II-13 "Uczyniwszy na wieki wybór, w każdej chwili wybierać muszę" (J. Liebert)
Przedstaw bohaterów literackich w sytuacji wyboru i oceń ich postawy
----------------------------------------------------------------------------------------------------

Wybór towarzyszy człowiekowi przez całe życie, chociaż zdarzają się również
sytuacje, w których jesteśmy go pozbawieni. Nieraz sami świadomie staramy się
odwlec naszą decyzję, próbując w ten sposób nie dokonywać żadnego wyboru.
Jeżeli sami się go "pozbywamy", zazwyczaj do niczego dobrego to nie prowadzi,
gdyż prędzej czy później i tak staniemy przed nurtującym nas problemem. Z kolei
niechętnie godzimy się na sytuacje, gdy ktoś zabiera nam możliwość wyboru i
podejmuje decyzje za nas. Wynika to, rzecz jasna, z naturalnej chęci
samostanowienia jednostki o sobie i odpowiedzialności za własne czyny.
Że wybór dotyka nas praktycznie wszędzie, nie muszę chyba nikogo przekonywać:
już budząc się rano, dokonujemy wyboru - wstajemy z łóżka, ale przecież
moglibyśmy w nim zostać. Wybór często dosięga człowieka nieoczekiwanie.
Sytuacja zmusza nas czasami do podjęcia decyzji tu i teraz, nie dając nam
możliwości spokojnego rozpatrzenia wszystkich "za i przeciw". Nie zawsze wiemy,
jakie będą efekty tego, co robimy. Istnieją czynności wykonywane niejako
automatycznie (na przykład podstawowe czynności życiowe - jedzenie, oddychanie
itd.). Nie zastanawiamy się tutaj, dlaczego i po co, choć przecież -
przynajmniej teoretycznie - dokonaliśmy wyboru! Czynności "obsługiwane" przez
układ wegetatywny nie są jednak zależne od zbyt wielu czynników i zostawmy je
lepiej biochemikom...
Każdy wybór pociąga za sobą pewne konsekwencje. Nie można cofnąć się w czasie;
raz dokonany wybór pozostanie na zawsze takim, jakim był.
Nie oznacza to jednak, że powziąwszy jedną decyzję, nie będziemy musieli
dokonać następnej.
Pierwszy znany nam wszystkim wybór dokonał się już w Księdze Rodzaju. Bóg
stworzył człowieka na istotę podobną sobie. Adam i Ewa - obdarzeni wolną wolą -
mieli prawo wyboru. Nie potrafili jednak właściwie ocenić, co jest dla nich
dobre, a co złe. Ulegli pokusie - i tak właściwie się to wszystko zaczęło...
W literaturze możemy wskazać wielu bohaterów uwikłanych w sytuację wyboru.
"Modelowym" przykładem jest tu bohaterka dramatu Sofoklesa, Antygona. Mając
możliwość poparcia decyzji Kreona lub podjęcia własnej, wybiera to drugie, za
co przychodzi zapłacić życiem. Dokonuje wyboru między prawem "ziemskim", a
prawem "boskim". Antygona wie, jaka kara grozi jej za złamanie prawa; dokonuje
wyboru między śmiercią dla świata, a śmiercią dla niebios.
Bohaterka jest przygotowana na konsekwencje swojego czynu. Przekonana o jego
słuszności, działa z pewnością i determinacją. Ma nadzieję, że przyszłość
sprawiedliwie oceni jej decyzję. Pogodzona z losem, być może miała nadzieję, że
jednak zachowa życie - Kreon okaże jej miłosierdzie.
W dramacie Sofoklesa bohaterem w sytuacji wyboru jest również Kreon. Najpierw,
kierując się interesami państwa, decyduje się na wydanie zakazu pochowania
jednego z braci Antygony, obwołując go zdrajcą, a później skazuje samą
bohaterkę. Obie decyzje króla są dlań porażką; druga jest zresztą konsekwencją
pierwszej. Kreon swoim wyborem ściąga na siebie gniew bogów i nieszczęścia.
Jego postawa jest jednak nieubłagana i zdecydowana, nie zmieni swojej decyzji
dotyczącej Antygony - oznaczało by to, że prawo nie jest jednakowe dla
wszystkich. Okazanie miłosierdzia mogłoby więc kosztować go utratę władzy.
Zarówno decyzja Kreona, jak i Antygony jest wyborem uczynionym na wieki, nie
mogą już jej zmienić. Bohaterkę i jej czyn osądzi przyszłość, król konsekwencję
swych czynów mógł poznać od razu (śmierć Hajmona i Eurydyki).
Z innym wyborem, choć o podobnym podłożu moralnym (poświęcenie ziemskiego
szczęścia jednostki w imię wyższych idei) mamy do czynienia w "Konradzie
Wallenrodzie" Adama Mickiewicza. Wychowany przez Krzyżaków, młody Litwin Walter
Alf zwraca się przeciwko Zakonowi i próbuje go zniszczyć. Wybór takiej życiowej
drogi uwarunkowany jest obcowaniem ze śpiewakiem Halbanem, który budzi w
chłopcu uczucia dla ojczyzny i nienawiść dla jej prześladowców. Przy
nadarzającej się ku temu okazji Walter ucieka na Litwę, gdzie znajduje spokój i
szczęście rodzinne. W obliczu zagrożenia ojczyzny, jakim jest planowany najazd
krzyżacki, sumienie nakazuje mu walkę. Alf dokonuje wyboru - poświęca życie
rodzinne sprawie narodowej. Podejmuje taką decyzję ze świadomością, że jako
jednostka, nawet znając dobrze Zakon, nie jest w stanie mu się przeciwstawić,
zachowując jednocześnie rycerskie cnoty. Spostrzeżenie to doprowadza Alfa do
kolejnego wyboru, jeszcze trudniejszego, niż poprzedni. Konrad Wallenrod musi
wyzbyć się dotychczas mu wpajanych zasad - uczciwości i moralności ("trzeba być
lisem i lwem"). Aby odnieść sukces, bohater podejmuje się zmiany własnej
osobowości. Jak się później okazuje, próba wykorzenienia cnót i moralności
przekracza jego siły. Czuje się wewnętrznie rozdarty. Żeby zagłuszyć dręczące
go wciąż sumienie, Walter upija się, organizuje huczne przyjęcia. Bohater do
końca trwa przy swoim wyborze, wie, że w oczach niektórych nie jest on słuszny:
poświęcił miłość żony, swoje dobre imię, a nawet nadzieję zbawienia; posługiwał
się oszustwem, zdradą i zbrodnią. Miał nadzieję, że jego czyny znajdą wśród
ludzi uznanie.
Osiąga cel - chroni Litwę przed najazdem krzyżackim. Patrząc z dzisiejszej
perspektywy, ja na przykład rozgrzeszyłbym Konrada, chociażby z tego powodu, że
Krzyżacy również nie przebierali w środkach realizując swoje cele. Nie możemy
jednak patrzeć na decyzje innych z własnej perspektywy, a na dodatek po upływie
ponad 500 lat. Nie jest to może zbyt odkrywcze, ale wynika to z różnic w
systemach wartości. To, co jest dobre dla mnie, nie musi być dobre dla kogoś
innego. Jest to pogląd uniwersalny, zupełnie się nie starzejący. Moim zdaniem,
z biegiem czasu zmienia się nasz stopień zaawansowania cywilizacyjnego, mamy
postępy praktycznie we wszystkich dziedzinach nauki... Jednak ludzie jako tacy,
ich wnętrze, psychika - wciąż są tacy sami i podlegają kilku podstawowym
prawom.
Przykładem bohaterki literackiej w sytuacji wyboru jest również matka Cezarego
Baryki z powieści "Przedwiośnie" Stefana Żeromskiego. Jako bardzo młoda
dziewczyna przeżyła miłość do Szymona Gajowca, wyszła jednak za Seweryna
Barykę. Przykładów na wybór przyszłego małżonka mamy w literaturze całe
mnóstwo. Często są to wybory dokonywane nie przez samych "bezpośrednio
zainteresowanych", wyznawano bowiem takie, a nie inne zasady zawierania
małżeństw. Nawet dzisiaj zawierane są małżeństwa z różnych przyczyn (wymienia
się zazwyczaj: z miłości, dla pieniędzy, z tzw. rozsądku) - zresztą tak będzie
prawdopodobnie i w przyszłości.
W imię zapewnienia dobrych warunków swemu jedynakowi - Cezaremu, pani Barykowa
podejmuje niebezpieczne wyprawy po żywność za miasto, ukrywa kosztowności
zebrane przez męża (co było zabronione). Doskonale widać tu ciąg przyczynowo -
skutkowy wynikający z podjęcia jednej decyzji: dawny wybór życiowej drogi -
związek z Sewerynem odbija się na całym dalszym jej losie i decyzjach.

Wyjazd do Baku to wynik jej zamążpójścia, Cezary (mówiąc dość nieładnie) jest
również efektem jej małżeństwa. Gdyby nie wyszła za Barykę, mieszkałaby w
Polsce i nie dosięgłaby jej rewolucja. Wybór raz podjęty determinuje następne.
Chciałbym jeszcze przytoczyć przykład powieści Józefa Korzeniowskiego pt.
"Lord Jim". Widzę tu jeszcze jeden dowód na to, jak jedna - mała, podjęta w
stanie stresu, przerażenia - decyzja może wpłynąć na całe późniejsze ludzkie
życie. Decyzja Jima o opuszczeniu uszkodzonej "Patny" nie mogła być dogłębnie
przeanalizowana. Większość z nas prawdopodobnie postąpiłaby tak samo, jak on.
Taki wybór okazał się jednak tragiczny w skutkach - Jim nie mógł już odnaleźć
się w otaczającym go świecie. Gdy tylko usłyszał o sprawie "Patny", przenosił
się gdzie indziej. Sytuacja ta doprowadziła go do skrajnej decyzji, jaką było
poniesienie pełnej odpowiedzialności za śmierć syna Doramina (Daina Warisa).

Moim zdaniem była to decyzja bezsensowna, gdyż będąca konsekwencją poprzedniego
wyboru śmierć Jima niczego na lepsze nie zmieniła. Pragnął on po prostu za
wszelką cenę zostać bohaterem i w tym sensie możemy uznać jego ostatnią w życiu
decyzję jako przejaw konsekwencji. Cóż to jednak za bohater - martwy i (moim
zdaniem) głupi? Oczywiście, również i tutaj nie możemy patrzeć z naszej
perspektywy. Pragnę jednak dodać, iż współczuję Jimowi dlatego, że w końcu dużą
rolę w wydarzeniach na "Patnie" odegrał przypadek; przypadek ten praktycznie
zniszczył życie człowieka.
Przedstawieni przeze mnie bohaterowie wybierali różne wyjścia z różnych
sytuacji. Jedni z nich czuli żal, że powzięli taką, a nie inną decyzję
(Barykowa, Jim), inni byli zdecydowani nawet na śmierć (Antygona, Konrad
Wallenrod). Wszyscy jednak bronili swojego wyboru i dążyli do realizacji tego,
co zamierzyli. Moim zdaniem, bardzo ważne jest, żebyśmy byli konsekwentni.
Jeżeli podejmiemy pewną decyzję, to więcej już jej nie zmieniajmy. Ciągłe
lawirowanie między jedną, a drugą stroną w znakomitej większości przypadków do
niczego dobrego nie prowadzi. Nieliczne wyjątki (granie na Giełdzie Papierów
Wartościowych ?) potwierdzają tę regułę...