SOCJOLOGIA STRUKTUR SPOŁECZNYCH

Wykład 2

Segmenty w strukturze społecznej: klasy,

warstwy, „nowe klasy”?

dr Mariusz Dzięglewski

Uniwersytet Pedagogiczny

w Krakowie

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Struktura wykładu:

1. Klasy społeczne

2. Neomarksizm

3. Teza o śmierci klas

4. Nowe klasy

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

1. Klasy społeczne

1

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Pytanie w badaniach społecznych (Domański):

Czy Polacy dzielą się na jakieś grupy, warstwy,

klasy?

1998: 65% respondentów odpowiada „TAK”; wymieniane

kategorie: klasa średnia, nowe grupy zawodowe (biznes, media)

przed rokiem 1989: wymieniane najczęściej kategorie:

inteligencja, klasa robotnicza, chłopi; respondenci nie do końca wiedzieli co znaczy „być klasą”

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

1.1 Definiowanie klasy społecznej w terminach statusu

Najszersze rozumienie pojęcia „klasa”:

pozycja zajmowana przez daną kategorię w

systemie

uwarstwienia

lub

hierarchii

społecznej (amer. status społeczny)

w społeczeństwie amerykańskim funkcjonuje mit American Dream, stąd: zajmowane przez jednostki pozycje były wykładnikiem ich zdolności, kwalifikacji zawodowych i woli osiągania sukcesu (brak kontrastów społecznych)

klasą społeczną mogą być: amerykańscy farmerzy,

polska inteligencja, kategorie zawodowe (murarze,

górnicy)

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

pomiędzy klasami istnieje pewien „dystans”

pojęcie dystansu oznacza:

„bliskość” członków tych samych klas

bariery społeczne utrudniające komunikację

przedstawicieli

różnych klas

emocjonalne postawy niższości/wyższości, które tworzą sieć nierówności (John Dollard: Class in a Southern City – przykład community studies)

• klasa społeczna w community studies (L. W. Warner)

– układ stosunków towarzyskich

– kształtowanie określonych zasad komunikacji i wymiany poglądów

– klasy = zbiorowości jednostek połączonych wspólnotą pewnych cech

2

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Elementy łączące różne ujęcia klasy: klasa =

miejsce w strukturze społecznej

1. do klas społecznych zaliczane są najliczniejsze

zbiorowości (robotnicy, właściciele firm)

2. atrybut „klasy” przysługuje kategoriom usytuowanym

w określonych relacjach do innych klas (struktura

klasowa=układ stosunków)

3.

między

klasami

zachodzą

stosunki

podporządkowania i nadrzędności

4. wyznacznikiem przynależności do klas jest ciągłość w czasie (niełatwo „wyjść” z klasy)

5. określona kategoria tylko wtedy jest klasą, gdy

składa się z jednostek usytuowanych na podobnych

pozycjach

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

1.2 Marks i Weber – przesłanki teorii

Karol Marks

nowe struktury (klasowe) wyłoniły się na bazie rozwoju

kapitalistycznych stosunków pracy

nowe formy wytwórczości i stosunków rynkowych

pełnią rolę głównego regulatora dostępu do zajęć,

zawodów

Manifest Komunistyczny:

„ Wolny i niewolnik, patrycjusz i plebejusz, feudał i chłop, poddany, majster cechowy i czeladnik, ciemiężcy i uciemiężeni pozostawali w stałym ze sobą przeciwieństwie, prowadzili nieustanną, już to ukrytą, już to jawną walkę, która za każdym razem kończyła się rewolucyjnym przeobrażeniem całego społeczeństwa, albo wspólną zagładą walczących klas”

konsekwencja powstania systemu kapitalistycznego: zmiana sposobu wchodzenia ludzi na pozycje społeczne

klasa społeczna jest zjawiskiem historycznym – powstanie klasy osadzone w konkretnym miejscu i czasie

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Max Weber

klasy –

kategorie charakteryzujące się

wspólnotą szans życiowych

szanse życiowe określone są przez

interesy ekonomiczne związane z posiadaniem dóbr i

uzyskiwaniem dochodów

pozycja klasowa nie jest równoznaczna pozycji

społecznej (jednak nie można abstrahować od

kontekstu stosunków rynkowych)

położenie rynkowe kreuje syndrom atrybutów

usytuowania jednostek w hierarchii społecznej

mają one zakorzenienie w określonej epoce historii, np.

wpływ przynależności klasowej na zarobki

3

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Co łączy/co dzieli teorie Marksa i Webera

co łączy:

1. Struktura klasowa definiowana w terminach

stosunków społecznych –

usytuowanie klasy

społecznej określone przez relacje z innymi klasami

2.

Podkreślenie

dominującej

roli

czynników

ekonomicznych (Weber: szanse rynkowe, Marks:

stosunek do środków produkcji)

3. Podobny schemat wyjaśniania innych zjawisk:

pierwotne ogniwo –

przynależność klasowa –

zasoby materialne wpływają

na zachowanie i

strategie życiowe

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Różnice

Marks

Weber

1. Kształtowanie się

Stosunki wyzysku

Niejednakowe szanse

struktury klasowej

oparte na stosunkach

życiowe podlegają

własości

wymianie na dostęp do

dóbr

2. Analityczny status

Stosunki wyzysku

Sytuacja klasowa jest

przynależności klasowej

identyfikują syndrom

utożsamiana z sytuacją

zjawisk dotyczących

rynkową

sprzeczności interesów

3. Charakter stosunków Wyzysk –dobrobyt

Komensualizm –

klasowych

wyzyskiwaczy kosztem

współistnienie, bez

deprywacji

szkody dla stron

wyzyskiwanych

4. Usytuowanie procesu W procesie produkcji

Miejscem kształtowania

formowania się klas

się klas jest rynek

5. Historyczny zasięg

Uniwersalny charakter

Mechanizmy

teorii

teorii w przekroju

klasotwórcze wyłaniają

czasowym

się wraz ze stosunkami

rynkowymi

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Weberowskie klasy społeczne

zagregowane kategorie jednostek połączone

wspólnotą warunków rynkowych

„klasy społeczne to wszystkie położenia klasowe,

między którymi przechodzenie osobiste w kolejnych

pokoleniach jest całkowicie możliwe i zwykle typowo

występuje”

warunkiem „klasowości” jest sytuacja w której

zmiana pozycji w ramach klasy jest łatwiejsza

od

ruchliwości

pomiędzy

pozycjami

przypisanymi do różnych klas

4

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

1.3 Kwestia stopniowalności i formowania się klas

Formowanie się „dojrzałych klas”

1. zarysowanie się ostrych podziałów społecznych

(Marks: odmienny stosunek do środków produkcji)

2. obiektywne różnice coraz bardziej zaostrzają się

(wzrost wielkości dystansów, np. homogamia klasowa

= ograniczenie małżeństw i stosunków towarzyskich

do tego samego kręgu jednostek)

3. przechodzenie klasy w sobie w klasę dla siebie (Marks: członkowie proletariatu złączeni poczuciem

wspólnoty

interesów

polegającej na zniesieniu

wyzysku i alienacji wobec własności i pracy stanowią niezoranizowaną masę społeczną)

4. zorganizowanie się klas w działające aktywnie

podmioty

a. etap przedrewolucyjny (trade union)

b. wyodrębnienie się partii politycznej, która wytycza strategię i kieruje walką, dokonuje zasadniczego przekształcenia stosunków społecznych

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

2.Neomarksizm

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

2.1 Istota neomarksizmu. Przedstawiciele

cecha podejścia – próba dostosowania

aparatu

pojęciowego

marsizmu

do

współczesnych społeczeństw

przedstawiciele (lata 70-te)

Alex Collinicos

Nicos Pulantzas

John Roemer

Erik Olin Wright

dzieła: Class Crasis and State (1978); Class

Structure and Income Determination (1979)

pierwszy

dokonał

operacjonalizacji

„klasy

społecznej” w terminach wskaźników

5

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

w teorii Wrighta przynależność

klasowa to

zmienna wyjaśniająca na równi z innymi

wskaźnikami pozycji społecznej

szerokie zastosowanie w analizach nad

świadomością społeczną

wzorami ruchliwości

homogamią małżeńską

dostępem do wykształcenia

stylem życia

nierównością dochodów

kluczowe pojęcia u Wrighta

struktura klasowa

interesy klasowe

świadomość klasowa

formowanie się struktury klasowej

walka klas

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

2.2 Jak powstają klasy? (Wright)

struktura klasowa –

całościowa organizacja

stosunków klasowych

suma wszystkich stosunków klasowych w jakich

uczestniczą jednostki

w stosunkach klasowych uczestniczy się w wyniku

usytuowania

na

pozycjach

(np..

robotników,

menadżerów) = „lokacje klasowe”

teorie marksistowskie sytuują klasy społeczne w

procesie produkcji

w dziedzinie produkcji, na gruncie stosunków

własności wyodrębnia się

1. klasa robotnicza

2 właściciele środków produkcji

ośrodkiem procesu jest wyzysk

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

wyzysk ma miejsce gdy:

1. występuje przyczynowa relacja między dobrobytem jednej klasy, a materialną deprywacją drugiej

2. konsekwencją tej zależności jest wykluczenie wyzyskiwanych jednostek z dostępu do zasobów produkcji

3.

konsekwencją

nierówności

jest

przywłaszczenie

przez

właścicieli pracy robotników

mechanizm wyzysku –

relacyjne rozumienie klasy

społecznej

wyzyskiwacz nie może istnieć bez strony będącej przedmiotem wyzysku (kapitaliści i klasa robotnicza żyją w przymusowej symbiozie)

metody rozwiązywania sprzeczności interesów

1. eksterminacja –

fizyczne zlikwidowanie Indian ułatwia

funkcjonowanie osadnikom (ucisk)

2. wyzysk – robotnicy to konieczny element procesu produkcji (ich likwidacja skazałaby właścicieli na niebyt)

6

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

2.3 Kształt struktury klasowej

Wright:

struktura

społeczna=układ

stosunków

między

kategoriami

usytuowanymi

na

określonych

lokacjach klasowych

podstawowy podział:

1. lokacje właścicieli

2. lokacje pracowników najemnych

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Właściciele:

1. kapitaliści – właściciele środków produkcji

2.

kategoria

„małych”

właścicieli

niezatrudniających nikogo ( petite burgeosie)

3. drobni właściciele środków produkcji, którzy

wynajmują pracowników, sami też „obsługują”

własność

Podziała na:

1. czyste lokacje klasowe (Ad 1 i 2)

2. kontradyktyczne lokacje klasowe (Ad.3) –

połączenie cech kategorii usytuowanych na

przeciwległych lokacjach, połączenie „duszy

kontrolera” z „duszą” osoby kontrolowanej

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Trzy rodzaje kontradyktycznych lokacji (nowe wymiary

podziałów klasowych: kwalifikacje i władza)

1. drobni właściciele

2. menedżerowie

wchodzą w stosunki dominacji – część klasy kapitalistów a jednocześnie są pracownikami najemnymi

sprawują władzę nad robotnikami a jednocześnie podlegają władzy właścicieli

mają udział w wyzysku a jednocześnie są przedmiotem wyzysku 3. eksperci/specjaliści

połączenie cech pracownika najemnego i samozatrudniającego się właściciela

odrębność specjalistów – wysokie kwalifikacje

właściciele wiedzą, że specjaliści dysponują rzadkimi kwalifikacjami otrzymują rentę lojalności – nagroda za szczególne kwalifikacje; koszt renty ponosi właściciel (gwarancja lojalności – wysokie zarobki)

mają udział w przechwytywaniu „wartości dodatkowej” (klasa wyzyskująca), mają wysoki stopień autonomii

7

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Nietypowe lokacje klasowe

pytanie:

jak

potraktować

kategorie

nie

uczestniczące w akumulacji kapitału?

dzieci, uczniowie, studenci, bezrobotni, renciści???

Wright wprowadza dwie kategorie ze

względu na usytuowanie na rynku pracy

1. bezpośrednie lokacje klasowe

aktywni

kapitaliści,

samozatruniający

się

właściciele, pracownicy najemni

2. pośrednie lokacje klasowe –

rezultat

przejmowania „bezpośrednich”

lokacji od

członków rodziny

np.niepracująca żona przejmuje pozycję męża,

dziecko robotnika – w klasie robotniczej)

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

3. Teza o śmierci klas

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

3.1 Treść tezy

Treść tezy:

na skutek pluralizacji

gospodaki

i

systemu politycznego oraz wyłonienia

się

nowych mechanizmów władzy i

nierówności

społecznych

nastąpiła

dekompozycja tradycyjnych solidarności

klasowych (Robert Nisbet, 1958)

pojęcie

klasy

społecznej

jest

przestarzałe i nieadekwatne – przestało

identyfikować zwarte zbiorowości

8

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

3.2 Argumenty za zanikaniem klas

1. Praca:

malejąca pewność zatrudnienia

non-standard job forms

zmiana treści ról zawodowych (zawody ulegają

degradacji)

przesuwanie nakładów inwestycyjnych z przemysłu na

usługi (zanik niektórych gałęzi przemysłu)

2. Własność

rozszerzanie się kręgu posiadaczy akcji, uczestników

funduszy

zmiany na rynku nieruchomości (posiadanie domu

jako wyznacznik pozycji)

zmiany dokonujące się

w strukturze własności

środków

produkcji

(wyłonienie

się

kategorii

menedżerów)

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

3. Styl życia i wzory konsumpcji

ujednolicający wpływ kultury masowej (Horkheimer i

Adorno)

demokratyzacja kultury pod wpływem obcowania

różnych klas z popularnymi mediami

postmoderniści:

samokreowanie

się

nowych

podziałów, odejście od tradycyjnych hierarchii, chaos

4. Zachowania polityczne

siła wpływu preferencji wyborczych na pozycję

klasową maleje

Inglehart:

odwrót społeczeństw zachodnich od

materialistycznych wartości w kierunku wartości

postmaterialistycznych

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

5. Nowe lojalności

wzrost znaczenia innych podziałów

społecznych:

podziały związane z płcią

narodowość

pochodzenie etniczne

wiek (np. generacja 68 w USA, pokolenie

Solidarności)

zatrudnienie w sektorze gospodarki (sektor

prywatny-publiczny)

9

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

4. Nowe klasy

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

4.1 Historia problemu

Michał Bakunin (XIXw)

prognoza: przyszłe państwo musi polegać

na

kategorii wykwalifikowanych specjalistów w zakresie

administracji

gospodarki

zarządzania

wzrost zapotrzebowania na nowe kadry pracowników

zrodzi „nową klasę”: naukowców, uczonych

wiedza – główny czynnik wyłaniania się nowej klasy

nowa klasa oparta na wiedzy – klasa panująca w

systemie postkapitalistycznym

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

4.2 Nowa klasa średnia

różnice pomiędzy nową i starą klasą średnią:

odmienne zawody

różne cele i orientacje życiowe

różne

funkcje

w

systemie

społecznym

(nowoczesne

społeczeństwo rynkowe: drobna i średnia własność – niższa pozycja niż dyplom)

dojrzewanie nowej klasy średniej

postępujący wzrost zamożności w społeczeństwach zachodnich dobra produkowane na użytek masowego odbiorcy

mortgage – pożyczka hipoteczna pod zakup domu (USA, UK: ideał

„domku z ogródkiem”)

nowe mechanizmy strukturalne, zasady

1. każdy ma równe szanse na odniesienie sukcesu

2. sukces powinien być rezultatem zdolności i wysiłku jednostki 3. za stanowiska i pozycje o niejednakowej ważności powinno się uzyskiwać nierówne nagrody

4. sukces – sprawiedliwa nagroda (niepowodzenia i sukcesy zależą od nas samych)

10

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

Funkcje nowej klasy średniej:

1. przynależność do niej pozwala funkcjonować w

przekonaniu o własnej wyższości

2. klasa średnia symbolizuje powodzenie życiowe

3. uśmierza wątpliwości i napięcia

4. klasa średnia zmusza jednostki do doskonalenia

kwalifikacji zawodowych, bogacenia się i rozwoju

5. czynnik stabilizacji gospodarczej (konsumenci)

6. czynnik stabilizacji politycznej

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

4.3 Klasy technokratyczne w społeczeństwie

postprzemysłowym

początki społeczeństwa postprzemysłowego:

proces przechodzenia do ekonomiki usług (lata 60-te)

wyłonienie

się

wyspecjalizowanych

kategorii

pracowników umysłowych

teorie

technokratyczno-biurokratyczne

w

socjalizmie

nowa klasa technokratyczna –

klasa panująca

(nawiązanie do Marksa)

panowanie

klasy

technokratyczno-biurokratycznej

oznacza

monopolizację władzy ekonomicznej

monopolizację dostępu do najwyższych stanowisk w państwie (ZSSR:najwyżsi funkcjonariusze partyjni, wysocy urzędnicy państwowi, elity rządowe)

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

nurt technokratyczno-biurokratyczny w kapitalizmie

nowa

klasa

zarządzająca

środkami

produkcji

(najważniejsze decyzje gospodarcze)

kadra kierownicza

technokraci

teorie społeczeństwa postprzemysłowego (John K.

Galbraith, Daniel Bell)

centralna instytucja – korporacja

charakterystyczna

cecha:

zastąpienie

kapitału

finansowego i własności przez kapitał profesjonalny: wiedzy i kwalifikacji technicznej

wiodąca kategoria zawodowa – technostruktura

ci którzy wnoszą wyspecjalizowaną wiedzę, talent, doświadczenie potrzebne w procesie kierowania i podejmowania decyzji

liderzy biznesu, kadry inżynierskie, technicy w nowoczesnych zawodach, pracownicy nauki, „klasa ludzi wiedzy” (D. Bell) 11

Wykład 2. Segmenty w strukturze społecznej: klasy, warstwy, „nowe klasy”?

4.4 Nowa klasa robotnicza (Alain Tourrine, 1974)

połączenie

„wyższych”

kategorii

umysłowych

i

wykwalifikowanych

pracowników fizycznych

specjaliści z wyższym wykształceniem

personel techniczny

robotnicy

o

wysokich

kwalifikacjach

zawodowych

podobne usytuowanie w hierarchii zawodowej

zatrudnienie w przedsiębiorstwie o podobnym

profilu i branży (nowe technologie)

w teorii konfliktu: klasa opozycyjne do

technostruktury, która jest klasą panującą

12