Odpowiedzialność prawna lekarza
Prawo i Medycyna
Odpowiedzialność prawna lekarza może kształtować się różnorodnie w zależności od intencji oraz
brzmienia stosownych przepisów prawnych. Za ten sam czyn lekarz może ponosić
odpowiedzialność:
- Odpowiedzialność karną,
- Odpowiedzialność cywilną,
- Odpowiedzialność zawodową,
- Odpowiedzialność pracowniczą.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA
Przesłanki odpowiedzialności karnej lekarza za przestępstwa popełnione w związku z
wykonywaniem zawodu są takie same jak w przypadku odpowiedzialności karnej innych osób oraz
w innych sytuacjach. Współczesne prawo karne nie zna typów przestępstw, które zostałyby przez
ustawodawcę pomyślane do zastosowania w tzw. sprawach medycznych. Znajdują tu zastosowanie
normy stosowane w szerszym zakresie.
Lekarz może ponieść karną odpowiedzialność: - za wykonanie interwencji medycznej
niestarannie lub niezgodnie z aktualnym stanem wiedzy,
- za nieudzielenie pomocy,
- za leczenie bez zgody,
- za ujawnienie faktów objętych tajemnicą lekarską,
- za wprowadzenie w błąd władzy publicznej.
Bardzo często równocześnie z postępowaniem karnym toczy się postępowanie w przedmiocie
odpowiedzialności zawodowej.
Ne bis in idem: w świetle art. 48 ustawy o izbach lekarskich lekarz ponosi odpowiedzialność za wykroczenie zawodowe niezależnie od odpowiedzialności karnej. Rozwiązanie w Polsce odrzuca
zasadę ne bis in idem.
Sąd lekarski uznawszy oskarżonego za winnego popełnienia zarzuconego mu czynu nie może
odstąpić od wymierzenia kary. Wadliwe wykonanie interwencji medycznej może prowadzić do
odpowiedzialności za jakieś przestępstwo nieumyślne przeciwko zdrowiu i życiu.
Mogą to być następujące przestępstwa:
Z art.155 KK nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka;
Z art. 156 paragraf 2 KK nieumyślne spowodowanie ciężkiego uszkodzenia na zdrowiu w
postaci:
1)pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia
2)innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie
zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała.
Z art. 157, par. 3 KK nieumyślne spowodowanie naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju
zdrowia; inne niż określone wart. 156.
Z art. 160 par.3 KK nieumyślne narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty
życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Są to przestępstwa materialne, czyli skutkowe.
NIE MA SKUTKU, NIE MA PRZESTĘPSTWA!
- Przestępstwo zostaje dokonane dopiero z chwilą, kiedy nastąpił zły skutek (śmierć człowieka,
uszczerbek na zdrowiu albo stan zagrażający tym dobrom).
Nie ma odpowiedzialności karnej za samo tylko leczenie nawet wadliwe, jeśli pacjentowi ono nie
zaszkodziło.
- Przestępstwa nieumyślne, w popełnieniu których warunkiem koniecznym odpowiedzialności
jest naruszenie przez sprawcę obowiązku ostrożności. Jeżeli nie ma naruszenia obowiązku ostrożności - nie ma przestępstwa.
Nieudzielenie pomocy
Zakres tego obowiązku wynika z art. 30 ustawy o zawodzie lekarza, a lekarz może odpowiadać
za materialne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu pacjenta w następujących przypadkach:
Nieudzielenie pomocy w sytuacji:
Gdy obiektywnie istniał stan zagrożenia życia lub zdrowia człowieka, ale lekarz tego stanu nie
rozpoznał i nie udzielił pomocy w ogóle lub udzielił pomocy nieadekwatnej do sytuacji.
Gdy obiektywnie istniał stan zagrożenia życia lub zdrowia, a lekarz ten stan rozpoznał i
świadomie nie udzielił pomocy.
Sprawa opisywana również w prasie lokalnej dotycząca lekarza zatrudnionego w Gminnym
Ośrodku Zdrowia, który zawiadomiony osobiście o nieprzytomnej kobiecie odmówił wyjazdu na
miejsce zdarzenia kilka kilometrów od ośrodka, pomimo że w ośrodku był również drugi lekarz.
Leczenie bez zgody stanowi odrębny typ przestępstwa
Art. 192 par. 1 KK "Kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2"
Sprawa dotyczyła ordynatora oddziału chirurgii obwinionego o to, że przeprowadził zabieg
operacyjny cholecystoktomii laparoskopowej bez uprzedniego badania pacjentki, poinformowania
jej o planowanej technice operacyjnej oraz bez uzyskania pisemnej zgody na wykonanie zabiegu.
Czyn ten stanowi naruszenie art. 13 KEL oraz art. 34 oraz 31 ustawy o zawodzie lekarza.
Komentarz: świadomą zgodę wprowadzono do polskiego systemu prawnego mocą art. 19 ust. 1
pkt 3 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, który stanowi, że pacjent ma prawo do wyrażenia
zgody na udzielenie określonego świadczenia zdrowotnego lub ich odmowy po uzyskaniu
odpowiedniej informacji. W praktyce oznacza to bezskuteczność w sensie prawnym tzw. zgody
blankietowej, zawierającej ogólne sformułowanie typu "wyrażam zgodę na wszelkie zabiegi
lecznicze': Innymi słowy, leczenie na podstawie zgody blankietowej jest leczeniem bez zgody w
ogóle. W podobnym duchu na ten temat wypowiada się ustawa o zawodzie lekarza. Wart. 31 ust. 1
czytamy, że ..lekarz ma obowiązek udzielać pacjentowi lub jego ustawowemu przedstawicielowi
przystępnej informacji o jego stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych
metodach diagnostycznych, leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania
albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu': Forma pisemna zgody jest wymagana do
wykonania zabiegu operacyjnego oraz dla zastosowania metody leczniczej lub diagnostycznej
stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta. Według art. 32 ust. 1 ustawy lekarz może
przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych bez zgody pacjenta gdy chory
wymaga niezwłocznej pomocy lekarskiej, a ze względu na stan zdrowia lub wiek nie może wyrazić
zgody i nie ma możliwości porozumienia się z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem.
Warunek niezwłoczności jest spełniony, gdy niewykonanie czynności od razu przyniesie szkodliwy
a nieodwracalny skutek. Jak widać obowiązujące prawo kładzie duży nacisk na obowiązek
wyrażenia przez pacjenta świadomej zgody. W tej sytuacji posługiwanie się w wielu szpitalach
zgodą blankietową należy uznać za rażące zaniedbanie.
Przypadki zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta:
- zabieg podjęty wbrew wyraźnemu sprzeciwowi;
- zabieg podjęty przy braku oświadczenia woli;
- zabieg wykonany z przekroczeniem zakresu zgody;
- zabieg podjęty na podstawie zgody rażąco wadliwej.
Naruszenie tajemnicy lekarskiej obecnie kwalifikuje się jako naruszenie tajemnicy chronionej art.
266 par. 1 KK.
Pacjent-policjant zarzucił lekarzowi psychiatrze naruszenie tajemnicy lekarskiej (powiadomienie przełożonego, a także wykroczenie przeciwko art. 50 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego).
OROZ uznał, że lekarz badający skarżącego miał obowiązek poinformować bezpośredniego
przełożonego pacjenta o stanie zdrowia podwładnego ze względu na zawód, dostęp do broni i
możliwość wystąpienia nieprzewidzianych działań spowodowanych nadużywaniem alkoholu. Mógł
stanowić zagrożenie dla życia badanego, jak i otoczenia.
Odpowiedzialność za tzw. fałsz intelektualny przy wystawianiu dokumentu przewidziana jest
wart. 271 KK.
Przestępstwo to może być popełnione wyłącznie z winy umyślnej.
- Dokumentem jest również zaświadczenie o niezdolności do pracy lub recepta - art. 115 par.14
KK;
- Odpowiedzialność za sporządzenie nierzetelnej opinii przez biegłego przewiduje art. 233 par. 4
KK.
Sprawa lekarza obwinionego o to, iż udzielał porady w prywatnym gabinecie lekarskim działając
w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Sporządził on orzeczenie sądowo-lekarskie bez
uprzedniego badania pacjentki, w którym poświadczył nieprawdę co do posiadanych przez nią
obrażeń ciała. Stanowi to naruszenie art. 40 i 31 KEL i art. 42 ustawy o zawodzie lekarza.
Wprowadzenie władzy w błąd (np. pomoc w ucieczce skazanemu) - art. 243 KK.
Sprawa wszczęta przez OROZ na skutek informacji z Prokuratury Rejonowej o skierowaniu aktu
oskarżenia przeciw lekarzowi, którego oskarżono o złożenie fałszywych zeznań oraz poświadczenie nieprawdy w dokumentacji lekarskiej. Ustalono, że lekarz sfałszował kartę informacyjną leczenia szpitalnego i historię choroby szpitala psychiatrycznego i dokonał zapisów, iż ocenił stan
somatyczny i psychiczny pacjenta oraz że pacjent był hospitalizowany, gdy faktycznie takie
zdarzenie nie miało miejsca. Sprawa dotyczyła więźnia, który odbywał karę pozbawienia wolności.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA
Odpowiedzialność cywilna jest odpowiedzialnością typu majątkowego.
Cywilna odpowiedzialność odszkodowawcza została ukształtowana jako:
- odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego;
- odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
Odpowiedzialność cywilna lekarza:
Ex contractu - wynika ze stosunku cywilno-prawnego między lekarzem a poszkodowanym pacjentem i jest konsekwencją wyrządzenia przez lekarza szkody (art. 471 KC)
Ex delicto - wynika kiedy poza stosunkiem obligatoryjnym między lekarzem a pacjentem na mocy ustawy nałożony zostanie na lekarza obowiązek naprawienia szkody (art. 415 KC)
Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej:
- Zdarzenie wyrządzające szkodę z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy,
- Szkoda rozumiana jako uszczerbek w dobrach prawnie chronionych z którym ustawa łączy
obowiązek odszkodowawczy.
Związek między zdarzeniem wyrządzającym szkodę a ową szkodą.
W prawie cywilnym szkoda jest podstawową przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej.
Uszczerbek dotykający poszkodowanego może wystąpić w następujących postaciach:
- straty, którą poniósł w wyniku zdarzenia szkodzącego;
- nieuzyskanych przez niego korzyści.
Odszkodowanie jako rekompensata za poniesioną przez pacjenta szkodę może przybrać formę:
- świadczenia pieniężnego wyrównującego doznany przez poszkodowanego uszczerbek majątkowy
albo świadczenia przywracającego stan poprzedni (art. 363 KC);
- jednorazowego świadczenia pieniężnego pokrywającego koszty i wydatki poniesione w związku z
uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia (art. 444 par. 1 KC);
- jednorazowego świadczenia pieniężnego jako zadośćuczynienia kompensującego wyrządzoną
pacjentowi krzywdę(art. 445 par.1 KC);
- renty jako świadczenia okresowego w przypadku utraty przez poszkodowanego zdolności do
pracy zarobkowej (art. 444 par.2 KC);
- renty skapitalizowanej w formie jednorazowego świadczenia (art. 447 KC); - zadośćuczynienia
pieniężnego w przypadku wyrządzenia krzywdy przez zawinione naruszenie praw pacjenta (art. 448
KC).
W razie śmierci pacjenta roszczenia odszkodowawcze przysługują osobom, które poniosły koszty
leczenia i pogrzebu oraz osobom bliskim (art.446 par. 1 KC).
W wypadku przyczynienia się pacjenta do powstania lub zwiększenia szkody obowiązek
naprawienia szkody odpowiednio się zmniejsza stosownie do okoliczności.
Podstawy odpowiedzialności lekarza zatrudnionego w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej:
- na podstawie umowy o pracę - odpowiedzialność kontraktową i deliktową ponosi wyłącznie
zakład opieki zdrowotnej;
- na podstawie kontraktu - odpowiedzialność deliktową ponosi wspólnie z zakładem opieki
zdrowotnej, nie ponosi odpowiedzialności kontraktowej.
Lekarz prowadzący prywatną praktykę ponosi samodzielnie odpowiedzialność zarówno
kontraktową, jak i deliktową.
Prywatna praktyka, świadczenia na podstawie umowy z NFZ - nie łączy lekarza z pacjentem
żadna umowa, więc nie ma odpowiedzialności kontraktowej, może być natomiast deliktowa.
Spółdzielnia lekarska:
a) gdzie każdy z lekarzy działa na własny rachunek i jest to podane do wiadomości pacjenta, lekarz ponosi odpowiedzialność kontraktową, gdyż wiąże go umowa z pacjentem, ponosi również
odpowiedzialność deliktową z tytułu czynu niedozwolonego
b) gdzie spółdzielnia działa na własny rachunek przy pomocy lekarzy członków spółdzielni, lekarza nie łączy z pacjentem żaden stosunek umowny, więc nie ma odpowiedzialności kontraktowej,
natomiast może być deliktowa.
Lekarz udzielający pomocy medycznej w nagłych przypadkach, w celu odwrócenia
niebezpieczeństwa grożącego pacjentowi, działa jako prowadzący cudze sprawy bez zlecenia
(negotiorum gestor), jego odpowiedzialność ex contractu ogranicza się tylko do przypadków
wyrządzenia szkody z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa. Odpowiedzialność deliktowa
ograniczona jest do sytuacji umyślnego wyrządzenia pacjentowi szkody.
Wina lekarza jest najczęstszą cechą zachowania się, z którą ustawa łączy obowiązek
odszkodowawczy.
Winą lekarza jest niewłaściwe zachowanie, które w doktrynie prawa cywilnego określa się
mianem bezprawności.
Bezprawność zachowania się lekarza może wynikać z oceny, iż lekarz nie tylko naruszył przepisy
prawa, ale także reguły wynikające z wiedzy medycznej i deontologii zawodowej.
W sytuacji, w której zakłady opieki zdrowotnej w obecnym stanie prawnym uzyskują możność
zwolnienia się od odpowiedzialności cywilnej, odpowiedzialność cywilna lekarza staje się faktem, dlatego też słusznym jest postulat ubezpieczenia się lekarzy od odpowiedzialności cywilnej.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZAWODOWA
Odpowiedzialność zawodowa lekarzy jest odpowiedzialnością prawną, a jej zasady szczegółowo
określa obowiązujące prawo:
- ustawa o Izbach Lekarskich z 17.05.1989 roku,
- rozporządzenie MZiOS z 26.09.1990 roku w sprawie postępowania w przedmiocie
odpowiedzialności zawodowej lekarzy,
- w sprawach nieuregulowanych w tych aktach stosuje się odpowiednio przepisy KPK.
W przedmiocie odpowiedzialności zawodowej to, co stanowi przewinienie zawodowe jest
określone bardzo ogólnie. Katalog czynów nie ma charakteru zamkniętego.
Podstawą odpowiedzialności zawodowej jest:
- naruszenie przepisów wykonywania zawodu;
- naruszenie obowiązujących norm etyki i deontologii zawodowej.
Przepisy prawne regulujące wykonywanie zawodu:
- ustawa o zawodzie lekarza z 5 grudnia 1996 r.,
- ustawa o zakładach opieki zdrowotnej z dnia 30 sierpnia 1991 r.,
- ustawa o planowaniu rodziny oraz warunkach dopuszczalności przerywania ciąży z dnia 7
stycznia 1993 r.
Zasadniczym źródłem zasad etyki i deontologii zawodowej są:
- Uchwały władz samorządu lekarskiego,
- Orzecznictwo sądów lekarskich.
Katalog sankcji w odpowiedzialności zawodowej lekarzy ma charakter zamknięty.
Sąd lekarski może orzekać następujące kary: upomnienie - kara o oddziaływaniu moralnym,
nagana - utrata prawa wybieralności do organów izby lekarskiej, zachowane czynne prawo
wyborcze - zawieszenie prawa wykonywania zawodu na okres od 6 m-cy do 3 lat - stosunek pracy
wygasa z mocy prawa, czasami jest stosowane tymczasowe zawieszenie w czynnościach
zawodowych tytułem środka zabezpieczającego, jeżeli zawieszenie na okres powyżej 3 miesięcy
jest natychmiast wykonalne, NSL bada z urzędu zasadność zawieszenia, nie można wykonywać
praktyki lekarskiej w żadnej formie, powiadamia się o tym ORL, MZ, wojewodę, Prezesa NRL i
kierownika zakładu - pozbawienie prawa wykonywania zawodu.
Postępowanie wyjaśniające w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej prowadzą okręgowi
rzecznicy oraz Naczelny Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej. Rzecznik odpowiedzialności
zawodowej:
- wszczyna postępowanie wyjaśniające;
- odmawia wszczęcia postępowania wyjaśniającego;
- umarza postępowanie wyjaśniające lub
- przedstawia lekarzowi zarzuty,
- składa sądowi lekarskiemu wniosek o ukaranie.
Lekarzowi, którego dotyczy postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej
przysługuje w toku postępowania prawo do obrony oraz ustanowienia obrońcy spośród lekarzy lub
adwokatów.
Postępowanie przed sądem lekarskim jest dwuinstancyjne.
Pierwsza instancja - Okręgowy Sąd Lekarski
Druga instancja - Naczelny Sąd Lekarski.
WARUNKIEM ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA PRZEWINIENIE ZAWODOWE JEST
PRZYPISANIE LEKARZOWI WINY
Orzeczenie sądu lekarskiego zawiera:
- Opis zarzucanego czynu;
- Rozstrzygnięcie co do winy;
- Dokładne określenie przewinienia zawodowego;
- Rozstrzygnięcie co do kary;
- Uzasadnienie.
Lekarzowi ukaranemu przez Naczelny Sąd Lekarski w II instancji karą zawieszenia lub
pozbawienia prawa wykonywania zawodu przysługuje prawo wniesienia odwołania do sądu pracy i
ubezpieczeń społecznych w terminie 14 dni od daty doręczenia orzeczenia.
Rodzaje odpowiedzialności w Kodeksie Pracy:
- Odpowiedzialność pracownicza - dotyczy lekarzy wykonujących zawód na podstawie stosunku
pracy w ramach umowy o pracę i stosuje się przepisy art.5 Kodeksu Pracy.
- Odpowiedzialność porządkowa - za naruszenie przez pracownika spoczywających na nim
obowiązków o zachowaniu porządku pracy, przepisów bhp i przepisów przeciwpożarowych.
Art.108 Kodeksu Pracy przewiduje następujący katalog kar porządkowych:
Upomnienie,
Nagana,
Kara pieniężna.
Dr Krystyna Małecka Okręgowy Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej w Toruniu