Architektura.

Do najwybitniejszych zabytków bizantyjskiej architektury sakralnej należą kościoły Rawenny (płn. Italia): San Apollinare Nuovo, San Apollinare in Classe, San Vitale oraz kościół Świętej Mądrości Bożej (Hagia Sofia) w Konstantynopolu. Ten ostatni może być uważany za symbol estetycznej i religijnej myśli w Bizancjum. Zbudowany w latach 532-537 stanowi połączenie dwóch koncepcji architektonicznego rozplanowania: podłużnej i centralnej. Nowatorsko rozwiązana jest konstrukcja kopuły. Jej czasza opiera się za pośrednictwem pierścienia - bębna na wypukłych trójkątach - tzw. żaglach. Naciska więc wyłącznie na naroża kwadratu, w który jest wpisana, i w związku z tym wymaga podpory tylko w tych punktach. Pozwoliło to stworzyć wielkie wnętrze z dominantą kopuły.

Ważnym czynnikiem współdziałającym z architekturą było światło, wprowadzone do wnętrza jako element kompozycyjny: okna umieszczone w bębnie kopuły optycznie zmniejszają jej ciężar.

Kościoły bizantyjskie na zewnątrz surowe i proste, oszałamiają bogactwem dekoracji wnętrza. W architekturze bizantyjskiej rozwija się typ kościoła centralnego na planie krzyża greckiego (np. bazylika św. Marka w Wenecji, świątynie na terenie Rusi i w krajach bałkańskich). Kościół San Vitale w Rawennie założony jest na planie ośmioboku krytego kopułą. Wnętrze bardzo bogato zdobione mozaikami. Podobnie bogata dekorację ma mauzoleum Galli Placydii w Rawennie.

Malarstwo

W Bizancjum rozwija się bujnie malarstwo mozaikowe. Najpiękniejsze mozaiki powstały w kościołach Rawenny. Do najlepiej zachowanych należą mozaiki przedstawiające cesarza Justyniana i jego żonę Teodorę wraz z orszakiem, umieszczone w prezbiterium kościoła San Vitale. Pozy, gesty, układ szat są dostojne i schematyczne. Twarze natomiast są portretami wiernie odtwarzającymi rysy pary cesarskiej i wyższych dostojników.

W Bizancjum rozwija się też pisanie ikon. Słowo eikon oznacza w języku greckim obraz, wyobrażenie. Ikony służyły do modlitwy. Istniały ścisłe przepisy określające sposób ich pisania. Malowidła te przedstawiały świętych. Złote tło symbolizowało rzeczywistość ponadczasową, niezmienne układy podporządkowane były myśli o wieczności, zawierały treści teologiczne. Kompozycja ikon jest zawsze centralna i statyczna, postacie malowane płaską plamą, obwiedzioną ciemnym konturem, gesty i ruch dostojny.

Malarstwo bizantyjskie silnie oddziaływało na Bułgarię (pierwsze bułgarskie ikony powstały już w X w.) i Ruś (zwłaszcza w XIV i XV w.) Sławę w tym czasie zdobyło dwóch malarzy: Teofan Grek z Bizancjum i zakonnik Andrzej Rublow z Rusi (por. obrazek: Matka Boska z Dzieciątkiem).

W Bizancjum nie rozwija się rzeźba figuralna. Bujnie natomiast rozwija się rzemiosło artystyczne. Najwybitniejsze dzieła to przedmioty związane z kultem religijnym. Są to relikwiarze, krzyże, oprawy ksiąg, kielichy i naczynia liturgiczne.

Architektura bizantyjska

Architektura bizantyjska cechuje się przejęciem tradycji rzymskich, wczesnochrześcijańskich oraz hellenistycznych i orientalnych, zwłaszcza perskich. Rozwinęła się w końcowym okresie cesarstwa rzymskiego i pod panowaniem cesarzy bizantyjskich. Objęła tereny dzisiejszej Grecji, Macedonii, Bułgarii i Serbii. Wraz z ekspansją terytorialną cesarstwa bizantyjskiego obszar jej oddziaływania poszerzył się na Italię, północną Afrykę i Turcję. Jej wpływy są zauważalne w architekturze Armenii, Gruzji i Rusi, a nawet w Polsce. W jej historii wyróżnia się zazwyczaj trzy okresy:

Okres pierwszy od założenia Konstantynopola do upadku ikonoklazmu w 843 r. nazywany jest często okresem wczesnobizantyjskim

Okres drugi (867 - 1204), renesans architektury, ogólniej sztuki bizantyjskiej, kończy zajęciem Konstantynopola przez krzyżowców w 1204; nazywany jest też okresem średniobizantyjskim

Okres trzeci, związany z restauracją cesarstwa 1261 - 1453, kończy zdobycie Konstantynopola przez Turków, nazywany jest także okresem późnobizantyjskim.

Hipodrom - cokół pod obeliskiem przywiezionym z Egiptu

cokół

Haga Sofia - wnętrze kościoła

Haga Sofia - mozaika. Jan II Komnen I jego żona Irena z Matką Boską i Dzieciątkiem, 1118.

Hagia Sofia - mozaika. Chrystus pomiędzy Konstantynem IX i jego żona, cesarzową Zoe.

Kościół San Vitale w Rawennie

Okres wczesnobizantyjski 330 - 843

Architektura bizantyjska, podobnie jak inne dziedziny sztuki bizantyjskiej narodziła się w 330 r. wraz z przeniesieniem przez Konstantyna Wielkiego stolicy cesarstwa rzymskiego do Bizancjum, niewielkiej kolonii greckiej nad Bosforem. Cesarz postanowił zbudować Nowy Rzym. W centralnej części miasta, wokół Augusteionu, powstały najważniejsze budowle: gmach senatu, hipodrom, kościół Hagia Sophia oraz pałac cesarski. Jedynym zachowanym elementem tej zabudowy jest obelisk ustawiony w 390 r. budynku cyrku, w którym rozgrywano wyścigi rydwanów. Sprowadzony z Egiptu przez Teodozjusza stanął na cokole ozdobionym marmurowymi płytami. Płaskorzeźby cokołu cechuje symetryczna kompozycja z ustawioną w centrum postacią cesarza. Poniżej, widzowie, tancerze i muzykanci zostali przedstawieni w równych rzędach. To skostnienie obrazu jest wynikiem coraz silniejszych wpływów Bliskiego Wschodu na ceremoniał dworski cesarstwa wschodniorzymskiego. Kościół Hagia Sophia przetrwał w formie nadanej mu podczas rządów Justyniana.

Z pierwszego okresu rozwoju miasta zachowały się ziemne cysterny. Konstantynopol nie miał źródeł słodkiej wody, którą sprowadzano do miasta akweduktami. Na wypadek oblężenia budowano podziemne zbiorniki podzielone rzędami kolumnami na nawy. Kwadratowe pola przekryte były sklepieniami żaglastymi lub krzyżowymi. Aby zwiększych pojemność tych zbiorników stosowano podwyższenie pomieszczenia ustawiając kolumny jedna na drugiej. Większość głowic pozbawiona jest ozdób. Pojawia się nowy element architektoniczny w formie odwróconej piramidy - nasadnik, usytuowany pomiędzy łękiem sklepiennym a głowicą kolumny.

Już w okresie panowania Teodozjusza II widoczne jest w architekturze stopniowe przekształcanie budowli na planie bazyliki. Nawy są krótsze, rozbudowana zostaje absyda i transept. Zmiana proporcji i przekrycie nawy środkowej kopułą to cechy bazyliki ukształtowane w architekturze bizantyjskiej. Tak powstała forma kościoła na planie krzyża greckiego z kopułą nad przecięciem się jego ramion, tzw. kościół krzyżowo-kopułowy. Część centralną od południa i północy otaczają nawy boczne z emporami, od zachodu usytuowany był narteks z emporą a od wschodu umieszczano płytkie prezbiterium z absydą.

Inaczej kształtowano detale architektoniczne. Liście akantu zdobiące głowice są bardziej płaskie i zaostrzone niż w Rzymie czy w architekturze hellenistycznej. Dodatkowo są mocno odgięte. W wielu przypadkach płaskorzeźba wykonywana jest za pomocą świdra. Ciemne tło tworzy negatyw wzoru dając iluzję głębi i ruchu. Kolejną cechą bizantyjskich kapiteli jest wspomniane już zastosowanie imposty. Powstaje w ten sposób podwójna głowica zwana nasadnikową lub impostową. Po połączeniu głowicy z nasadnikiem utworzono nowy typ głowic. Nazywano go głowicą koszyczkową lub głowicą trapezoidalną. Oprócz liści akantu, motywem dekoracyjnym stosowanym do zdobienia kapiteli są różne formy plecionek oraz motywy figuralne w postaci ptaków i zwierząt.

W okresie panowania Justyniana I ukształtował się typ kopuły zwanej kopułą bizantyjską. Charakteryzuje się zmianami wprowadzonymi do sposobu podparcia konstrukcji. Pierścień wsparty na masywnych ścianach zostaje zastąpiony czterema pendentywami przenoszącymi obciążenia z czaszy kopuły na cztery filary ustawione w narożach kwadratu. Odciążenie ścian pozwoliło na doświetlenie wnętrza budowli szeregiem okien wykonanych w ścianach pomiędzy żagielkami.

Zastosowanie cegieł oraz dekoracji z kolorowych płyt kamiennych i mozaiki pokrywającej wszystkie powierzchnie budynku to także cechy charakterystyczne dla architektury bizantyjskiej. We wnętrzach budowli wznoszonych w VI wieku pojawia się ikonostas oddzielający nawę główną od sanktuarium.

Rok 726 rozpoczyna okres obrazoburstwa, czyli ikonoklazm. Sam ruch istniał już wcześniej. Ale dopiero polecenie Leona III nakazujące usunięcie wizerunku Chrystusa znad wejścia do pałacu w Konstantynopolu spowodowało liczne rozruchy. W 730 został wydany edykt cesarski zabraniający kultu obrazów. Zapoczątkował masowe niszczenie ikon, niszczenia lub zamalowywania fresków i mozaik. Tylko nieliczne dzieła sztuki ocalały. Na początku IX wieku miały miejsce nieskuteczne próby przywrócenia kultu obrazów. Okres ikonoklazmu kończą ostre wystąpienia społeczeństwa, czas buntów i zamieszek.

Przykłady architektury wczesnobizantyjskiej:

- Stambuł (dawniejszy Konstantynopol):

• kościół Hagia Sofia

• kościół św. Jana Chrzciciela w klasztorze Studios - ufundowany w 463 r. przez senatora Studiusa. Zbudowany na planie bazyliki o skróconych nawach. Nad nawami bocznymi posiadał wykonstruowane empory otwarte w kierunku nawy głównej. Zachowany jako ruina.

• kościół Hagia Eirene (kościół Bożego Pokoju) - zbudowany został na miejscu pierwszej katedry Konstantynopola. Budowę rozpoczęto w 532 r., po pożarze, który zniszczył wcześniejszą świątynię. Kolejne naprawy i przebudowy miały miejsce w 564 (po następnym pożarze) i 738 po zniszczeniach spowodowanych trzęsieniem ziemi. Zbudowany jako bazylika kopułowa. Szeroka nawa główna podzielona jest na dwie części arkadą. Każda z części nawy przesklepiona została kopułą opartą na pendentywach. Kopułą wschodnia, skonstruowana na planie koła, opiera się na wysokim bębnie oświetlającym wnętrze bazyliki szeregiem okien. Nad zachodnią częścią zbudowano kopułę na planie owalu. Od zewnątrz częściowo zasłonięta ścianami bębna, jest znacznie niższa od kulistej kopuły wschodniej. Nawę główną kończy przesklepiona absyda. Elewację od strony absydy flankują dwie klatki schodowe umożliwiające wejście na empory zbudowane powyżej naw bocznych. Empory są przykryte sklepieniami kolebkowymi a nawy boczne sklepieniami krzyżowymi.

• kościół św. Apostołów - początkowo zbudowany na planie krzyża jako mauzoleum Konstantyna Wielkiego. Na przecięciu się ramion ustawiono sarkofag cesarza. Justynian, w latach 536 - 550 rozbudował budowlę wydłużając nawę wejściową. Nad nawami skonstruowano cztery mniejsze kopuły a nad przecięciem się ramion krzyża piątą najwyższą, wspartą na bębnie z oknami oświetlającymi wnętrze kościoła. Kościół nie dotrwał do naszych czasów. W XVIII wieku w miejscu, gdzie stał kościół św. Apostołów zbudowany został meczet. Na planie tego kościoła wzorowano bazylikę św. Marka w Wenecji.

• podziemne cysterny na wodę

• fragmenty murów obronnych

- Saloniki - kościół św. Demetriusza - zbudowany w V wieku jako pięcionawowa bazylika z transeptem. Nawę główną kończy przesklepiona absyda. Dach bazyliki został skonstruowany w postaci odkrytej więźby dachowej. Fasadę zamykają dwie wieże obejmujące narteks. W VII wieku została przebudowana, lecz nie znany jest zakres wprowadzonych wówczas zmian. Ściany wykonane zostały z cegły łączonej z blokami kamiennymi. Okna od góry zamykają ceglane arkady. Kościół został zrekonstruowany po pożarze z 1917 r., który zniszczył połowę bazyliki.

- Rawenna

• Bazylika Sant'Apollinare Nuovo

• kościół San Vitale

• baptysteria Ortodoksów i Arian

Okres średnio i późnobizantyjski

Po przejęciu władzy przez dynastię macedońską rozpoczął się ponowny rozkwit sztuki bizantyjskiej. Budowano wiele nowych kościołów. W okresie średniobizantyjskim największą popularność zdobyło zastosowanie innego rozwiązania bazylik budowanych na planie krzyża greckiego, tzw. quincunx, czyli kościół na planie krzyża wpisanego. Powstał przez wydłużenie ramion i umieszczenie pomiędzy nimi niewielkich, narożnych przęseł na planie kwadratu. W ten sposób w planie kościoła można wyróżnić dziewięć naw. Największa, na przecięciu ramion krzyża, przykrywana jest dużą kopułą. Nawy na ramionach krzyża otrzymują zazwyczaj sklepienia kolebkowe, a nawy narożne sklepienia krzyżowe albo kopuły o mniejszych rozmiarach niż kopuła centralna. Za najstarszy kościół zbudowany na tym planie uważa się kościół Nea w Konstantynopolu, konsekrowany w 881 r. Kształt kopuł ulega też modyfikacji. Są mniejsze, budowane są coraz częściej na bębnach z zachowaniem pendentywów przy przejściu do podpierających je filarów.

Pałac cesarski w Konstantynopolu był zbudowany przy forum - Augustionie już przez Konstantyna Wielkiego. Wielokrotnie przebudowywany przez jego następców, w X-XI wieku został znacznie rozbudowany. Forma zabudowań bardziej przypominała pałace Syrii i Persji niż siedziby dworu w Rzymie. Na powierzchni ok. 400 00 m2 rozmieszczono na tarasach pojedyncze budowle połączone dziedzińcami lub galeriami. W sumie zbudowano 8 dziedzińców, 7 westybuli, 23 budynki sakralne, sale tronowe, prywatne apartamenty cesarskie, bibliotekę, łaźnię, hipodrom, pałac służący jako przystań morska i wiele innych sal i pomieszczeń rozmieszczonych wśród ogrodów. Do forum przylegał dostępny dla mieszkańców, kilkukondygnacyjny Chalke. Pałac pełniący rolę westybulu. Mieściły się w nim pomieszczenia gwardii cesarskiej i kościół św. Apostołów. Z Chalke połączony był kolejny pałac Dafne, przeznaczony na audiencje i załatwianie spraw administracyjnych. Składał się wielu reprezentacyjnych sal i dziedzińców otoczonych portykami. Sale tronowe znajdowały się w kolejnych kompleksach pałacowych: Trikonchos i Chrysotriklinos (mieszczący Złotą Salę Tronową) i graniczący z prywatnymi apartamentami rodziny cesarskiej. Sala tronowa zbudowana przez Konstantyna mieściła się w budynku zwanym Magnaura. Zgodnie z zachowanymi opisami, była to trójnawowa bazylika zakończona absydą, w której, na podwyższeniu znajdował się tron cesarza. Wzdłuż stopni prowadzących w kierunku tronu ustawiono 6 posągów złoconych lwów. Jeszcze wystawniejsza była dekoracja Złotej Sali Tronowej. Budynek na planie ośmioboku z przylegającymi do niego absydami przesklepiony był kopułą. W jednej z absyd, na podwyższeniu stał tron cesarza. Za nim ustawiono wykonany ze złota platan, na którego gałęziach umieszczono złote ptaki. Przed tronem stały złote posągi lwów. Podczas ceremonii, dekoracja wprawiana była w ruch, któremu towarzyszyły dźwięki organów, ryk lwów i śpiew ptaków. Unoszący się tron spowijał dym kadzideł. Zachowały się opisy przepychu urządzenia wnętrz, wystawności ceremoniału i życia dworskiego. Do budowy pałacu użyto wielu drogich materiałów. Sklepienia podtrzymywały kolumny z kolorowych marmurów, onyksu. Posadzki, płaszczyzny ścian i sufitów zdobiły reliefy i mozaiki, w które wbudowano wiele drogich kamieni. Ich tematyka opisywała zdarzenia historyczne z udziałem cesarza i sceny rodzajowe. Wielki Pałac został opuszczony w XII wieku. Cesarz przeniósł się w pobliże Złotego Rogu, do pałacu zwanego blacherskim. Z Wielkiego Pałacu z pałacu blacherskiego zachowały się tylko nieliczne fragmenty. W najlepszym stanie przetrwał fragment ruin pałacu Tekfür Sarayi, na którym widnieją znaki dynastii Paleologów. Niektóre detale architektoniczne zostały wykorzystane przy budowie bazyliki św. Marka w Wenecji (m.in. kapitele, balustrady) oraz katedry w Poreč na Istrii.

Domy mieszkalne w Bizancjum miały układ podobny do budynków mieszkalnych budowanych w Syrii. Poprzedzały je wychodzące na ulicę portyki, za którymi znajdował się dziedziniec poprzedzający pomieszczenia mieszkalne (w Rzymie pomieszczenia otaczały atrium). Lepiej niż domy bizantyjskie, zachowały się weneckie pałace naśladujące ten typ zabudowy (posiadają one parterowe portyki albo arkadowe galerie na piętrze).

Przykłady budowli powstałych w okresie średnio i późnobizantyjskim:

- Konstantynopol

• rozbudowa pałacu cesarskiego

• kościół św. Teodorów, zbudowany na przełomie XI-XII wieku na planie krzyża wpisanego, powiększony o dodatkowy narteks zewnętrzny przykryty trzema kopułami w XIV wieku. Po zajęciu Konstantynopola zamieniony na meczet, dobudowano minaret.

• kościół Zbawiciela w Chora. Zbudowany w XII wieku na miejscu wcześniejszego kościoła z IV wieku. Budowla na planie krzyża greckiego z kopułą na skrzyżowaniu ramion (istniejąca kopuła pochodzi z czasów tureckich). Do absydy przylegają dwie niewielkie nawy na planie kwadratu przesklepione małymi kopułami. Poprzedza do narteks wewnętrzny z dwoma kopułami nad skrajnymi przęsłami. Kościół został powiększony na początku XIV wieku o zewnętrzny narteks i kaplicę grobową (Pareklezjon) Teodora Metochitesa, urzędnika dworu cesarskiego. Z tego okresu pochodzą też mozaiki ze scenami z życia Chrystusa i Marii w kopułach narteksu.

- Ateny - kościół św. Apostołów (ok. 1000 r.) i Kapnikarea (1060-1070), zbudowane na planie krzyża wpisanego z jedną, ośmioboczną kopułą nad skrzyżowaniem naw. Ośmioboczny bęben przecinają wąskie okna obramowane arkadami z półkolumienkami w narożach na połączeniu ścian. Elementem dekoracyjnym ścian są pasy cegieł pomiędzy ciosami kamiennymi tworzące zróżnicowanie kolorystyczne.

- Saloniki - kościół Hagia Sophia, zbudowany w VIII wieku, na planie krzyża wpisanego. Nawa środkowa i nawy narożna przekryte zastały kopułami, nawy w ramionach krzyża sklepieniami kolebkowymi. Kościół poprzedzał narteks.

Wpływy sztuki bizantyjskiej

Obszar cesarstwa bizantyjskiego dość szybko zmniejszył się przede wszystkim na skutek częstych najazdów arabskich. Nie zawsze, wraz z utratą ziem, następował zanik oddziaływania sztuki bizantyjskiej. Klasztor św. Katarzyny zbudowany w IV wieku u stóp góry Synaj przetrwał mimo nie sprzyjających okoliczności. Prześladowania mnichów podczas ikonoklazmu przyczyniły się do ich emigracji (np. na Athos, gdzie powstały liczne klasztory, np. Wielka Ławra), do południowej Italii, Kapadocji). Wraz z nimi przeniesione zostały założenia sztuki bizantyjskiej. Pod jej wpływem była także Rawenna i Wenecja. Republika wenecka, nawet po politycznym uniezależnieniu się od cesarstwa bizantyjskiego, podtrzymywała kontakty z Konstantynopolem. Efektem tych związków jest znana bazylika św. Marka. Mistrzowie bizantyjscy byli wielokrotnie zapraszani do udziału w budowie italskich świątyń. Ich dziełem są mozaiki wykonane np. w bazylice św. Pawła za Murami, baptysterium we Florencji. Brali udział w dekoracji XI-wiecznego opactwa na Monte Cassino. Wiele dzieł przetrwało w sycylijskich kościołach. Wraz z przejęciem chrztu z rąk biskupów kościoła wschodniego w Bułgarii na terenach dzisiejszej Serbii, Macedonii i Bułgarii powstały liczne cerkwie i klasztory nawiązujące do wzorów bizantyjskich (wpływy te były jeszcze silniejsze w XIII wieku, po zerwaniu kontaktów z Rzymem). Ruś wraz z chrztem przejęła osiągnięcia Bizancjum, uznała je za własne i po asymilacji z tradycjami rodzimego, drewnianego budownicta, ukształtowała własną sztukę, w której przetrwały elementy sztuki bizantyjskiej.

Zajęcie ziem należących wcześniej do cesarstwa bizantyjskiego przez wyznawców islamu wpłynęło także na sztukę islamu.

W Polsce wpływy bizantyjskie są widoczne przede wszystkim w romańskiej plastyce z XII wieku oraz napływie ikon w XV wieku. Szczególny charakter miały fundacje królewskie pierwszych Jagiellonów: Władysława II i Kazimierza Jagiellończyka, którzy do wykonania malowideł w najważniejszych kościołach Polski zapraszali malrzy z Rusi i Serbii tworzących w manierze stylu Paleologowskiego.

<>

Sztuka Bizancjum: Kraj cerkwi i ikon

Pod koniec istnienia Cesarstwa Zachodniorzymskiego i po jego upadku w Europie zapanował chaos polityczny i kulturowy. W tym czasie sztuka starożytnej Grecji i Rzymu znalazła swą kontynuację w Cesarstwie Wschodniorzymskim - Bizancjum. Tam powstała na początku średniowiecza architektura i malarstwo, które wyznaczyły kierunek rozwoju sztuki prawosławnej.

Cesarstwo Bizantyńskie aż do swego upadku w połowie XV wieku stanowiło jedno z najważniejszych centrów kulturowych świata. Wywarło wpływ nie tylko na kraje Europy wschodniej. Bizantyńska sztuka religijna okazała się inspirująca także dla Zachodu. Warto pamiętać, że w okresie jednego ze swoich okresów rozkwitu - za czasów cesarza Justyniana (527-565) Bizancjum opanowało większą część Italii, północnej Afryki, a nawet Półwyspu Iberyjskiego. Szczególnie dynamicznie bizantyńska sztuka religijna rozwijała się w Rawennie (Włochy). Poprzez Italię chrześcijański Zachód poznał ikonę. Wpływy architektury Bizancjum widać w wielu włoskich budowlach, jak choćby bazylice św. Marka w Wenecji.

Mądrość Boża

Świątynie chrześcijańskie były albo bazylikami o założeniu osiowym (podłużnymi krytymi dwuspadowym dachem) albo martyriami lub baptysteriami o założeniu centralnym (okrągłymi krytymi kopułą). Już na początku średniowiecza w Bizancjum pracowano nad tym by połączyć oba typy świątyni. Zasadniczą trudność konstrukcyjną stanowiło powiązanie kolistej podstawy kopuły z czworokątem nawy, na której ma spoczywać. W VI wieku znaleziono rozwiązanie najdoskonalsze: przejście od kwadratu do koła za pośrednictwem czterech zamykających boki tego kwadratu arkad, między którymi a podstawą kopuły rozpinają się trójkątne sferyczne sklepienia, zwane pendentywami.

Szczytowym osiągnięciem tej nowej architektury jest kościół Hagia Sophia (po grecku - Mądrości Bożej) w Konstantynopolu (dziś Stambuł - Turcja). Wzniesiony w latach 532-537 przez Antemiosa z Tralles i Izydora z Miletu, wchodził w skład cesarskiego zespołu pałacowego. Cesarz nie szczędził na budowę pieniędzy - wykorzystano najdroższe materiały: marmur, złoto, srebro, kość słoniową, szlachetne kamienie. Jak podaje tradycja, cesarz Justynian widząc gotowy kościół krzyknął: "Chwała niech będzie Bogu, który uznał mnie godnym dokonania tak wielkiego dzieła! Przewyższyłem cię, Salomonie!"

Kopuła kościoła Hagia Sophia, wyniesiona u podstawy na wysokość 55 metrów, zamykająca się na wysokości 65 metrów, licząca 31 metrów średnicy, opiera się za pośrednictwem ogromnych pendentywów na czrerech potężnych filarach. Część jej ciężaru przejmują dwie przeciwległe, przylegające do łuków arkad półkopuły. Szczególnie piękne jest wnętrze kościoła - rozległe, pełne lekkości i blasku. We wnętrzu tym, jak pisał Prokopiusz z Cezarei "wszystko to, co w sposób niepojęty związane jest ze sobą w przestrzeni i opiera się na najbliższych częściach budowli, stwarza cudowną harmonię dzieła".

Oczywiście oprócz tych nowych rozwiązań w Bizancjum wciąż powstawały tradycyjne bazyliki i martyria. Wszystkie były wspaniale dekorowane imponującymi mozaikami, kryjącymi nieraz całe ściany, sklepienia i posadzki. Kilka takich świątyń z czasów Justyniana, dekorowanych mozaikami zachowało się w Rawennie. Mozaiki przedstawiają przeważnie sceny z Ewangelii. Pod względem formalnym łączą tradycje realistycznej sztuki rzymskiej z monumentalizmem, hieratycznością i symbolizmem sztuki orientalnej.

Narodziny ikony

Ikona - obrazy przedstawiający święte osoby lub sceny biblijne prawdopodobnie nie powstały w samym Bizancjum, lecz w kontrolowanym przez to państwo Egipcie. Pod koniec starożytności malowano tam tzw. portrety fajumskie - wizerunki zmarłych, łączące tradycje sztuki hellenistycznej, rzymskiej i staroegipskiej.

Jak pisze H.W. Haussig ("Historia Kultury Bizantyńskiej", Warszawa 1969) "w klasztorach koptyjskich wraz ze zbiorami sentencji zasłużonych opatów i pustelników przechowywano również wizerunki tych czcigodnych zmarłych. Stało się też zwyczajem, że w rocznicę ich śmierci wystawiano wizerunki owe na ołtarzu. Dopiero później wprowadzono stopniowo w poczet ikon obrazy Chrystusa, Matki Boskiej i Jana Chrzciciela, przy czym miały być one oparte na portretach autentycznych. W VI stuleciu, a więc w okresie, z którego pochodzą najstarsze zachowane ikony, proces ten był już dawno zakończony".

Kult ikon rozpowszechnił się w całym Bizancjum. W kościołach wyznaczono im stałe miejsce na przegrodzie zwanej templon, jaka oddzielała część ołtarzową od nawy kościelnej. Jak pisze Haussig: "na przegrodzie umieszczano przede wszystkim ikony Chrystusa, Matki Boskiej i Jana Chrzciciela, przy czym ikona Chrystusa otrzymała miejsce pośrodku, nad wejściem do części ołtarzowej. Potem na templonie umieszczano także ikony Ojców Kościoła, archaniołów i świętych. Obrazy świętych zmieniano odpowiednio do świąt, kiedy to czczono ich pamięć w liturgii przez odczytywanie fragmentów ich żywotów i śpiewanie hymnów ku ich chwale. W niższym rzędzie ikon miały miejsce sceny biblijne".

W ten sposób narodził się ikonostas - ściana z ikon oddzielająca prezbiterium od nawy cerkwi, która w prawosławnych świątyniach istnieje do dziś. Oczywiście ikony umieszczano również w innych częściach świątyń.

Pod opieką Pantokratora

Kultura bizantyńska przeżyła w latach 726-738 i 815-843 poważny kryzys - ikonoklazm (po grecku - obrazoburstwo).

Podczas gdy w sąsiednich krajach zwyciężał islam, zakazujący w ogóle przedstawiania w sztuce postaci ludzkiej, na początku VIII wieku w Bizancjum rozwijał się coraz silniejszy kult świętych obrazów. Częściowo pod wpływem kultury islamu powstał ruch uznający ten kult za bałwochwalstwo. Cesarze poparli ikonoklazm, doszło do krwawych walk. W tym czasie powstawały świątynie, w których ikony zastąpione są ornamentyką roślinną. Wreszcie wypracowano nową doktrynę, zgodnie z którą święty wizerunek - ikona - nie zamyka przedstawianej świętej postaci w tablicy drewna, a tylko uobecnia ją symbolicznie. Nie można szacunku dla ikon określić więc jako bałwochwalstwo.

Największy rozkwit sztuka bizantyńska przeżywała podczas panowania dynastii macedońskiej (867-1056). Wówczas upowszechnił się charakterystyczny dla późniejszych stuleci typ cerkwi - świątyni nie tak monumentalnej jak budowle wczesnobizantyńskie, ale pełnej intymności i nastroju.

Typowa cerkiew zbudowana była na planie krzyża greckiego (o ramionach równej długości) wpisanego w czworobok, przykryta 5 kopułami, z których środkowa była wyższa od pozostałych i wsparta na masywnych filarach. Kopuły spoczywały na wysokich cylindrycznych bębnach, tzw. tamburach. Pierwszym przykładem takiego rozwiązania jest konstantynopolski kościół Świętych Apostołów z lat 536-546.

Wewnątrz cerkiew charakteryzowała się zacieśnieniem i zaciemnieniem przestrzeni, co dawało specyficzny nastrój. Układ wypełniających świątynię świętych wizerunków był ściśle określony.

Nad całym wnętrzem, w kopule, dominowała potężna postać Boga-Pantokratora, o okolonej zarostem twarzy, przenikliwym spojrzeniu i z palcami w geście błogosławienia. Towarzyszyły jej, otaczając szeregami wnętrze, wyobrażenia archaniołów, Ewangelistów, proroków i Apostołów. Na łuku tęczy widniała Etimasia - pusty tron przygotowany na Sąd Ostateczny. W półkopule apsydy było miejsce dla Bogurodzicy na tronie; niżej umieszczano scenę Eucharystii. Na filarach święci męczennicy, na ścianie zachodniej Sąd Ostateczny, w narteksie (przedsionku) nad wejściem - Deisis, scena wstawiennictwa NMP i Jana Chrzciciela u Chrystusa.

W ten sposób budowla kościelna stawała się swego rodzaju oprawą dla ikon. Najświetniejsze tego typu świątynie zachowały się w Grecji (zwłaszcza Nea Moni na wyspie Chios).

---