci przepisu art. 9 § 1 k.k. zauwa

trzeba,

e czyn zabroniony jest popełniony umy

lnie, je

li sprawca ma za-

miar jego popełnienia, tzn. sprawca chce go popełni

– i wówczas jest to

zamiar bezpo

redni, lub sprawca, przewiduj

c mo

liwo

ść

popełnienia tego

czynu, godzi si

na to – i wówczas jest to zamiar ewentualny. Zastrzec tutaj

nale

y, i

w przypadku oszustwa ubezpieczeniowego strona podmiotowa

sprowadza si

wył

cznie do zamiaru bezpo

redniego. Przyczyn

ogranicze-

nia strony podmiotowej jedynie do zamiaru bezpo

redniego jest wskazana

przez ustawodawc

konieczno

ść

działania w celu uzyskania odszkodowa-

nia. Zatem przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego nale

y uzna

jako

przest

pstwo kierunkowe, tzn. znamienne celem, a zamiar sprawcy przybie-

rze tutaj szczególn

posta

zamiaru bezpo

redniego kierunkowego. Nato-

miast celem sprawcy tego

przest

pstwa jest uzyskanie odszkodowania

z tytułu umowy ubezpieczenia.

W literaturze przedmiotu wyst

puj

pogl

dy zasadniczo zgodnie przyjmu-

ce kierunkowy charakter omawianego typu przest

pstwa

115

. Stanowisko

takie reprezentuj

m.in.: J. Wojciechowski

116

, M. Bojarski

117

, A. Pyka

118

Ł. Pohl

119

, R. Zawłocki

120

i T. Oczkowski

121

Spowodowanie zdarzenia ubezpieczeniowego musi by

poprzedzone

powzi

ciem przez sprawc

oszustwa ubezpieczeniowego zamiaru bezpo-

redniego kierunkowego, tzn. sprawca musi sobie uprzednio zało

cel

uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia nielegaln

drog

a nast

pnie podczas realizacji znamienia czynno

ciowego (powodowania

zdarzenia) sprawcy powinna towarzyszy

wiadomo

ść

działania w powy

szym celu. Zarówno cel uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpie-
czenia, jak i

wiadomo

ść

okoliczno

ci,

e powoduje si

zdarzenie b

podstaw

do uzyskania odszkodowania – musz

zaistnie

cznie

122

Działanie w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpiecze-

nia – jako znami

przest

pstwa okre

lonego w art. 298 § 1 k.k. nale

y inter-

pretowa

analogicznie, jak działanie w celu osi

gni

cia korzy

ci maj

tkowej,

co jest znamieniem klasycznego oszustwa z art. 286 § 1 k.k. W przypadku

115

G ó r n i o k O., Przest

pstwa gospodarcze…, op. cit., s. 39.

116

W o j c i e c h o w s k i J., op. cit., s. 521.

117

B o j a r s k i M., op. cit., s. 815.

118

P y k a A., op. cit., s. 16.

119

P o h l Ł., Karnomaterialna charakterystyka…, op. cit., s. 89.

120

Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 265.

121

O c z k o w s k i T., op. cit., s. 188.

122

P o h l Ł., Przest

pstwo upozorowania…, op. cit., s. 202.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

oszustwa ubezpieczeniowego korzy

maj

tkow

– pozostaj

c w zgodzie

z rozumieniem tego okre

lenia uj

tym w art. 115 § 4 k.k. – jest konkretna

suma pieni

ęŜ

na składaj

ca si

na odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia

maj

tkowego

123

Istotne jest w tym miejscu zasygnalizowanie powa

nych trudno

ci, jakie

napotykaj

na swej drodze organy

cigania, a które zwi

zane s

z dowo-

dzeniem sprawstwa w przypadku oszustw ubezpieczeniowych. Przyczyn

owych trudno

ci jest konieczno

ść

dorazowego wykazania sprawcy oszu-

stwa ubezpieczeniowego działania w celu uzyskania odszkodowania, a wi

– udowodnienia zamiaru bezpo

redniego kierunkowego.

Znaczenie problemów dowodowych w sprawach o oszustwa ubezpiecze-

niowe najbardziej wnikliwie przeanalizował E. K

dra, który zauwa

ył,

„udowodnienie zamiaru znamiennego celem opisanym w art. 4 b

dzie utrud-

nione, gdy sprawca nie przyznaje si

do tak opisanej winy, przedstawia ró

ne inne motywacje obronne, gdy powoduj

cym bezpo

rednio, «własnor

cz-

nie» zdarzenie jest zleceniobiorca nie informowany przez zleceniodawc

o powodach niszczycielskiej, opłaconej akcji. Dylematy nastr

cza

zdarzenia, w których cel wymagany przez art. 4 ustawy o ochronie... oka

drugorz

dny, wr

cz marginesowy wobec innego, zasadniczego dla

sprawcy, takiego np. jak zatarcie

ladów przest

pstwa przez zniszczenie

jego no

ników, zemsta, wyeliminowanie uci

ąŜ

liwych wspólników, emocjo-

nalne rozładowanie konfliktów rodzinnych, a niejako przy okazji ewentualne
uzyskanie odszkodowania (...). S

nikłe szanse, by – z uwagi na ustawowe

cechy czynu – inkorporacja dowodów winy w przejawach zachowania i skut-
kach przybierała w praktyce postacie pozwalaj

ce jednoznacznie udowodni

ustawowy cel”

124

Ilustracj

wskazanych trudno

ci dowodowych jest wypowied

zajmuj

ce-

go si

badaniem spraw z zakresu przest

pczo

ci ubezpieczeniowej prokura-

tora B. Sałaty: „Natomiast w prowadzonych post

powaniach karnych

w przypadku braku przyznania si

podejrzanych do zarzucanych im prze-

pstw z art. 298 § 1 k.k. w znacznym stopniu utrudnione jest udowodnienie

popełnienia przest

pstwa. Powoływani w sprawach biegli rzeczoznawcy nie

zawsze s

w stanie wyda

opini

, czy zgłoszona kolizja nosi cechy przypad-

123

Podobne stanowisko mo

na odnale

źć

tak

e w opracowaniach nast

puj

cych autorów:

Z a k r z e w s k i R., op. cit., s. 4 i K a r d a s P., op. cit., s. 331–332, gdzie trafnie podniesio-
no, i

„sprawca bowiem, powoduj

c zdarzenie b

ce podstaw

do wypłaty odszkodowa-

nia, zmierza tym samym do uzyskania dla siebie lub innego podmiotu przysporzenia maj

kowego, polegaj

cego na zwi

kszeniu jego aktywów poprzez otrzymanie okre

lonej kwoty

pieni

ęŜ

nej z tytułu ubezpieczenia”; G ó r n i o k O., Przest

pstwa gospodarcze…, op. cit.,

s. 44–45; P y k a A., op. cit., s. 16–17; W o j c i e c h o w s k i J., op. cit., s. 522; O c z k o w s k i
T., op. cit., s. 188; P o h l Ł., Karnomaterialna charakterystyka…, op. cit., s. 90; Z a w ł o c k i
R., op. cit., s. 265.

124

d r a E., op. cit., s. 63.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

kowo

ci, a zaistniałe uszkodzenia samochodów s

adekwatne do opisywa-

nego przebiegu kolizji przez jej uczestników. Trudno

ść

opiniowania wynika

z tego, i

biegli w toku post

powania przygotowawczego mog

oprze

jedynie na dokumentacji fotograficznej zawartej w aktach szkody. W toku
post

powa

karnych stwierdzono przypadki, i

biegli rzeczoznawcy powoły-

wani przez firmy ubezpieczeniowe w toku procedury odszkodowawczej wy-
dawali opini

o rzeczywistym zaistnieniu kolizji i rodzaju powstałych uszko-

dze

samochodów, opieraj

c si

na ogl

dzinach tych samochodów i rela-

cjach o przebiegu kolizji jej uczestników. Było to podstaw

wypłaty odszko-

dowa

. Dopiero w post

powaniu karnym wyja

nienia niektórych współ-

sprawców kolizji pozwalały na stwierdzenie, i

kolizje te były zaplanowane

i zrealizowane jedynie w celu wyłudzenia odszkodowania”

125

VIII. Tryb

cigania za oszustwa ubezpieczeniowe i zagro

enie

karami

Przest

pstwo opisane w art. 298 § 1 k.k. nale

y do kategorii przest

pstw

publicznoskargowych i jest

cigane z urz

du. Powy

sza okoliczno

ść

spra-

wia,

e w przypadku oszustwa ubezpieczeniowego organ powołany do

ci-

gania przest

pstw jest obowi

zany do wszcz

cia i przeprowadzenia post

powania przygotowawczego, a oskar

yciel publiczny tak

e do wniesienia

i popierania oskar

enia o taki czyn. Wskazany obowi

zek został nało

ony na

organy

cigania i prokuratora na mocy art. 10 § 1 k.p.k.

Publicznoskargowy charakter omawianego przest

pstwa wi

ąŜ

e si

tak

z jedn

z naczelnych zasad procesu karnego, mianowicie z zasad

cigania

z urz

du. Zgodnie z t

zasad

, organy powołane do

cigania przest

pstw

działaj

niezale

nie od wniosku zainteresowanych podmiotów, a zwłaszcza

rozpoczynaj

ciganie z własnej inicjatywy, bez wzgl

du na wol

osób po-

krzywdzonym przest

pstwem. Zało

eniem omawianej zasady jest uznanie,

e skoro przest

pstwo narusza porz

dek prawny, to konieczna jest reakcja

w postaci kary, a odst

od wymierzenia kary mo

e tu jedynie wła

ci-

wy organ. Zatem przy

ciganiu przest

pstw publicznoskargowych interes

społeczny ma prymat nad interesem pokrzywdzonego, który nie zawsze jest
zainteresowany ujawnieniem przest

pstwa i

ciganiem jego sprawcy

126

Jak ju

wspomniano w niniejszym opracowaniu, przest

pstwo oszustwa

ubezpieczeniowego jest wyst

pkiem. Ustawodawca przewidział za popeł-

nienie przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k. kar

od 3 miesi

cy do 5 lat pozbawie-

nia wolno

ci.

125

S a ł a t a B., op. cit., s. 139.

126

D a s z k i e w i c z W., Proces karny. Cz

ęść

ogólna, Przedsi

biorstwo Wydawnicze Ars boni

et aequi, Pozna

1995, s. 61.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

Działanie sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego uwarunkowane jest ce-

lem w postaci uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia. Cel
ten – jak to ju

dowiedziono – jest zbie

ny z celem sprawcy klasycznego

oszustwa, tj. działaniem w celu osi

gni

cia korzy

ci maj

tkowej. W zwi

zku

z tym nie wyst

puj

adne przeszkody, aby przy wymierzaniu kary sprawcy

oszustwa ubezpieczeniowego s

d mógł oprze

na podstawie art. 33 § 2

k.k. i wymierzy

obok kary pozbawienia wolno

ci, tak

e kar

grzywny.

Zgodnie bowiem z tre

przepisu art. 33 § 2 k.k., s

d mo

e wymierzy

grzywn

tak

e obok kary pozbawienia wolno

ci wymienionej w art. 32 pkt 3,

eli sprawca dopu

cił si

czynu w celu osi

gni

cia korzy

ci maj

tkowej lub

gdy korzy

ść

maj

tkow

osi

ł.

O. Górniok słusznie zauwa

e korzy

ść

owa, jak

osi

ga sprawca

oszustwa ubezpieczeniowego, musi by

korzy

niegodziw

, tzn. tak

która nie nale

y si

sprawcy zgodnie ze stosunkiem prawnym w momencie

czynu

127

W praktyce, przy wymierzaniu kary za przest

pstwo z art. 298 § 1 k.k.,

znale

źć

e zastosowanie tak

e przepis art. 58 § 3 k.k. Wówczas zamiast

kary pozbawienia wolno

ci zostanie orzeczona kara łagodniejszego rodzaju,

jak kara grzywny, b

kara ograniczenia wolno

ci. Zgodnie bowiem z tre-

przepisu art. 58 § 3 k.k., je

eli przest

pstwo zagro

one jest kar

po-

zbawienia wolno

ci nie przekraczaj

5 lat, s

d mo

e orzec zamiast kary

pozbawienia wolno

ci grzywn

albo kar

ograniczenia wolno

ci, w szcze-

gólno

ci, je

li równocze

nie orzeka

rodek karny.

Ł. Pohl w swojej rozprawie doktorskiej poddaje analizie poszczególne

rodki karne pod k

tem mo

liwo

ci ich orzeczenia przez s

d wobec sprawcy

przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k. Autor ten dochodzi do wniosku,

e w przy-

padku omawianego przest

pstwa mo

liwe b

dzie orzeczenie takich

rodków

karnych, jak:
– zakaz zajmowania stanowiska albo wykonywania okre

lonego zawodu

(dotyczy

to mo

e pracowników instytucji ubezpieczeniowych, a szcze-

gólnie likwidatorów rzekomych szkód),

– zakaz prowadzenia pojazdów (dotyczy

to mo

e sprawców pozorowa-

nych wypadków drogowych, którzy zarazem wyczerpali znamiona tak

przest

pstw przeciwko bezpiecze

stwu w komunikacji),

– przepadek przedmiotów stanowi

cych mienie ruchome, które słu

yły,

były przeznaczone do popełnienia przest

pstwa chodzi

tu mo

e o:

samochody – przy ubezpieczeniach komunikacyjnych, wytrychy i łomy –
przy ubezpieczeniach kradzie

owych, czy te

rodki łatwopalne – przy

ubezpieczeniach ogniowych.

127

G ó r n i o k O., Przest

pstwa gospodarcze…, op. cit., s. 44–45.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

Ponadto według wymienionego autora, wobec sprawcy przest

pstwa

z art. 298 § 1 k.k., działaj

cego w warunkach art. 65 k.k., s

d mo

e orzec na

podstawie art. 45 k.k. przepadek korzy

ci maj

tkowych pochodz

cych cho-

cia

by po

rednio z popełnienia przest

pstwa

128

Wobec sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego mo

liwe b

dzie tak

e za-

stosowanie instytucji warunkowego umorzenia post

powania karnego

w przypadku wyst

pienia przesłanek z art. 66 § 1 i § 3 k.k.

129

Odmienny pogl

d prezentuje w tym zakresie Ł. Pohl, który twierdzi,

z uwagi na brak pokrzywdzonego w przest

pstwie z art. 298 § 1 k.k., b

cym przest

pstwem z abstrakcyjnego zagro

enia, niemo

liwe jest zastoso-

wanie instytucji warunkowego umorzenia post

powania karnego. W sytuacji

takiej wyst

puje „brak jednej ze stron ewentualnego pojednania oraz brak

szkody wyrz

dzonej przest

pstwem z art. 298 § 1 k.k.”

130

. Zdanie Ł. Pohla

jest w tym zakresie dyskusyjne.

IX. Instytucja czynnego

alu sprawców oszustw ubezpiecze-

niowych

W art. 298 § 2 k.k. została zawarta klauzula niekaralno

ci, czyli inaczej

mówi

c instytucja czynnego

alu, nazywana tak

e przez niektórych autorów

„quasi-czynnym”

131

, w ramach której nie podlega karze ten, kto przed

wszcz

ciem post

powania karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie od-

szkodowania. Znaczenie tej instytucji jest o tyle istotne,

e zapewnia ona

bezkarno

ść

sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego, oczywi

cie przy speł-

nieniu warunków okre

lonych w tym przepisie.

P. Kardas zauwa

e przepis ten jest odzwierciedleniem przyj

tej w ko-

deksie karnym „zasady mo

liwie szerokiego rozwi

zywania powstałego

w wyniku popełnienia przest

pstwa konfliktu społecznego poprzez zapobie-

enie przez sprawc

powstaniu szkody, a wi

c naruszeniu chronionego do-

bra prawnego”

132

Natomiast R. Zawłocki jest zdania,

e znaczenie tej instytucji sprowadza

do swoistego wynagrodzenia sprawcy przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k.

poprzez uznanie niekaralno

ci tej osoby z uwagi na to,

e zapobiegła wy-

pieniu szkody, stanowi

cej rzeczywisty rezultat jego działa

133

128

P o h l Ł., Przest

pstwo upozorowania…, op. cit., s. 324–326.

129

Zdanie to podzielaj

m.in. autorzy publikacji: K a r d a s P., op. cit., s. 332; Z a w ł o c k i R.,

op. cit., s. 265.

130

P o h l Ł., Przest

pstwo upozorowania…, op. cit., s. 327.

131

P y k a A., op. cit., s. 17.

132

K a r d a s P., op. cit., s. 332.

133

Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 266.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

Analiz

klauzuli niekaralno

ci z art. 298 § 2 k.k. nale

y rozpocz

ąć

omówienia zwrotu: „przed wszcz

ciem post

powania karnego”. Zgodnie

z przepisami k.p.k., post

powanie przygotowawcze wszczyna si

, je

eli za-

chodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przest

pstwa. Wówczas wyda-

je si

postanowienie o wszcz

ciu

ledztwa lub dochodzenia, w którym okre-

la si

czyn b

cy przedmiotem post

powania oraz jego kwalifikacj

praw-

. Chodzi tutaj o wszcz

cie post

powania „w sprawie” (tzw. faza in rem),

a nie o post

powanie „przeciwko osobie” (tzw. faza in personam)

134

. Dalej,

zaznaczy

trzeba,

e owo wszcz

cie post

powania karnego musi dotyczy

działania sprawcy spowodowania zdarzenia b

cego podstaw

do wypłaty

odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia maj

tkowego, tj. popełnienia

przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k.

Wszcz

cie post

powania karnego o przest

pstwo inne ni

oszustwo

ubezpieczeniowe, np. sprowadzenie zdarzenia zagra

cego

yciu lub

zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, maj

ce posta

ru (art. 163 § 1 pkt 1 k.k.), czy te

uszkodzenie mienia (art. 288 § 1 k.k.) –

nie jest post

powaniem karnym, którego wszcz

cie zamyka drog

sprawcy

przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k. do skorzystania z dobrodziejstwa instytucji

czynnego

alu z art. 298 § 2 k.k. Sprawca taki, chc

c uchyli

od kary za

dokonane oszustwo ubezpieczeniowe, musi „zd

ąŜ

” z dobrowolnym zapo-

bie

eniem wypłacie odszkodowania, zanim organy

cigania wszczn

ledz-

two lub dochodzenie w sprawie o przest

pstwo z art. 298 § 1 k.k.

tpliwo

ci pojawiaj

w sytuacji, gdy podczas prowadzenia post

po-

wania karnego wyst

pi tzw. „kaskada kwalifikacji prawnej”, tzn. post

powa-

nie karne wszcz

te o przest

pstwo z jednego przepisu prawa karnego,

z biegiem czasu i w miar

czynienia kolejnych ustale

stanu faktycznego,

przeobra

a si

w post

powanie o przest

pstwo z innego przepisu prawa

karnego (z art. 298 § 1 k.k.)

135

. Nie jest oczywiste, czy w takich okoliczno-

ciach sprawca b

dzie mógł skorzysta

z instytucji czynnego

alu, a nawet

li b

dzie mógł, to nie jest czytelne, w którym momencie.

Kolejn

przesłank

instytucji czynnego

alu z art. 298 § 2 k.k. jest „do-

browolno

ść

” zapobiegni

cia wypłacie odszkodowania. Przy interpretacji tego

okre

lenia warto odwoła

do uj

cia „dobrowolno

ci” (omawianego

wprawdzie przy zagadnieniu odst

pienia od usiłowania), jakie zaprezentował

A. Spotowski. Autor ten niezwykle trafnie uj

ł istot

dobrowolno

ci wskazu-

c, i

wyst

pi ona wówczas, gdy „sprawca swym zachowaniem przekonuje,

e chce przestrzega

porz

dku prawnego: niedobrowolne odst

pienie za-

134

Inaczej: R o g a l a R., op. cit., s. 65.

135

Ibidem.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

chodzi natomiast wtedy, gdy sprawca przerywa sw

akcj

przest

nie po

to, aby przestrzega

porz

dku prawnego, lecz ze wzgl

dów taktycznych”

136

Nast

pnym wymogiem skorzystania przez sprawc

z klauzuli niekaralno-

ci jest „zapobie

enie wypłacie odszkodowania”. Polega

to b

dzie na pod-

ciu przez sprawc

działa

, których konsekwencj

dzie niewypłacenie

odszkodowania przez ubezpieczyciela. Działania sprawcy mog

przeja-

wia

w tym zakresie m.in. w: niezgłoszeniu ubezpieczycielowi o spowodo-

waniu zdarzenia i niedoprowadzeniu do oszacowania szkody, niezło

eniu

wniosku o wypłat

odszkodowania, wyra

nej rezygnacji z pobrania odszko-

dowania ju

po zło

eniu wniosku o jego wypłat

, zerwaniu umowy ubezpie-

czenia, niepodj

ciu odszkodowania od ubezpieczyciela. Je

li sprawc

oszu-

stwa ubezpieczeniowego jest osoba niezwi

zana umow

ubezpieczenia, to

chc

c skorzysta

z uregulowania okre

lonego w art. 298 § 2 k.k., powinna

ona nakłoni

ubezpieczonego do realizacji ww. działa

137

Stosowanie klauzuli niekaralno

ci z art. 298 § 2 k.k. doznaje pewnych

ogranicze

. Nale

Ŝą

do nich ograniczenia podmiotowe i ograniczenia przed-

miotowe. Pierwsze z ogranicze

odnosz

do kwestii,

e czynny

sprawcy jest okoliczno

le osobist

, uwzgl

dnian

jedynie wobec

osoby, której dotyczy. Dlatego te

, je

eli dwóch sprawców dopu

ciło si

przest

pstwa oszustwa ubezpieczeniowego, a jeden z nich dobrowolnie

zapobiegł wypłacie odszkodowania, to z instytucji czynnego

alu skorzysta

jedynie wymieniony sprawca, a drugi natomiast poniesie odpowiedzialno

ść

karn

z art. 298 § 1 k.k. Ograniczenia przedmiotowe polega

na tym,

e uchylenie odpowiedzialno

ci karnej za oszustwo ubezpieczeniowe nie

spowoduje automatycznie uchylenia odpowiedzialno

ci karnej za inne prze-

pstwo, którego jednocze

nie dopu

cił si

sprawca oszustwa ubezpiecze-

niowego, np. sprowadzenie zdarzenia zagra

cego

yciu lub zdrowiu wielu

osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, maj

ce posta

aru (art. 163 § 1

pkt 1 k.k.)

138

X. Zbieg przepisów ustawy

Najcz

stszymi przypadkami zachodz

cymi w praktyce s

sytuacje, gdzie

sprawca najpierw w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpie-

136

S p o t o w s k i A., O odst

pieniu od usiłowania, PiP, 1980, nr 6, s. 94; na temat poj

cia

„dobrowolno

ci” szerzej zob. R a g l e w s k i J., Dobrowolne odst

pienie od czynu jako prze-

słanka instytucji czynnego

alu, Prok. i Pr. 1997, nr 3, s. 37–48.

137

K a r d a s P., op. cit., s, 333; zob. tak

e: P y k a A., op. cit., s. 17.

138

P y k a A., op. cit., s. 18; analiz

konkretnego przypadku z praktyki prokuratorskiej dotycz

cego zastosowania instytucji czynnego

alu wobec sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego

oraz porównanie pozycji takiego sprawcy z pozycj

drugiego sprawcy odpowiadaj

cego

karnie za popełnione przest

pstwo przedstawił: M a l i n o w s k i M., op. cit., s. 36–39.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

czenia spowodował zdarzenie b

ce podstaw

do wypłaty takiego odszko-

dowania (oszustwo ubezpieczeniowe), a nast

pnie zło

ył w zakładzie ubez-

piecze

wniosek o wypłat

nienale

nego odszkodowania. Dalej nast

powało

ujawnienie przez ubezpieczyciela mechanizmu przest

pczego działania

sprawcy, co skutkowało odmow

wypłaty odszkodowania sprawcy (usiłowa-

nie wyłudzenia – czyli oszustwa klasycznego), b

dochodziło do wy-

płaty nienale

nego odszkodowania na skutek niezorientowania si

w por

ubezpieczyciela (wyłudzenie – czyli oszustwo klasyczne).

W tym kontek

cie istotne b

dzie ustalenie, czy w opisanej – modelowej

sytuacji pomi

dzy art. 298 § 1 k.k. a art. 286 § 1 k.k. zachodzi zbieg przepi-

sów ustawy, czy te

zbieg przest

pstw.

kszo

ść

autorów jest zdania,

e w omawianym przypadku zachodzi

kumulatywny zbieg przepisów ustawy. Stanowisko takie prezentuj

m.in.:

H. Pracki

139

, J. Skorupka

140

, B. Sałata

141

, R. Rogala

142

, E. K

dra

143

i W. Ja-

roch

144

. Konsekwencj

stosowania kumulatywnego zbiegu przepisów ustawy

jest orzekanie kary na podstawie przepisu najsurowszego.

Natomiast kilku innych autorów wyra

a pogl

e w analizowanej sytu-

acji wyst

puje wielo

ść

czynów i w konsekwencji wielo

ść

przest

pstw. Auto-

rzy ci optuj

za stosowaniem konstrukcji wpółukaranego przest

pstwa

uprzedniego (oszustwa ubezpieczeniowego). Do przedstawicieli tego twier-
dzenia nale

Ŝą

: P. Kardas

145

, K. Buchała

146

i G. Wici

ski

147

Ł. Pohl, analizuj

c mo

liwe konfiguracje prawne art. 298 § 1 k.k. i art. 286

§ 1 k.k., odrzucił opcj

zbiegu przepisów ustawy z uwagi na brak tego sa-

mego czynu, czyli brak to

samo

ci czynu. Autor ten przyj

ł,

e jedynym

prawidłowym rozwi

zaniem jest stosowanie uwzgl

dnianego (realnego)

zbiegu przest

pstw, zakładaj

cego wymierzenie kar za zbiegaj

ce si

prze-

pstwa z art. 298 § 1 k.k. i z art. 286 § 1 k.k., a nast

pnie ł

czenie tych kar

jednostkowych w karze ł

cznej na podstawie art. 86 § 1 k.k.

148

. Koncepcja Ł.

Pohla została w doktrynie przyj

ta przez R. Zawłockiego

149

Jak wynika z do

wiadczenia zawodowego i bada

autora niniejszego ar-

tykułu, koncepcja Ł. Pohla nie znalazła zastosowania w praktyce, a organy

139

P r a c k i H., op. cit., s. 49.

140

S k o r u p k a J., op. cit., s. 57.

141

S a ł a t a B., op. cit., s. 139.

142

R o g a l a R., op. cit., s. 61.

143

d r a E., op. cit., s. 64.

144

J a r o c h W., Przest

pstwa ubezpieczeniowe, Monitor Prawn. 1998, nr 11, s. 424.

145

K a r d a s P., op. cit., s. 335.

146

B u c h a ł a K., op. cit., s. 38.

147

W i c i

s k i G., op. cit., s. 42.

148

P o h l Ł., Przest

pstwo upozorowania wypadku ubezpieczeniowego a przest

pstwo oszu-

stwa, RPEiS 2002, nr 3, s. 126–129.

149

Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 267.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Prokuratura
i Prawo 10, 2007

cigania i s

dy przyjmuj

najcz

ęś

ciej kumulatywny zbieg przepisów ustawy

w omawianych przypadkach. Ograniczone ramy niniejszego opracowania
nie pozwalaj

na dodatkow

prezentacj

szczegółowych wyników bada

akt

post

powa

karnych w sprawach o przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k., które

przeprowadził autor artykułu. Zagadnienia te – z uwagi na ich obszerno

ść

a tak

e niew

tpliwe praktyczne znaczenie – zasługuj

na osobne potrakto-

wanie w formie odr

bnego opracowania.

XI. Podsumowanie

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego zostało wprowadzone do

polskiego prawa karnego na mocy art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 12 pa

dzierni-

ka 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów
prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615), która weszła w

ycie w dniu

1 stycznia 1995 r. Nast

pnie oszustwo ubezpieczeniowe zostało wł

czone

w niemal

e niezmienionym kształcie do katalogu przest

pstw obowi

zuj

ce-

go od dnia 1 wrze

nia 1998 r. kodeksu karnego z dnia 6 kwietnia 1997 r.

(Dz. U. Nr 88, poz. 553) i okre

lone w tre

ci art. 298 § 1.

kszo

ść

autorów publikacji z zakresu przest

pczo

ci ubezpieczeniowej

przyj

ła dla omawianego typu przest

pstwa nazw

: oszustwo ubezpiecze-

niowe, b

zamiennie: oszustwo asekuracyjne. Jedynie dwoje autorów

okre

la przest

pstwo z art. 298 § 1 k.k. jako upozorowanie wypadku ubez-

pieczeniowego.

Przest

pstwo oszustwa ubezpieczeniowego nale

y do kategorii prze-

pstw maj

cych na celu ochron

obrotu gospodarczego. Jest to przest

stwo powszechne, tj. takie, którego dopu

e ka

dy człowiek mo-

cy ponie

ść

odpowiedzialno

ść

karn

W doktrynie prawa karnego trudno znale

źć

jednolit

interpretacj

po-

szczególnych znamion przest

pstwa z art. 298 § 1 k.k. Zachowanie si

sprawcy przest

pstwa oszustwa ubezpieczeniowego polega na tym,

e oso-

ba taka powoduje zdarzenie b

ce podstaw

do wypłaty odszkodowania

z tytułu umowy ubezpieczenia. Umowa ubezpieczenia, o której mowa
w analizowanym przepisie, dotyczy jedynie ubezpiecze

maj

tkowych, a nie

odnosi si

do ubezpiecze

osobowych. Natomiast znami

czasownikowe

„powoduje” nale

y interpretowa

stricte j

zykowo i odnosi

je do zdarze

rzeczywi

cie spowodowanych, a nie stosowa

go w przypadkach zdarze

pozorowanych.

Oszustwo ubezpieczeniowe nale

y do przest

pstw materialnych, zna-

miennych skutkiem. Skutek w tym przypadku obejmuje wyst

pienie zdarze-

nia b

cego podstaw

do wypłaty odszkodowania z tytułu umowy ubezpie-

czenia.

M. Malinowski

Prokuratura

i Prawo 10, 2007

Przest

pstwo okre

lone w art. 298 § 1 k.k. jest przest

pstwem kierunko-

wym, znamiennym celem. Celem jest tutaj uzyskanie odszkodowania z tytułu
umowy ubezpieczenia. Praktyka organów

cigania wskazuje,

e koniecz-

ść

dorazowego wykazania sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego

działania w celu uzyskania odszkodowania napotyka na powa

ne trudno

dowodowe.

Analizowany typ przest

pstwa nale

y do kategorii przest

pstw publiczno-

skargowych i jest

cigany z urz

du. Za popełnienie tego przest

pstwa usta-

wodawca przewidział kar

od 3 miesi

cy do 5 lat pozbawienia wolno

ci.

W art. 298 § 2 k.k. przewidziano mo

liwo

ść

zastosowania instytucji czyn-

nego

alu wobec sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego. Na mocy tego

przepisu nie podlega karze ten, kto przed wszcz

ciem post

powania karne-

go dobrowolnie zapobiegł wypłacie odszkodowania.

Najcz

stsza sytuacja wyst

puj

ca w praktyce to przypadek, gdy sprawca

najpierw dopuszcza si

przest

pstwa oszustwa ubezpieczeniowego z art.

298 § 1 k.k., a nast

pnie składa w firmie ubezpieczeniowej wniosek o wypła-

nienale

nego odszkodowania i wyłudza to odszkodowanie. Wówczas

organy

cigania i s

dy przyjmowały najcz

ęś

ciej kumulatywny zbieg przepi-

sów ustawy pomi

dzy art. 298 § 1 k.k. a art. 286 § 1 k.k.