"Najwcześniejsza, historyczna kultura Indii powstała w III
tysiącleciu p.n.e. na rozległych obszarach doliny Indusu. Do dziś
trwają spory o to, kto był rzeczywistym twórcą wielkich ośrodków
miejskich, które około 2500 lat p.n.e. powstały w północno-
zachodniej części dzisiejszych Indii i we wschodnim Pakistanie.
Prawdopodobnie była nią ciemnoskóra ludność drawidyjska, która
pojawiła się jeszcze w górnym paleolicie jako efekt wymieszania się
ludności typu śródziemnomorskiego z przedstawicielami
czarnoskórych plemion Munda. Również nie jest jasne, co skłoniło
pierwotną ludność Indii do porzucenia części osad typu wiejskiego
i podjęcia się realizacji ambitnych zamierzeń urbanistycznych,
jakimi miały się okazać niektóre miasta, m.in.: Harappa,
Mohendżo Daro, Kot Didżi, Lothal czy Kalibangan. Ruiny dwóch
pierwszych metropolii do tego stopnia zachwyciły archeologów, że
do dziś określają oni kulturę Indusu nazwami: kultura
harappańska i - nieco rzadziej - kultura Mohendżo Daro.
Jedna z hipotez zakłada, że w okresie poprzedzającym powstanie
miast społeczeństwo kultury Indusu uległo rozwarstwieniu. Stało
się tak na skutek zgromadzenia w rękach nielicznej grupy
znacznych nadwyżek produkcji rolnej i rzemieślniczej.
Równocześnie opanowanie wytopu i obróbki: miedzi, złota, srebra,
cyny, ołowiu i brązu, w 1. połowie III tysiąclecia p.n.e.
spowodowało, że metalurdzy stali się monopolistami w zakresie
produkcji przedmiotów metalowych, a kupcy wyłącznymi
pośrednikami w ich obrocie.
Wszystkie osady miejskie, zaklasyfikowane do kultury Indusu (a
odkopano ich przeszło 70), opierały się na niemal identycznych
założeniach urbanistycznych; różniły się pomiędzy sobą jedynie
wielkością. Ulice, przecinające się pod kątem prostym, tworzyły
regularną sieć miejską. W wytyczonych przez nie prostokątnych
kwartałach mieściły się prawie jednakowe domy z wypalanej cegły,
zapewne różniące się wysokością. Brakuje natomiast innych
przesłanek, umożliwiających ich identyfikację z daną grupą
społeczną. System kanalizacyjny, łazienki, miejskie latryny i
kanały ściekowe stawiały Harappę i Mohendżo Daro w gronie
najwspanialszych miast swojej epoki, porównywalnych jedynie z
miastami kultury minojskiej bądź niektórymi metropoliami
Mezopotamii i Egiptu. Zadziwiał nie tylko porządek zabudowy, ale i
zewnętrzny wystrój domów. Ściany budynków bowiem pozbawione
były dekoracji, choć nie można wykluczyć, że w czasach świetności
Indusu istniały one, lecz wykonane zostały z bardzo nietrwałych
materiałów. Jednocześnie nie spotykane gdzie indziej zamiłowanie
1
do geometrycznej prostoty nasuwa niepokojące skojarzenie z
utopijnym, całkowicie zunifikowanym społeczeństwem.
Odnalezione w miastach harappańskich sztuczne zbiorniki wodne,
do których wiodły szerokie schody, pozwalają się w nich domyślać
obiektów kultowych, przeznaczonych do zbiorowych ablucji.
Podobnie jest z rozległymi placami, mogącymi pełnić funkcję
zarówno miejsc zgromadzeń wszystkich pełnoprawnych obywateli
danych ośrodków, jak też być odpowiednikami okręgów
kultowych, w których odbywały się obchody ogólnopaństwowych
uroczystości religijnych. Inne budowle o charakterze publicznym,
jak platformy do młocki, ogromne spichlerze czy przypominające
koszary budynki mieszkalne, również wskazują na wysoką
dyscyplinę społeczną w miastach doliny Indusu. Znajdujące się
nieopodal zabudowy miejskiej cytadele są jedynymi śladami po
hipotetycznych ośrodkach władzy. Położone zazwyczaj na
wzniesieniach, miały dość skomplikowany układ pomieszczeń,
wyraźnie odbiegający od powszechnie przyjętej, miejskiej
zabudowy mieszkalnej. Harappę, a zapewne i niektóre inne miasta
kultury Indusu, otaczały ceglane mury warowne. Poza ich
obrębem tylko cytadele miały własne umocnienia wzniesione z
cegieł, a zatem były jedynymi fortyfikacjami, jakie pozostawiła po
sobie kultura Indusu. Prawdopodobnie pełniły one zarówno
funkcję siedzib władców, jak i centrów życia religijnego dla
terenów podległych danemu ośrodkowi miejskiemu.
Nie udało się dotąd odtworzyć struktury społeczeństwa kultury
harappańskiej. Być może na jego czele stali kapłani lub władza
świecka i sakralna spoczywała w jednym ręku. Niewykluczone
także, iż w miastach kultury Indusu zarząd sprawowały kolegia,
których członkowie rekrutowali się spośród miejscowej oligarchii.
Nie ulega natomiast wątpliwości, że społeczeństwo to było
zróżnicowane. Oprócz kapłanów i warstwy wojowników istnieli w
nim zapewne kupcy, rzemieślnicy, pisarze, przewodnicy karawan i
cała rzesza służb komunalnych, jak zamiatacze ulic,
konserwatorzy urządzeń sanitarnych czy pracownicy
odpowiedzialni za stan dróg i przepraw. Na wsi dominowali rolnicy.
W tym czasie jednak zaczęła ona przyjmować pewne elementy
życia miejskiego, choćby w zakresie administracji i służb
porządkowych, których pieczy podlegały między innymi kanały
irygacyjne. Uprawiano wówczas pszenicę, jęczmień, proso, groch,
soczewicę i len, a w niektórych okolicach ryż. Do wysokich plonów
przyczyniały się, oprócz systemu kanałów nawadniających, także
obfite opady. Ważną rolę odgrywała wymiana dalekosiężna, której
dowodem mogą być liczne pieczęcie gliniane i odważniki
odnalezione w Mohendżo Daro. Główne szlaki handlowe łączyły
dolinę Indusu z Iranem, skąd sprowadzano srebro, i z Majsurem -
2
najważniejszym eksporterem złota. Przez Zatokę Perską
utrzymywano stałe kontakty z Mezopotamią, o czym wspominają
teksty zarówno sumeryjskie, akadyjskie, jak i starobabilońskie. O
istnieniu floty świadczyć może również odkryty w Lothal
starożytny dok, wyłożony cegłą, o długości prawie 250 metrów.
Mógł zatem przyjmować nie tylko łodzie z okolicznych wiosek, ale i
statki dalekomorskie. Ikonografia pieczęci odnalezionych w
Mohendżo Daro, na których poczesne miejsce zajmują
wyobrażenia okrętów, również dowodzi, jak wielkie znaczenie dla
doliny Indusu miał handel międzynarodowy. Innym ciekawym
znaleziskiem o tematyce marynistycznej jest unikatowy terakotowy
model okrętu z Lothal, pozwalający odtworzyć jego prawdziwy
wygląd i proporcje.
Ludność kultury Indusu posługiwała się pismem prawdopodobnie
fonolograficznym (czyli takim, w którym poszczególne znaki
odpowiadają w przybliżeniu głoskom), składającym się z
abstrakcyjnych symboli i przedstawień figuralnych. Początkowo
sądzono, iż jest ono najstarszą formą zapisu któregoś z języków
drawidyjskich. Dotąd jednak nie odnaleziono żadnych tekstów
dwujęzycznych umożliwiających jego odczytanie, a zatem
przynależność tego pisma do jakiejś grupy językowej nadal
pozostaje tajemnicą. Niewiele również wiadomo o pierwotnej religii
ludności przedaryjskiej. Dość rozpowszechnione w znaleziskach
symbole męskości, figurki kobiece, a zwłaszcza przedstawienia
kobiet ciężarnych, pozwalają domniemywać, że ludy kultury
Indusu wyznawały kult płodności.
Cywilizacja Indusu upadła pomiędzy rokiem 1750 a 1500 p.n.e.
Prawdopodobne przyczyny to najazd obcych plemion,
przypuszczalnie Ariów, przesunięcie się koryta niektórych rzek lub
wyczerpanie się możliwości twórczych w skostniałym ideologicznie
społeczeństwie. Za pierwszą hipotezą przemawia fakt odnalezienia
bezładnie rozrzuconych, nie pogrzebanych szczątków ludzkich na
ulicach Mohendżo Daro. Za drugą - pewne uchwytne zmiany w
przebiegu łożysk rzecznych, natomiast trzecia wynika z analizy
porównawczej z przebiegiem rozwoju innych kultur, których
upadek został, przynajmniej do pewnego stopnia,
udokumentowany. Istnieje także koncepcja upatrująca zanik
kultury Indusu w niekontrolowanej trzebieży lasów. To właśnie
miało być przyczyną osuszenia klimatu, co z kolei doprowadziło
żyzną niegdyś dolinę Indusu najpierw do stanu suchego stepu, a
następnie pustyni. Najpewniej jednak upadek kultury Indusu
nastąpił wskutek nałożenia się na siebie wielu czynników, pośród
których pojawienie się plemion aryjskich i zmiana warunków
ekologicznych mogły odegrać decydującą rolę.
3
Około roku 1500 p.n.e. na tereny doliny Indusu napłynęła
pierwsza fala plemion, nazwanych przez późniejszych uczonych
aryjskimi. Ariowie przywędrowali do Indii z północy, choć jak
dotąd brak jest danych pozwalających na dokładniejszą lokalizację
ich pierwotnej ojczyzny. Najczęściej przyjmuje się, że Ariowie
zamieszkiwali wielkie połacie stepów w środkowej Azji, posługiwali
się językiem praindoeuropejskim (lub archaiczną formą
późniejszego sanskrytu i innych języków indoeuropejskich), a
podstawą ich gospodarki było pasterstwo. Nie wiadomo, czym
spowodowane zostały migracje tych plemion na południe. Być
może wzrost liczby ludności i rabunkowa eksploatacja pastwisk
doprowadziły do sytuacji, w której poszukiwanie nowych terenów
pasterskich stało się koniecznością. Niewykluczone też, że w
wyniku walk pomiędzy plemionami aryjskimi niektóre z nich
zmuszone zostały do opuszczenia pierwotnych siedzib. Pewne jest
natomiast, że napływ Ariów dokonywał się stopniowo i miał raczej
charakter pokojowego osadnictwa, a nie podboju i zniszczenia
miejscowej cywilizacji. Odkryte w Mohendżo Daro porzucone
zwłoki nie są wystarczającym dowodem inwazji, a jedynie świadczą
o dużym prawdopodobieństwie lokalnych konfliktów z
przybyszami. Dominacja Ariów stała się jednak możliwa nie z
powodu ich przewagi militarnej, ale dzięki wprowadzeniu nowych
treści do życia mieszkańców doliny Indusu, co ożywiło ich
zamierającą kulturę.
Z późniejszych hymnów, pieśni i zbiorów mantr (magicznych
zaklęć i modlitewnych wersetów), zawartych w najstarszych
świętych księgach indyjskich - Wedach, wyłania się obraz
społeczeństwa, które w 2. połowie II tysiąclecia p.n.e. powoli
traciło swój pierwotny bezpaństwowy charakter i zaczęło tworzyć
organizmy państwowe. Rolę czynnika sprawczego odegrali tu
niewątpliwie Ariowie. Pod ich wpływem dawni mieszkańcy Indii
zaakceptowali również podział społeczny, który nieprzerwanie
trwał aż do połowy XX wieku. Początkowo na obszarach
podporządkowanych Ariom, a więc w dolinie Indusu i Gangesu,
funkcjonowały cztery warstwy społeczne (warny), będące
rozbudowaniem wcześniejszego podziału na Ariów i rdzennych
mieszkańców Indii. Najważniejsi byli kapłani, aryjska religia
bowiem miała mocno rozbudowaną stronę rytualną. Jej pierwotni
bogowie, jak bóg ognia - Agni, Słońca - Surja, czy wiatru - Waju,
domagali się wielu ofiar i skomplikowanych ceremonii, aby okazać
przychylność adorującym ich. Z biegiem czasu z warstwy
kapłańskiej wykształcili się bramini, którzy oprócz posług
religijnych, zajmowali się nauczaniem oraz rozstrzyganiem sporów
w społecznościach lokalnych. Drugą uprzywilejowaną warną byli
władcy i wojownicy (kasztrjowie). Następną, najliczniejszą warnę
4
stanowił szeroko rozumiany stan wytwórców (wajśjowie), który
obejmował rolników, rzemieślników, hodowców bydła i kupców.
Owe trzy warny posiadały przywilej studiowania Wed i mogły na
równi uczestniczyć w obrzędach ofiarnych. Czwarta warna
(śudrowie) bywa określana jako warstwa służebna, ponieważ
wchodzili do niej wszyscy ci, którzy byli służącymi w domach
przedstawicieli warstw wyższych bądź pełnili niższe funkcje w
służbach publicznych. Śudrowie nie mieli możliwości czytania
świętych ksiąg, nauki oraz kariery w administracji i wojsku.
Jedynie niedotykalni, którzy parali się nieczystymi zawodami, jak
choćby palenie zwłok, znajdowali się od nich na jeszcze niższym
szczeblu drabiny społecznej. W społeczeństwie indyjskim istnieli
również niewolnicy, ale nie stali się oni nigdy podstawową siłą
produkcyjną. Warny nie objęły wszystkich plemiennych i
rodowych wspólnot w pierwszym pięćsetleciu koegzystencji
indoaryjskiej. Wśród wielu plemion podstawową jednostką
podziału nadal pozostawały klany (gotra), których członkowie, bez
względu na wykonywane zajęcie, mieli pełnię praw politycznych.
Uznawały one za najwyższą władzę wiec plemienny (wiś).
Państwa plemienne, które pojawiły się na początku XI wieku
p.n.e., często określa się mianem cywilizacji doabu (rozległych
dolin rzecznych Gangesu i Jamuny). Najstarszym była zapewne
federacja Bharatów, największego plemienia aryjskiego, która
opanowała doab w latach 1100-800 p.n.e. Właśnie od niej
pochodzi sanskrycka nazwa dzisiejszych Indii - Bharat. W okresie
od VIII do VI wieku p.n.e. źródła wymieniają wiele królestw
usytuowanych wzdłuż Gangesu. Najważniejsze z nich to: Kośala -
we wschodniej części doabu, Kaśi - skupione wokół późniejszego
świętego miasta Benares, Wideha - na północ od Gangesu,
Magadha - na południowym wschodzie doabu, i najdalej wysunięte
w kierunku delty Gangesu - Anga. W dolinie Jamuny z kolei żyli
Jadawowie, na północny zachód od delty Gangesu - Laććhawowie,
a w północnej części wyżyny Dekan powstało silne królestwo
Awanti, ze stolicą w Udźdźajnie. Wszystkie przejęły aryjską
koncepcję monarchii. Według niej desygnowany przez kolegium
(złożone z członków rodu królewskiego) władca uosabia boskie
cechy i taką cześć winni oddawać mu poddani. Wokół królów
gromadziła się arystokracja (sabha), a ogół poddanych,
przynajmniej początkowo, mógł wyrażać swoją wolę na
zgromadzeniach. Wieloczłonowa tytulatura władców świadczy o
rozbudowanym ceremoniale dworskim. Wszyscy królowie (zwani:
samrat na wschodzie Indii, radża w centrum, swarat na zachodzie,
wirat na północy, bhodża na południu) aspirowali jednak do
bardziej wyszukanych tytułów jak radżawiśwadżanina (władca
Ziemi) czy ekarat (jedyny pan od morza do morza), które w dobie
5
częstych wojen mogłyby uzasadnić ich pretensje do ziem sąsiadów.
Liczne wojny, prowadzone w tym okresie, wzmocniły warstwę
zawodowych wojskowych. Zmianie uległa również technika
wojenna. Choć nadal używano wprowadzonych przez Ariów
rydwanów bojowych, w VIII wieku p.n.e. pojawiła się jazda konna
uzbrojona w żelazne miecze. Znaczenia zaczęły nabierać także
słonie bojowe, stanowiące same w sobie żywe machiny wojenne z
kilkuosobową załogą na grzbiecie. W tym czasie tradycyjne warny
uległy podziałom na liczne kasty (dźati), które stały się
podstawową jednostką organizacji indyjskich społeczeństw. Do
dźati wchodziło się przez urodzenie, a zachowanie przynależności
kastowej było możliwe tylko poprzez małżeństwo z osobą z tej
samej kasty, spożywanie posiłków w gronie ludzi z tej samej dźati
(wspólnota stołu) i wykonywanie zajęcia zgodnego z kastowym
porządkiem. W odróżnieniu od warn kasty były z reguły związane z
określonym terytorium i tworzyły wspólnotę obrzędową.
Respektowały również określone obyczaje. Stąd w krótkim czasie
pojawiło się na obszarze Indii kilka tysięcy dźati.
W VI wieku p.n.e. w Indiach zaznaczyły się pierwsze tendencje
zjednoczeniowe. Władca Magadhy - Bimbisara, podbił kolejno
królestwa Angę oraz Kośalę, jednocząc większą część północno-
środkowych Indii. Agresywna polityka Magadhy nie zahamowała
jednak rozwoju indyjskiej myśli filozoficznej. W tym okresie
pierwotna religia aryjska ustąpiła miejsca braminizmowi. W
północnych Indiach prowadzili ożywioną działalność dwaj
najwięksi reformatorzy religijni Indii: Wardhamana Mahawira
(Dźina) i Budda. Po raz pierwszy został przez nich
zakwestionowany kastowy porządek społeczny. Jednocześnie około
518 roku p.n.e. król perski, Dariusz I Wielki, opanował całą dolinę
Indusu.
Mniej więcej w 343 roku p.n.e. władzę w północnych Indiach
objęła dynastia magadhyjskich Nandów. Pierwszym jej królem był,
wywodzący się według tradycji z najniższej warny, Mahapadma. W
327 roku p.n.e. Nandowie pierwsi skutecznie stawili czoło armii
Aleksandra Wielkiego. Jednak najazd Aleksandra spowodował
zamęt w państwie Nandów. Przeciwko ostatniemu władcy tej
dynastii, Dhanie, zbuntował się jeden z lokalnych dowódców
wojskowych - Ćandragupta Maurja, który około 320 roku p.n.e.
zajął Pendżab, a następnie całą dolinę Gangesu i Indusu.
Rozpoczął się imperialny okres pod rządami dynastii Maurjów.
Miejscowe dynastie zachowały swą władzę jedynie na południu."
6