SOCJOLOGIA STRUKTUR SPOŁECZNYCH

Wykład 4

Ruchliwość społeczna

dr Mariusz Dzięglewski

Uniwersytet Pedagogiczny

w Krakowie

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Struktura wykładu:

1.Podstawowe definicje ruchliwości

społecznej

2.Badanie ruchliwości społecznej

3.Funkcje ruchliwości

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

1. Podstawowe definicje ruchliwości

społecznej

1

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

1.1 Podstawowe pojęcia

Ruchliwość odnosi się do zjawisk przemieszczania się jednostek i kategorii w przestrzeni społecznej Analiza ruchliwości odpowiada na kluczowe pytania: jaki jest stopień otwartości/zamknięcia struktury społecznej (stopień przenikalności barier, przechodzenia z jednej kategorii do drugiej)?

jakie jest natężenie ruchliwości (charakterystyka „równości szans”)?

w jaki sposób ruchliwość wpływa na postawy, świadomość, psychologiczne funkcjonowanie jednostek?

jaki jest wpływ ruchliwości na formowanie się struktury klasowej (np. powstawanie klas średnich)?

jakie są makrosystemowe konsekwencje ruchliwości?

• stabilność polityczna

• funkcjonowanie gospodarki

• występowanie konfliktów i napięć

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Definicja (H. Domański):

Ruchliwość społeczna to każde przejście jednostki, obiektu lub wartości, wszystkiego, co stworzyła lub zmodyfikowała ludzka aktywność, z jednej pozycji na drugą

Pitirim Sorokin: Social Mobility (1927) pierwsza (jedyna) próba całościowego wyjaśnienia mechanizmów ruchliwości

próba uchwycenia uniwersalnych prawidłowości zmian struktury społecznej

hipotezy na temat ruchliwości społecznej:

problemy kulturowego wyobcowania/asymilacji do nowych środowisk

rola ruchliwości jako czynnika rozładowywania napięć społecznych

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

1.2 Typologia ruchliwości

Typy ruchliwości:

I. kryterium pokoleniowe

a. ruchliwość międzypokoleniowa

wskaźnik ostrości/elastyczności barier społecznych w długich przedziałach czasowych

stan uchwycony w momencie badania (ukończenie szkoły podstawowej, 14-16 lat) – pochodzenie społeczne jednostek (kategoria zawodowa ojca); b. ruchliwość wewnątrzpokoleniowa

II. kryterium

a. ruchliwość jednostkowa

b. ruchliwość zbiorowa

2

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

III kryterium

a. ruchliwość horyzontalna

przemieszczenie między pozycjami

społecznymi usytuowanymi na tym

samym poziomie systemu nierówności

np. zmiana wyznania religijnego,

miejsca zamieszkania, przynależności

państwowej

b. ruchliwość pionowa

przesunięcie w wymiarze hierarchicznym

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

2. Badanie ruchliwości społecznej

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Badanie ruchliwości polega na porównywaniu pozycji zajmowanych w kolejnych punktach cyklu życiowego

pytanie do respondenta: obecna pozycja i pozycja zajmowana w różnych punktach przeszłości

osoby przypisane są do poszczególnych kategorii określających ich miejsce w strukturze społecznej kategorie te krzyżują się z kategoriami

identyfikującymi ich wcześniejsze pochodzenie 3

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

2.1 Pomiar ruchliwości społecznej

Metody pomiaru ruchliwości

ustalenie odsetka osób, które zmieniły kategorię zawodową w stosunku do liczebności ogółu

badanych

w Polsce w roku 2004: odsetek osób, które

zmieniły przynależność zawodową to 70,7%

Jak czytać tabelę ruchliwości:

w pierwszym wierszu– kategorie zawodowe w

momencie badania

w pierwszej kolumnie – kategorie charakteryzujące wcześniejsze punkty ich losów życiowych:

pochodzenie społeczne (przynależność zawodowa rodziców)

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Kategorie

Kategorie synów i córek w 2004 roku

społeczno-

1

2

3

4

5

6

Ogółem

zawodowe ojców

1. Inteligencja

22,4

36,4

18,7

13,1

8,4

0,9

100

(24)

(39)

(20)

(14)

(9)

(1)

(107)

2. Pozostali

10,5

46,7

10,5

17,1

8,6

6,6

100

pracownicy

(16)

(71)

(16)

(26)

(13)

(10)

(152)

umysł

3. Właściciele firm

7,4

34,6

25,9

21,0

2,5

8,6

100,0

(6)

(28)

(21)

(17)

(2)

(7)

(81)

4. Robotnicy

4,3

37,0

10,4

30,5

13,4

4,3

100,0

wykwalifikowani

(20)

(171)

(48)

(141)

(62)

(20)

(462)

5. Robotnicy

4,1

35,1

4,1

33,8

17,6

5,4

100,0

niewykwalifikow

(3)

(26)

(3)

(25)

(13)

(4)

(74)

ani

6. Rolnicy

4,8

23,7

6,1

24,2

15,3

25,8

100,0

(19)

(93)

(24)

(95)

(60)

(101)

(392)

Ogółem:

6,9

33,8

10,4

25,1

12,5

11,3

100,0

(88)

(428)

(132)

(318)

(159)

(143)

(1268)

Ruchliwość międzypokoleniowa w 2004 roku. Odsetki odpływu z kategorii pochodzenia (w nawiasach podano liczebności, dla n=1268) Wykład 4. Ruchliwość społeczna

2.2 Metody analizy ruchliwości

Analiza tabel: podejście klasyczne

rozróżnienie na ruchliwość absolutną i

względną

ruchliwość absolutna = wszystkie osoby

które zmieniły pozycje

wzory ruchliwości są wypadkową dwóch

aspektów:

1. odzwierciedlenia zmian liczebności

kategorii (między pokoleniem rodziców i

dzieci): ruchliwość strukturalna

2. komponent ruchliwości czystej:

niezależnej od zmieniającego się

rozkładu: ruchliwość względna

4

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Ruchliwość względna

układy stratyfikacyjne o takim samym profilu mogą różnić się natężeniem i rozmiarami ruchliwości typ zamknięty, sztywny, niemobilny (Sorokin: „membrany”) typ o wysokiej ruchliwości społecznej

•

Punktem odniesienia analiz jest model

doskonałej równości szans

•

realizacja kompletnej niezależności obecnej pozycji respondenta od pozycji zajmowanych w przeszłości Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Liczebność wyznaczana według modelu równych szans, w poszczególnych polach tabeli:

e = (a x b )/n

ij

i

j

e - oczekiwana liczebno

ij

ść w danym polu

a – suma w wierszu „i”

i

b – suma w kolumnie „j”

j

n – liczebność ogółem

i – wiersz

j - kolumna

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Skonstruowana na tej podstawie tabela

odpowiada modelowi równych szans

wszystkie osoby mają jednakowe szanse wejścia do danej kategorii niezależnie od tego do jakiej kategorii należeli ojcowie

Przykład:

jeżeli 6,9% ogółu to dzieci inteligencji to 6,9% dzieci inteligentów pozostaje na pozycji inteligencji 6,9% dzieci urzędników na pozycji inteligencji 6,9% dzieci rolników na pozycji inteligencji, etc 5

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Każde z pól tabeli faktycznej ruchliwości (m ) ij

może być porównane z odpowiadającym mu

polem wyznaczonym dla modelu równych

szans

Przez obliczenie różnicy:

d = m – e

ij

ij

ij

W kategoriach o stosunkowo wysokim statusie społecznym obserwować można zjawisko

dziedziczenia pozycji rodziców

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Przykład 1:

m =24

11

e

= (a x b )/n

11

1

1

e

= (107 x 88)/ 1268 = 7,4

11

d =m

– e

= 24 – 7,4 = 16,6

11

11

11

Wniosek: więcej dzieci inteligentów

(nadreprezentacja) w porównaniu do modelu

hipotetycznej równości szans dziedziczy

pozycję rodziców

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Przykład 2:

m

= 20

41

e

= (a x b )/n

41

4

1

e

= (462 x 88)/1268 = 32,06

41

d

= m

– e

= 20 – 32, 6 = - 12,6

41

41

41

Wniosek: Robotnicy wykwalifikowani są

niedoreprezentowani względem modelu równych szans

6

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Wskaźnik ruchliwości społecznej: współczynnik Glassa – Rogoff

v = m /e

ij

ij

jeżeli v=1 to model doskonałej równości szans za pomocą tej analizy nie można uchwycić sytuacji, gdy dwa społeczeństwa mające identyczny poziom ruchliwości absolutnej charakteryzują się

niejednakową otwartością

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

2.3 Analiza ścieżkowa

Szkoła osiągania statusu i analiza ścieżkowa (lata 60-te)

skierowanie uwagi na procesy alokacji w systemie stratyfikacyjnym z perspektywy cyklu życiowego jednostek

cykl życia – sekwencja dokonująca się w

określonym przedziale czasowym

składa się z zestawu kolejnych pomiarów

każdy pomiar identyfikuje poszczególne stany sekwencji

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Pytanie: jak i w jakim stopniu pozycja

osiągnięta na określonym etapie cyklu

życiowego rzutuje na pozycje osiągane w

kolejnych etapach

porównanie względnej wagi czynników

„przypisanych” z osiągnięciami jednostek

proces stratyfikacji sprowadzony do sekwencji następujących po sobie „statusów”

7

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Schemat Blau-Duncana ( The American

Occupational Structure, 1967)

pozycja zawodowa osiągnięta przez respondenta = poziom wykształcenia + pozycja zawodowa ojca

Zależności między pięcioma zmiennymi

1.wykształcenie ojca

2.zawód ojca

3. pierwszy zawód respondenta

4.zawód respondenta w chwili badania

5. wykształcenie respondenta

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Wykształcenie

Wykształcenie

ojca

respondenta

0.310

V

U

0.394

0.44

0.279

0.516

Zawód

Y

respondenta w

dniu badania

0.115

0.281

X

W

0,224

Zawód ojca

Pierwszy zawód

respondenta

Model analizy ścieżkowej Blau i Duncana (1967) Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Dwa założenia analizy ścieżkowej:

rozpatrywane zmienne układają się w łańcuch przyczynowo-skutkowy

zmienne stanowią zamknięty układ zależności kontrolowany jest wpływ wszystkich zjawisk nieuwzględnionych w ramach określonego modelu o sile zależności informują „współczynniki ścieżkowe”

ich wartości określają jaka część odchylenia standardowego zmiennych wyjaśnianych przypada na jedno odchylenie standardowe zmiennych

wyjaśniających

8

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Analiza ścieżkowa wzorów determinacji

zarobków w Polsce (lat 1992,1998)

Zależności między pięcioma zmiennymi:

1. zarobki

2. płeć

3. wiek

4. wykształcenie

5. pozycja zawodowa

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

.28

.21

wiek

liczba lat

nauki

.36

--. 40

.31

--.35

.66

--.06

zarobki

.65

.06

.15

-.02

.07

płeć

pozycja

.17

zawodowa

.29

.25

Zarobki jednostek w zależności od pozycji zawodowej, liczby lat nauki, płci i wieku (Polska 1992,1998)

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

3. Funkcje ruchliwości społecznej

9

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Waga problemu ruchliwości:

ruchliwość informuje o równości szans

wpływa na gospodarkę

wpływa na stosunki społeczne

Wątki teoretyczne dostarczają materiału do formułowania hipotez na temat wpływu

ruchliwości na

1. strukturę społeczną

2. stabilność polityczną

3. efektywność ekonomiczną systemu

4. funkcjonowanie jednostek

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

3.1 Wpływ ruchliwości na strukturę społeczną Ruchliwość to czynnik formowania się barier społecznych (Max Weber)

Definicja klasy: „klasy społeczne to wszystkie położenia klasowe, między którymi przechodzenie osobiste w kolejnych pokoleniach jest całkowicie możliwe i zwykle występuje”

dana zbiorowość jest klasą, jeżeli zmiana pozycji jest w jej ramach łatwiejsza od ruchliwości między pozycjami przypisanymi do różnych klas

stąd u Webera: klasa robotnicza, drobna burżuazja, najemni pracownicy umysłowi, właściciele wielkich firm

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Pitirim Sorokin: Social Mobility (1927) przestrzeń społeczna = wypadkowa stosunków łączących jednostki z:

członkami ich grupy społecznej (zawód, religia, narodowość)

innymi grupami

innymi populacjami w uniwersum światowym

stosunki te stanowią układ współrzędnych, które określają pozycję społeczną

ruchliwość = fakt zmiany pozycji w ramach tej sieci 10

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Wpływ ruchliwości na formowanie się

dystansów i barier

jeden ze wskaźników odrębności poszczególnych kategorii

im większa bliskość między zawodami, tym większe natężenie wzajemnej wymiany

im większe różnice między zawodami, tym mniejsza liczba jednostek przechodzących z jednego do drugiego zawodu

stąd: wysoka ruchliwość osłabia wyrazistość podziałów społecznych , niska – zaostrza je Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Anthony Giddens: Class Structure of the Advanced Societies, 1973

Pytanie: co we współczesnych społeczeństwach rynkowych decyduje o wspólnocie położenia

klasowego jednostek?

zjawisko „zamykania się” szans ruchliwości - czynnik sprzyjający formowaniu się klas

„możliwośći rynkowe” = o których decydują zasoby (np. poziom wykształcenia), nagrody jednostek (zarobki, prestiż)

Trzy główne rodzaje możliwości

1.własności środków produkcji

2.posiadanie kwalifikacji, wykształcenia, możliwości technicznych

3.własność siły roboczej

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

Wzory ruchliwości wewnątrz-/między-

pokoleniowej: mechanizmy sprzyjające

utrzymywaniu się trzech głównych klas:

wyższej

średniej

robotniczej

Frank Parkin (1979),teza:

strukturotwórcza rola ruchliwości społecznej to rezultat aktywności jednostek i kategorii

posługiwanie się różnymi strategiami w celu zamykania dostępu ludziom „z zewnątrz”,

ograniczanie napływu

closure – konkretne działania

np. lobbing na rzecz aktów prawnych: wykonywanie lukratywnych zawodów związanych ze skomplikowaną procedurą kwalifikacyjną

11

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

3.1 Wpływ ruchliwości na stabilność polityczną Wpływ ruchliwości na natężenie potencjalnych konfliktów

ograniczenie szans ruchliwości może być źródłem destabilizacji systemu

ruchliwość zmniejsza ostrość podziałów

społecznych

redukuje potencjał napięć związanych z

negatywnymi ocenami nierówności

niska ruchliwość jest czynnikiem konfliktogennym Wykład 4. Ruchliwość społeczna

3.1 Wpływ ruchliwości na stabilność polityczną 1. o orientacjach życiowych decydują

materialne warunki jednostek

potencjał niezadowolenia koncentruje się w klasach niższych

większa ruchliwość otwiera klasom niższym

możliwość awansu

2. przypadki awansu dotyczą najczęściej ludzi ambitnych i zdolnych

klasy niższe opuszczone są przez ludzi najbardziej aktywnych, obdarzonych talentem i zaradnych życiowo, stanowiących potencjalne zarzewie konfliktów

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

3.1 Wpływ ruchliwości na efektywność ekonomiczną Ruchliwość traktowana jest jako jeden z

warunków efektywności

dla efektywności ważna jest przenikalność barier społecznych: jacy ludzie wchodzą na jakie pozycje zawodowe

Davis & Moore (1945)

wyższa ruchliwość sprzyja optymalnej alokacji jednostek

ludzie dysponują określonymi kwalifikacjami posiadający określone zdolności powinni być dopasowani do zajmowanych stanowisk

najważniejsze i trudne do zastąpienia zawody powinny być zajmowane przez najbardziej

wykwalifikowane jednostki

12

Wykład 4. Ruchliwość społeczna

3.4 Wpływ ruchliwości na funkcjonowanie jednostek

„Dobre” konsekwencje ruchliwości

skłonność do akceptacji zmian przez ruchliwe jednostki ruchliwość sprzyja tolerancji dla innych poglądów człowiek otwarty na inne obyczaje, standardy szersza perspektywa poznawcza

efekt ruchliwości: innowacyjność

„Negatywne” aspekty ruchliwości

stres związany ze zmianą (wyjście z własnego środowiska)

konieczność asymilacji do nowych warunków

stres tym większy im większy dystans między kategoriami

skłonność do naruszania norm w patologicznej postaci Sorokin (1959) przykład inteligencji „z awansu”:cynizm, przesadny krytycyzm, relatywizm moralny, wykorzenienie i nieprzystosowanie do nowych środowisk (mentalność

„turysty”)

13