Warszawa, marzec 2013.

Prof. dr hab. Elżbieta Szeląg (e-mail: [e-mail], tel.: [phone])

Rozwojowa neuropsychologia kliniczna z elementami logopedii

TRYB: niestacjonarny

Konsultacje po wykładzie lub w terminach ustalonych indywidualnie

Cel kursu

Kurs ma na celu przedstawienie aktualnego stanu wiedzy na temat neuropsychologii klinicznej dziecka

ze szczególnym uwzględnieniem zaburzeń rozwoju mowy i języka.

Zainteresowani tą tematyką studenci uzyskają przystępną, jasno podaną wiedzę o tym, na czym

polegają różnorodne deficyty neurorozwojowe, jak często one występują, kto jest na nie najbardziej

narażony, a także na temat ich ewentualnych przyczyn i możliwości leczenia. Kurs zyska uznanie tych,

którzy w swej przyszłej pracy zawodowej chcą bazować na lepszym zrozumieniu zagadnień

klinicznych i znajomości dowodów naukowych.

Tematyka kursu

Neuropsychologia kliniczna dziecka jest nową, intensywnie rozwijająca się dyscypliną nauki, która jest

ciągle jeszcze stosunkowo słabo reprezentowana zarówno w Polsce, jak i na świecie. Tradycyjne

podręczniki neuropsychologi klinicznej zazwyczaj nie obejmują zagadnień rozwojowych, albo

omawiają je w formie bardzo ograniczonej.

Intensywny rozwój neuropsychologii klinicznej dziecka i zapotrzebowanie na wiedzę z tego obszaru

jest odpowiedzią na doskonalenie technik medycznych ratowania życia ludzkiego począwszy od

okresu prenatalnego, poprzez okres okołoporodowy, niemowlęctwo i wczesne dzieciństwo.

Konsekwencja tego stanu rzeczy jest wzrost na całym świecie odsetka dzieci, których układ nerwowy

odbiega od typowego w danej grupie rówieśniczej. Dzieci te zmagać się będą z różnego rodzaju

dysfunkcjami układu nerwowego i będą wymagać terapi neuropsychologicznej, prowadzonej w celu

wspomagania rozwoju i usprawniania funkcji zaburzonych lub niedokształconych.

Rosnące zainteresowanie neuropsychologią kliniczną dziecka wynika również z doskonalenia technik

diagnozy zaburzeń neurorozwojowych, co owocuje znaczącym wzrostem rozpoznawalności tych

zaburzeń często już na wczesnych etapach. Zarówno diagnostyka jak i terapia neuropsychologiczna

dziecka stanowi wielkie wyzwanie dla współczesnej nauki i przedmiot zainteresowania lekarzy

neurologów, audiologów i foniatrów, a także psychologów, pedagogów logopedów i fizjoterapeutów.

Interdyscyplinarny charakter tej dyscypliny nauki wymaga uwzględnienia zarówno wiedzy

psychologicznej (przede wszystkim o procesach poznawczych i złożonych formach zachowania

człowieka), jak i wiedzy z neuroanatomii, neurofizjologii, neurologii klinicznej i logopedii.

Wykłady stanowią wprowadzenie do praktyki klinicznej w zakresie neuropsychologii rozwoju dziecka.

W trakcie kursu omówione zostaną najczęściej występujące zaburzenia neurorozwojowe, ze

1

szczególnym odniesieniem do diagnozy i terapi zaburzeń mowy u dzieci. Zagadnienia logopedii

zostały włączone do programu kursu, gdyż w różnych krajach na świecie prawie co trzecie dziecko

wykazuje deficyty komunikacji językowej. Stąd uważa się, że stanowią one plagę naszych czasów.

Diagnoza i terapia zaburzeń mowy stanowi ważny element praktyki neuropsychologicznej, a ze

względu na ogromne zapotrzebowanie społeczne powstaje tu wiele miejsc pracy.

Zakres omawianego materiału

Kurs obejmuje 12 godz. i składa się z 2 części. Pierwsza dotyczy zagadnień neuropsychologi

rozwojowej, w tym zapoznanie słuchaczy z podstawowymi zagadnieniami rozwoju układu nerwowego,

mózgowej reprezentacji funkcji psychicznych oraz systemami klasyfikacji chorób psychicznych i

neurologicznych. Następnie omówione zostaną zagadnienia diagnostyki neuropsychologicznej

noworodków, niemowląt i małych dzieci, w tym badanie neurologiczne (poszerzone badaniami

dodatkowymi), neuropsychologiczne oraz badanie logopedyczne. W dalszej części omówione zostaną

najczęściej występujące choroby i zaburzenia (jednostki nozologiczne i zespoły objawowe) stanowiące

przedmiot zainteresowania neuropsychologi dziecka. W przypadku każdego zaburzenia

przedstawiona zostanie etiologia, patogeneza, objawy kliniczne, podstawy diagnostyki oraz możliwości

leczenia i profilaktyki. Podczas wykładu skoncentrujemy się na wybranych, najczęściej występujących

zaburzeniach neurorozwojowych.

W części drugiej zostaną omówione zaburzenia rozwoju mowy i języka, w tym m.in.: specyficzne

upośledzenie rozwoju języka, opóźnienie w rozwoju mowy, afazja dziecięca, dyzartria, uszkodzenia

narządu słuchu, jąkanie, zaburzenia artykulacyjne (m.in. seplenienie, reranie, kapacyzm). W

przypadku wymienionych zaburzeń językowych przedstawione zostaną również praktyczne możliwości

i metody terapii logopedycznej.

Nabyte kompetencje i umiejętności

Poznanie z perspektywy praktyki klinicznej specyfiki najczęstszych zaburzeń

neurorozwojowych na tle procesów zachodzących w mózgu dziecka;

Poznanie w ogólnym zarysie metod diagnozy i wytycznych co do prowadzenia terapii dzieci z

deficytami neurorozwojowymi;

Poznanie metod diagnozy i terapii logopedycznej

Warunki zaliczenia

Kurs kończy się pisemnym egzaminem testowym, stanowiącym podstawę do wystawienia oceny

końcowej. Tematy kolejnych wykładów zawierają słowa kluczowe, odnoszące się do omawianych

zagadnień. Egzamin dotyczyć będzie znajomości słów kluczowych - należy wiedzieć, co dane słowo

oznacza i jaką pełni rolę w odniesieniu do omawianej problematyki. Wymagany zakres wiedzy w

przypadku każdego słowa kluczowego nie wykroczy poza materiał omawiany na kolejnych wykładach.

Obecność na wykładach jest zalecana, gdyż brak jednej książki obejmującej cały materiał wykładowy,

a na e-learningu znajduje się jedynie podstawowy materiał wykładowy. Poszerzeniem i uzupełnieniem

wiedzy z wykładów są niżej podane lektury.

2

Do zrozumienia wykładu nie są potrzebne wiadomości wstępne, osoby zainteresowane będą mogły

pogłębić wiedzę w ramach kursu „Neuropsychologia kliniczna” lub bloku specjalistycznego

„Wspomaganie mocy umysłu”.

Tematy poszczególnych wykładów

BLOK I (6 godz). Neuropsychologia kliniczna dziecka

Wykład 1. Wiadomości wstępne oraz rozwój mózgu i umysłu w pierwszych latach życia dziecka

Zakres tematyczny: omówienie programu, celu wykładów i warunków zaliczenia, obszary

zainteresowania i definicje neuropsychologii klinicznej dziecka oraz logopedii, systemy diagnostyczne

DSM-IV, ICD-10, zagadnienie normy i patologii, pojęcie rozwoju w pediatrii i neurologii, endo- i

egzogenne czynniki rozwoju osobniczego, przekazywanie cech, odziedziczalność, geny a środowisko,

poradnictwo genetyczne, typowy i nietypowy rozwój mózgu dziecka w okresie pre-, peri i postnatalnym,

czynniki teratogenne i warunki o udowodnionej szkodliwości dla płodu, okresy krytyczne, plastyczność

rozwojowa i kompensacyjna, atypowy rozwój mózgu jako propozycja wyjaśnienia zaburzeń

rozwojowych, neuronalne korelaty funkcjonowania poznawczego w normie i patologii,

Słowa kluczowe:

neuropsychologia, pediatria i neurologia dziecięca, norma i patologia w odniesieniu do zachowania

człowieka, objawy i zespoły neuropsychologiczne, jednostki nozologiczne, systemy diagnostyczne:

DSM-IV, ICD-10, dziedziczenie, fenotyp i genotyp, geny i chromosomy, aberracje chromosomowe i

mutacje, rynienka nerwowa, cewka nerwowa, neurogeneza, neuroblasty, neurony, włókna nerwowe i

przekazywanie informacji, mielinizacja, synaptogeneza i eliminacja synaps, segmentacja, proliferacja,

migracja i różnicowaie dojrzałych neuronów, apoptoza a nekroza, czynniki troficzne, synapsy i

synaptogeneza, neuroplastyczność (plastyczność neurobiologiczna a plastyczność funkcjonalna),

neurorehabilitacja

Wykład 2. Rozwój poszczególnych rejonów mózgu jako mapa rodzącego się umysłu oraz

proces diagnostyczny z perspektywy neuropsychologii klinicznej dziecka

Zakres tematyczny: podstawy anatomi czynnościowej: ogólna topografia mózgu, przegląd głównych

struktur układu nerwowego i układów sensorycznych, układ nerwowy w działaniu, funkcjonalna

lateralizacja mózgu a rozwój osobniczy, funkcjonalna organizacja mózgu, funkcjonalna asymetria

mózgu, rozwój i rola narządów zmysłów, główne etapy nabywania sprawności ruchowej, pojawienie się

pamięci, rozwój społeczny i emocjonalny, ontogeneza mowy, wpływ czynników prenatalnych na

rozwijający się mózg, czynniki ryzyka okołoporodowego, ogólne zasady diagnozy neurologicznej

dziecka w zależności od wieku, badania diagnostyczne w chorobach układu nerwowego u dzieci,

diagnoza neuropsychologiczna, badania dodatkowe i ich rola

3

Słowa kluczowe: podział mózgowia, pień mózgu, struktury podkorowe, móżdżek, ogólna topografia

mózgu - półkule mózgowe i płaty czołowe, skroniowe, potyliczne i ciemieniowe, układ ruchu, czucia,

wzroku, słuchu, analizator, opony mózgu, układ przestrzeni płynu mózgowo-rdzeniowego, funkcje

poznawcze,

kora

mózgowa,

neuroblasty,

neurony,

synapsy,

przekaźnictwo

nerwowe

(neurotransmisja), ocena neurologiczna noworodków, niemowląt, dzieci w wieku poniemowlęcym i

dzieci starszych, skala Agar, wiek raczkowania, siadania, chodzenia, chwytania, percepcji, mówienia,

rozumienia mowy, rozwoju społecznego, rozpoznawanie zaburzeń OUN u niemowląt wg Vojty, objawy

uszkodzenia OUN, diagnostyka neuroobrazowa w schorzeniach neurologicznych (encefalografia,

potencjały wywołane, elektromiografia, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny strukturalny i

funkcjonalny), badania dodatkowe (audiologiczne, foniatryczne, laboratoryjne w chorobach układu

nerwowego), diagnostyka neuropsychologiczna, przykładowe testy neuropsychologiczne do oceny

funkcjonowania poznawczego, testy przesiewowe a testy szczegółowe, badanie lateralizacji narządów

parzystych

Wykład 3. Przykłady wybranych chorób układu nerwowego u dzieci: mózgowe porażenie

dziecięce, upośledzenie umysłowe, choroby uwarunkowane nieprawidłowościami budowy i

liczby chromosomów

Zakres tematyczny: w przypadku każdej choroby podana zostanie definicja oraz omawiana będzie

epidemiologia, przyczyny, diagnoza (objawy), diagnoza różnicowa, patomechanizmy, możliwości i

metody leczenia, rokowania i profilaktyka. Wykład będzie ilustrowany unikalnymi filmami

przedstawiającymi omawiane zaburzenia.

Słowa kluczowe: zespół encefalopati , postacie kliniczne mózgowego porażenia dziecięcego

(piramidowe, pozapiramidowe, móżdżkowe), inne kryteria klasyfikacji, niedowład połowiczy, niedowład

czterokończynowy (tetraplegia), obustronny niedowład kurczowy, ataksja, dyzartria, rozwój dziecka z

mózgowym porażeniem dziecięcym, anomalie w obrębie liczby chromosomów (zespół Downa),

choroby wywołane nieprawidłowym rozwojem w czasie ciąży (wodogłowie, zamartwica i

wcześniactwo),

Literatura obowiązkowa do BLOKU I:

1. Michałowicz R. i Jóźwiak S. (red). „Neurologia dziecięca”, Urban & Partner, 2000, strony: 1-24, 37-83, 99-104,

113-117.

2. Borkowska A., Domańska L. (red). „Neuropsychologia kliniczna dziecka”, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa, 2006, strony:13-115.

3.Eliot L. Co się tam dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia”, Media Rodzina, Poznań,

2003, strony:23-174, 269-395, 448-533.

BLOK II (6 godz). Podstawy logopedii

4

Wykład 4. Prawidłowy rozwój mowy dziecka i ogólne zasady diagnozy i terapii logopedycznej

Zakres tematyczny: z wiązki miedzy odbiorem a wytwarzaniem mowy, prawidłowy rozwój językowy,

budowanie poprawnej formy brzmieniowej dźwięków mowy, doskonalenie artykulacji przez dzieci

przedszkolne, wymowa zbitek spółgłoskowych, wymowa polskich samogłosek i spółgłosek przez

dzieci, rola neuroobrazowania w badaniu artykulacji dźwięków mowy, mózgowa reprezentacja funkcji

językowych i ich neuronalne podłoże, rola innych funkcji poznawczych w kształtowaniu wypowiedzi

słownych,

diagnostyka logopedyczna, schemat badania logopedycznego (wywiad, obserwacja badanie wstępne i

uzupełniające, sformułowanie i weryfikacja diagnozy), rola badań dodatkowych (badanie

audiologiczne, foniatryczne, neurologiczne, psychologiczne, neuroobrazowe), badanie czynności

rozumienia i nadawania mowy, narzędzia badawcze stosowane w praktyce logopedycznej, warsztat

pracy logopedy-terapeuty, instrumentarium logopedyczne, norma a patologia, ćwiczenia wstępne w

terapii logopedycznej (oddechowe, fonacyjne, narządów artykulacyjnych, słuchowe), ćwiczenia ogólnej

sprawności motorycznej, wspomaganie rozwoju językowego poprzez ćwiczenia poszczególnych funkcji

poznawczych, wykorzystanie materiałów edukacyjnych i programów komputerowych w profilaktyce,

diagnozie i terapii logopedycznej, matka jako najlepsza terapeutka własnego dziecka.

Słowa kluczowe: logopedia a neurologopedia, mowa a język, głoska a fonem, etapy rozwoju

językowego a nabywanie systemu fonologicznego przez dziecko, okres melodii, wyrazu, zdania i

swoistej mowy dziecięcej, głużenie a gaworzenie, prototypy wyrazów, norma a patologia w różnym

okresie życia dziecka, etapy nabywania poprawnej wymowy głosek języka polskiego, poziomy analizy

języka: fonetyka, semantyka, syntaktyka i pragmatyka, typowe procesy fonologiczne w obrębie

samogłosek i spółgłosek języka polskiego, świadomość fonologiczna, narządy głosu i mowy,

oddychanie, fonacja, artykulacja, tor głosowy a tor oddechowy, fonetyka artykulacyjna, palatogramy,

labiogramy i rentgenogramy, mózgowe ośrodki kontrolujące procesy mowy, „łańcuch mowy”, ekspresja

(produkcja) mowy, recepcja (rozumienie) mowy, świadomość fonologiczna, słuch fizjologiczny a słuch

fonematyczny, metody badania słuchu, audiometria zabawowa i tonalna, otoemisje akustyczne,

słuchowe potencjały wywołane, praksja a praksja oralna, fluencja słowna, słownik, agramatyzm,

prozodia, tor głosowy a tor oddechowy, rezonans nosowy, nosowanie otwarte, palatalizacja,

dentalizacja, klasyfikacja zaburzeń mowy, neuronalne podłoże terapi logopedycznej.

Wykład 5. Przykłady zaburzeń mowy: specyficzne upośledzenie rozwoju mowy i języka (SLLI),

dyzartria, rozszczepy, jąkanie

Zakres tematyczny: w przypadku każdego zaburzenia zostanie podana definicja, a następnie

omówiona epidemiologia, przyczyny, diagnoza (objawy), diagnoza różnicowa, patomechanizmy,

możliwości terapi , rokowania i profilaktyka. Wykład będzie ilustrowany unikalnymi filmami

przedstawiającymi omawiane zagadnienia.

5

Słowa kluczowe: zaburzenia rozwojowe a zaburzenia nabyte, opóźnienie rozwoju mowy, samoistne a

niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy, klasyfikacja opóźnień w rozwoju mowy, specyficzne

upośledzenie rozwoju języka, afazja dziecięca, dyzartria, mózgowe porażenie dziecięce, rozszczep

podniebienia, wargi i wyrostka zębodołowego, podparcie oddechowe (appoggio), jama ustna a jama

nosowa, rezonans nosowy, nosowanie, zaburzenia mowy towarzyszące rozszczepom (palatolalie),

konsekwencje rozszczepów dla rozwoju językowego dziecka, niepłynność mówienia, jąkanie toniczne,

jąkanie kloniczne, jąkanie toniczno-kloniczne, jąkanie po uszkodzeniu mózgu, jąkanie traumatyczne,

inne rodzaje jąkania, rozwój jąkania w ontogenezie, okresy krytyczne dla pojawienia się objawów

jąkania, rozwój fizjologicznych i psychicznych objawów jąkania, leworęczność a jąkanie, mózgowa

reprezentacja mowy u osób jąkających się, rytm oddechowy, przykłady pomocy terapeutycznej,

rytmizacja mowy, relaksacja, interaktywny metronom, echokorektor.

Wykład 6: Zaburzenia artykulacji oraz zaburzenia rozwoju mowy wynikające z deficytów słuchu

Zakres tematyczny: zaburzenia artykulacji, norma a patologia, seplenienie (sygmatyzm), reranie

(rotacyzm), kapacyzm, mowa bezdźwięczna, nosowanie otwarte, zaburzenia tempa mowy, wadliwa

wymowa samogłosek, inne nieprawidłowości artykulacyjne, patologia głosu, diagnostyka zaburzeń

słuchu, przesiewowe badania słuchu u noworodków w Polsce, przyczyny zaburzeń słuchu, obiektywne

metody badania słuchu, zaburzenia głosu spowodowane uszkodzeniem narządu słuchu, ogólne

zaburzenia rozwoju spowodowane uszkodzeniem słuchu, rozwijanie kompetencji komunikacyjnej u

dzieci głuchych w programach wczesnej interwencji, terapia logopedyczna osób z deficytami słuchu,

rola wczesnej interwencji, programy przesiewowe, możliwości audiologi i audiochirurgi , mózgowa

reprezentacja narządu słuchu, mózgowa reprezentacja języka oralnego a języka migowego.

Słowa kluczowe: dyslalia, substytucja, deformacja, elizja, seplenienie między zębowe a seplenienie

boczne, artykulacja przyzębowa, kapacyzm, mowa bezdźwięczna, nosowanie otwarte a rozszczepy,

przyspieszone lub spowolnione tempo mowy, ścieśnione samogłoski, inne nieprawidłowości

artykulacyjne, patologia głosu, neuroanatomia narządu słuchu, drogi słuchowej, korowych ośrodków

słuchu, głuchota pre- i postlingwalna, głuchota a niedosłuch, głuchota przewodzeniowa, głuchota

odbiorcza, audiogram, niedosłuch jednostronny i obustronny, aparatownie słuchu, implantacja słuchu,

rodzaje implantów, procesor mowy, tonotopia, implantacja słuchu w okresie pre- i postlingwalnym,

implanty pniowe, język migowy i jego modyfikacje, mózgowa reprezentacja języka migowego.

Literatura obowiązkowa do BLOKU II

Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G.(red.) Podstawy neurologopedi , Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego,

Opole, 2005, strony 231-340, 343-474, 607-692, 693-735.

A. Obrębowski (red.) „Wstęp do neurologopedi ”, Wydawnictwo Termedia, Poznań 2012.

6

LITERATURA ZALECANA

Literatura podstawowa:

1. Michałowicz R. i Jóźwiak S. (red). „Neurologia dziecięca”, Urban & Partner, 2000.

2. Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G.(red.) Podstawy neurologopedi , Wydawnictwo Uniwersytetu

Opolskiego, Opole, 2005.

3. Borkowska A., Domańska L. (red). „Neuropsychologia kliniczna dziecka”, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa, 2006.

4.Eliot L. Co się tam dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia”, Media Rodzina, Poznań,

2003.

Literatura uzupełniająca (pomocnicza):

5. Banaszek G. „Rozwój niemowląt i małych dzieci a rehabilitacja metodą Vojty”, α-medica Press, Bielsko-Biała,

2004.

6. E. Szeląg, A. Szymaszek „Test do badania słuchu fonematycznego u dzieci i dorosłych”, GWP, Gdańsk, 2006.

7