Sztuka bizantyńska

Sztuka bizantyńska (lub bizantyjska) rozumiana jest jako sztuka chrześcijańska Wschodniego

Cesarstwa

Rzymskiego (Bizantyńskiego) i kręgu jego oddziaływania. Za jej początek uważa się założenie Konstantynopola
(330 r.) przez Konstantyna Wielkiego, podział Cesarstwa w 395 roku lub czasy cesarza Justyniana (VI wiek), za koniec
- rok 1453 czyli zdobycie Konstantynopola przez tureckie wojska sułtana Mehmeda II. Sztuka ta stanowiła przedłużenie
greckiej i rzymskiej sztuki starożytnej oraz sztuki wczesnochrześcijańskiej. Wypowiadała się głównie w architekturze,
przede wszystkim sakralnej. Istotną rolę odgrywało również malarstwo pod postacią malowideł ściennych, mozaik
i tablicowych obrazów kultowych - ikon. Rozwijało się rzemiosło, rzeźba natomiast (zwłaszcza figuralna) pełniła
funkcję marginalną. Rozwój sztuki bizantyńskiej był związany z dziejami państwa, z ideologią chrześcijańską oraz
cesarską. Czas jej panowania dzielony jest na kilka okresów, odpowiadających wydarzeniom historycznym i panującym
dynastiom, z czego najważniejszy jest okres wczesnobizantyński trwający do 843; obejmujący kształtowanie się
sztuki, jej rozkwit za panowania Justyniana oraz ikonoklazm (726-843). W późniejszych okresach wiele
wprowadzonych w początkowej fazie rozwoju elementów i rozwiązań jest powielanych, z największym rozwojem
przypadającym już na średniowieczne czasy renesansu dynastii Paleologów. Na rozwój sztuki wpływ miała historia oraz
zmiany społeczne jakie ze sobą niosła. Od VI wieku datuje się początek ustroju feudalnego zarówno na terenie
Bizancjum, jak i Europy Zachodniej. U szczytu drabiny społecznej stali władcy, książęta, wyższe duchowieństwo, niżej
rycerstwo, następnie rzemieślnicy i chłopi. Ścisły związek władzy świeckiej i religii osiągnął szczyt w Cesarstwie
Bizantyńskim, gdzie cesarz był władcą absolutnym, niemal despotą, reprezentował państwo i wiarę. Poważny udział
w rządach miało również wyższe duchowieństwo i wojskowi. Sfery rządzące decydowały o sprawach politycznych,
społecznych i kulturalnych. Rozbudowany ceremoniał dworski był echem wpływów wschodnich i zachodnich. Ten stan
rzeczy utrzymywał się w konserwatywnym cesarstwie aż do jego upadku. W tym układzie stosunków dwór cesarski
mecenasował sztuce, która pełniła potrójna funkcję: religijną, dekoracyjną i gloryfikującą władcę.

W sztuce rolę dominującą odgrywała w Bizancjum architektura sakralna; świecka zachowana jest szczątkowo.

Zanim wykształciła własne rozwiązania, stosowała formy wypracowane przez sztukę

wczesnochrześcijańską. Kościoły

Konstantynopola w IV i V wieku powtarzały plan podłużnej, na planie krzyża łacińskiego, trójnawowej bazyliki
z narteksem i atrium, czego przykładem jest kościół św. Demetriusza w Salonikach. Od VI wieku wykorzystywano
w kościołach także plan centralny, wcześniej przeznaczony dla baptysteriów i martyriów. Jednym z pierwszych
kościołów założonych na planie centralnym miał być wybudowany jeszcze za czasów Konstantyna kościół Apostołów –
posiadający plan krzyża greckiego, z kopułami nad każdym przęsłem (chociaż są przypuszczenia że była to podłużna
bazylika). Rozwój podobnej w planie architektury przypadnie dopiero na okres postikonoklastyczny. Swoistym
nawiązaniem do architektury rzymskiej stały się bazyliki o planach podłużno – centralnych, określanych też w kulturze
bizantyńskiej jako dziewięciopolowe. Najdoskonalszym przykładem takiej realizacji jest kościół Hagia Sophia
w Konstantynopolu (dzisiejszy Stambuł), fundacji cesarza Justyniana Wielkiego, Kościół Mądrości Bożej, zwany
również Wielkim Kościołem. Monumentalna świątynia, uważana za najwspanialszy obiekt architektury i budownictwa
całego pierwszego tysiąclecia naszej ery. Budowa pierwszego kościoła, w formie bazyliki została rozpoczęta już
podczas panowania Konstantyna

Wielkiego, w 326 r.

Świątynia została zniszczona podczas rewolty Nika 15 stycznia

532. W tym samym roku Justynian I Wielki polecił Grekom inżynierowi i matematykowi Antemiuszowi z Tralles
i architektowi Izydorowi z Miletu rozpocząć odbudowę. Zgodnie z opisem Prokopiusza z Cezarei cesarz brał czynny
udział w planowaniu kościoła i rozwiązywaniu detali architektonicznych. Zgodnie z legendą cesarz otwierając kościół
w 537 miał powiedzieć: "Salomonie! Prześcignąłem Cię!". Kształt kościoła łączy w sobie cechy bazyliki i budowli
na planie centralnym

. Centralna część nawy środkowej przykrywa olbrzymia kopuła o średnicy ok. 32 m. Wysokość

od posadzki do najwyższego punktu kopuły to 55 m. Konstrukcja opiera się na czterech potężnych filarach
umieszczonych w narożach kwadratu, oraz kolumnach. W wyznaczony przez filary kwadrat zostało wpisane koło —
w rzeczywistości pierścień będący planem podstawy kopuły. Obciążenia przenoszone są przez cztery pendentywy –
inaczej trójkąty sferyczne lub żagielki, przestrzenie powstałe pod pierścieniem kopuły, pomiędzy filarami i łukami
arkad, przenoszące siły z kopuły na filary. Jest to rozwiązanie typowe dla architektury bizantyjskiej. Wszystkie
wcześniejsze kopuły opierały się całym obwodem na masywnych murach. Wprowadzona innowacja wywołała iluzję
zawieszenia kopuły w powietrzu. Od wschodu i zachodu do kopuły przylegają dwie mniejsze półkopuły przykrywające
pozostałą powierzchnię nawy głównej. Jednocześnie wspierają one kopułę centralną. Filary wzmacniają dwie pary
przypór, zbudowanych od południa i północy. Od zewnątrz kopuły zasłonięte są bębnami, w których umieszczono
szeregi okien oświetlających wnętrze kościoła. Oś wschód - zachód podkreślają podwójne rzędy kolumn, oddzielające
nawy boczne z emporami od nawy głównej. Pod półkopułami nawy boczne od nawy głównej oddzielają także półkoliste
eksedry. Nawy przykryto sklepieniami krzyżowymi a kolumny połączono arkadami. Kościół poprzedzają dwa narteksy
– wewnętrzny i zewnętrzny otwarty na prostokątne portykowe atrium. W środku atrium znajdowała się niegdyś
fontanna, zaś prowadzącymi stąd schodami dochodziło się do licznych wejść w fasadzie kościoła. W bazylice znajduje
się bardzo bogata dekoracja. Do budowy kościoła użyto wiele drogich materiałów. Posadzki i bazy kolumn wykonano
z ciemnoszarego marmuru. Do wykonania kolumn zastosowano w większości zielony marmur. Od nawy głównej

eksedry oddzielone są kolumnami z czerwonego porfiru. Inaczej jednak niż w Rzymie czy sztuce hellenistycznej
kształtowano detale architektoniczne. Liście akantu zdobiące głowice są bardziej płaskie, zaostrzone i mocno odgięte.
W wielu przypadkach płaskorzeźba wykonywana jest za pomocą świdra. Ciemne tło tworzy negatyw wzoru dając iluzję
głębi i ruchu. Kolejną cechą bizantyńskich kapiteli jest zastosowanie impostów – przejść pomiędzy głowicą podpory
a dźwiganym elementem. Powstaje w ten sposób podwójna głowica zwana nasadnikową lub impostową. Po połączeniu
głowicy z nasadnikiem utworzono nowy typ głowic. Nazywano go głowicą koszyczkową lub głowicą trapezoidalną.
Oprócz liści akantu, motywem dekoracyjnym stosowanym do zdobienia kapiteli są różne formy plecionek oraz motywy
figuralne w postaci ptaków i zwierząt. Poza tym wnętrze zdobione było mozaikami wykonanymi w stylu maniera
graeca – postać odrealniona, stylizowana, w sztywnej pozie, dominanta złotego tła. Większość z istniejących obecnie
mozaik powstała po okresie ikonoklazmu. Najpiękniejsza z nich to mozaika Grupy Deesis (po grecku modlitwa).
Mozaika znajduje się na galerii katedry. Pochodzi ona z XIII w. Mozaika przedstawia Chrystusa Pantokratora
z Najświętszą Marią Panną po lewej i Janem Chrzcicielem po prawej stronie. Uważa się, iż jest ona jednym
z pierwszych przykładów renesansu bizantyńskiego. Pantokrator (Wszechwładca, Pan wszystkiego) – w ikonografii
przedstawienie Jezusa Chrystusa jako władcy i sędziego Wszechświata.

W mozaice tej jest już ukształtowany wizerunek Chrystusa Pantokratora, przedstawionego w pozycji stojącej lub

siedzącej na tronie, z otwartym Pismem Świętym w lewej dłoni i uniesioną prawą dłonią w geście błogosławieństwa.
Ułożenie palców połączonego kciuka z palcem serdecznym jest symbolem dwoistości natury Chrystusa: boskiej
i ludzkiej, natomiast złączenie trzech palców: małego, serdecznego i kciuka symbolizuje Trójcę Świętą. Przedstawienie
Pantokratora stało się głównym motywem wykorzystywanym w ikonie – obrazie będącym obiektem kultu,
przedstawiającym nie tylko wizerunki świętych, ale również sceny z ich życia, w przedstawieniach ikonicznych
wykorzystywano również sceny biblijne oraz liturgiczno – symboliczne. Ikona powstaje poprzez żarliwą modlitwę,
jest wynikiem skupionej kontemplacji, stąd zazwyczaj powstają w środowisku klasztornym. Począwszy od VI w
powstało kilka rodzajów przedstawień popularnych wśród ikon. Oprócz sceny Deesis oraz przedstawienia Pantokratora
równie często ukazywano Mandylion lub Veraicon - przedstawienie nawiązujące do acheiropojetycznych (nie ręką
ludzką uczyniony) wizerunków Chrystusa, ukazujący twarz Zbawiciela na rozwiniętej chuście, którą otarła
św. Weronika. W ikonografii Marii dominuje typ Hoedegetria – przedstawienie Marii z małym Jezusem na rękach,
które może przybierać również formę Eleusy – ukazującą małego Chrystusa przytulonego do policzka matki.
Przedstawione typy utrzymują się w malarstwie ikonicznym do dzisiaj.

W architekturze bizantyńskiej typ jaki został opracowany przy budowie Hagia Sophia był wielokrotnie

powielany, czego przykładem jest kościół Hagia Eirene (Kościół Bożego Pokoju), wybudowany na miejscu pierwszej
katedry Konstantynopola oraz kościół św. Sergiusza i Bakchusa również wybudowany w mieście Konstantyna.
Ten ostatni dąży do planu centralnego, z krytą kopułą (widoczną tylko wewnątrz, na zewnątrz spadowy dach) opartą
na ortogonalnym bębnie, do którego dołączone są dwupoziomowe, ażurowe eksedry przenoszące siły. Podobny typ
został zastosowany później w Rawennie. Do ciekawych założeń architektury świeckiej należą w Konstantynopolu
cysterny na wodę. Konstantynopol nie miał źródeł słodkiej wody, którą sprowadzano do miasta akweduktami.
Na wypadek oblężenia budowano podziemne zbiorniki podzielone rzędami kolumn na nawy. Kwadratowe pola
przekryte były sklepieniami żaglastymi lub krzyżowymi, z kolebkami wzmacnianymi dodatkowymi łukami - gurtami.
Aby zwiększyć pojemność zbiorników, stosowano podwyższenie pomieszczenia ustawiając kolumny jedna na drugiej.

W związku z rozwojem malarstwa ikonicznego we wnętrzach budowli wznoszonych w VI wieku pojawia się

ikonostas – ozdobna, pokryta ikonami ściana, oddzielająca nawę główną od sanktuarium. Nie wiadomo jak dokładnie
wyglądały ikonostasy VI w, w roku 726 rozpoczyna okres obrazoburstwa, czyli ikonoklazm. Sam ruch istniał już
wcześniej, ale dopiero polecenie Leona III nakazujące usunięcie wizerunku Chrystusa znad wejścia do pałacu
w Konstantynopolu spowodowało liczne rozruchy. W 730 został wydany edykt cesarski zabraniający kultu obrazów.
Zapoczątkował masowe niszczenie ikon, niszczenia lub zamalowywania fresków i mozaik, jak również migrację
artystów, którzy zaczęli rozpowszechniać styl maniera graeca po Europie. Tylko nieliczne dzieła sztuki wówczas
ocalały na wschodzie (min. odnalezione ikony z VI w w klasztorze św. Katarzyny na górze Synaj). Okres ikonoklazmu
kończą ostre wystąpienia społeczeństwa, oraz edykt wydany przez cesarzową Teodorę w 843 r. Od tej pory sztuka
powróciła na tereny cesarstwa, ukształtował się również wygląd ikonostasu. Ikony umieszczone są w rzędach, których
zazwyczaj jest pięć. Każdy rząd (jarus) ma swój układ ikon i swoje znaczenie: rząd I - ikony namiestne i cesarskie
wrota; rząd II - świąteczny, (prazdniki) – przedstawienie najważniejszych świąt w roku; rząd III - Grupa Deesis; rząd IV
- Prorocy i ojcowie Kościoła; rząd V - Patriarchowie ze Starego Testamentu z Bogiem Ojcem lub Św. Trójcą pośrodku.
Zawsze u samej góry, centralnie umieszczana jest scena Ukrzyżowania Chrystusa z postaciami Marii i Jana
Ewangelisty. Taki układ ikonostasu przetrwa we wschodniej Europie.

Wpływ sztuki bizantyjskiej na europejską, szczególnie w architekturze widoczny był już w VI w. Po odzyskaniu

części ziem dawnego cesarstwa zachodniorzymskiego przez wojska generała Belizariusza, rozpoczął się okres
zaszczepiania sztuki bizantyńskiej. Szczególnie widoczne było to zjawisko w Rawennie – ówczesnej stolicy zachodniej
części cesarstwa Justyniana. Wcześniej powstawały tam bazyliki będące modyfikacją bazyliki wczesnochrześcijańskiej
- San Apollinare In Classe – z pastoforiami zamiast transeptu oraz wieżą – campanillą po stronie wschodniej oraz
San Apollinare Nuovo – obie ozdobione bizantyjskimi mozaikami. Ewenementem jest jednak również raweński kościół
San Vitale, wybudowany w latach 540-47, będący popisem bizantyjskich możliwości. Centrum stanowi kopuła oparta

o ortogonalny bęben, którego każdy bok (wyjąwszy wschodni) podtrzymany jest przez ażurowe eksedry, otwarte
na obejście posiadające emporę. Plan zbliża się tym samym do układu centralnego. Kościół zdobią różnokolorowe
marmury oraz bogate mozaiki, z których na uwagę zasługują te znajdujące się w absydzie oraz w prezbiterium – część
sacrum pomiędzy absydą i nawą lub transeptem. Część tych mozaik ukazuje orszak cesarza Justyniana z biskupem
Maksymianem z jednej oraz orszakiem cesarzowej Teodory z drugiej strony. Są to przedstawienia już w typie
bizantyjskim, stylizowane, pozbawione iluzji przestrzeni, ale z próbą zachowania ujęć niemal portretowych
najważniejszych postaci.

Obszar Cesarstwa Bizantyńskiego dość szybko zmniejszył się przede wszystkim na skutek częstych najazdów

arabskich. Nie zawsze, wraz z utratą ziem, następował zanik oddziaływania sztuki bizantyńskiej. Pod jej wpływem była
także Wenecja. Republika wenecka, nawet po politycznym uniezależnieniu się od Cesarstwa Bizantyńskiego,
podtrzymywała kontakty z Konstantynopolem. Efektem tych związków jest znana bazylika św. Marka. Mistrzowie
bizantyńscy byli wielokrotnie zapraszani do udziału w budowie italskich świątyń. Wraz z przejęciem chrztu z rąk
biskupów kościoła wschodniego w Bułgarii na terenach dzisiejszej Serbii, Macedonii i Bułgarii powstały liczne cerkwie
i klasztory nawiązujące do wzorów bizantyńskich (wpływy te były jeszcze silniejsze w XIII wieku, po zerwaniu
kontaktów z Rzymem). Ruś wraz z chrztem przejęła osiągnięcia Bizancjum, uznała je za własne i po asymilacji
z tradycjami rodzimego, drewnianego budownictwa, ukształtowała własną sztukę, w której przetrwały elementy sztuki
bizantyńskiej – przykładem może być Cerkiew Wasyla Błażennego (Błogosławionego) w Moskwie z lat 1552-60.
Malarstwo bizantyńskie silnie oddziaływało na Bułgarię (pierwsze bułgarskie ikony powstały już w X w) i Ruś
(zwłaszcza w XIV i XV w). Sławę w tym czasie zdobyło dwóch malarzy: Teofan Grek z Bizancjum i zakonnik
Andriej Rublow z Rusi. W Polsce wpływy bizantyńskie są widoczne w niewielkim stopniu w romańskiej, plastyce
z XII wieku oraz napływie ikon w XV wieku. Szczególny charakter miały fundacje królewskie pierwszych Jagiellonów:
Władysława II i Kazimierza Jagiellończyka, którzy do wykonania malowideł w najważniejszych kościołach Polski
zapraszali malarzy z Rusi i Serbii, czego przykładem są freski z 1418 r. w Kaplicy Trójcy Świętej na Zamku w Lublinie.