"Chińczycy uważają, że ich państwo ma boskie pochodzenie. Na
początku świata bowiem był boski budowniczy Pan Ku, który
cudownym dłutem wyrzeźbił zręby cywilizacji. Po nim władzę na
ziemi sprawowało kolejno trzynastu braci - Mocarzy Niebios, i
jedenastu braci - Mocarzy Ziemi, panujących po osiemnaście
tysięcy lat. Ich następcami było dziewięciu braci - Mocarzy
Ludzkich, a każdy z nich sprawował rządy po sześć tysięcy lat.
Później nadeszły czasy mitycznych władców i bohaterów, którzy
stali się wynalazcami, a zarazem opiekunami poszczególnych
rzemiosł i umiejętności. Fu Zhao został pierwszym budowniczym
domów, a Sui -en był według tradycji chińskim Prometeuszem,
który nauczył ludzi posługiwania się ogniem. Fu Si zapoczątkował
w Chinach rybołówstwo i hodowlę zwierząt, a także był
powszechnie uważany za twórcę najstarszej odmiany
piktograficznego pisma chińskiego. Oprócz nich poczesne miejsce
w mitologii zajmował Szen Nung - inicjator rolnictwa, zielarstwa i
twórca wszystkich kierunków sztuki lekarskiej. Po nim nadeszła
epoka bodaj najsłynniejszego, prawdopodobnie również
legendarnego władcy Chin - Huangdi - ""żółtego cesarza"". Jemu
właśnie przypisuje się wynalazek cegły, ulepszenie obowiązującego
kalendarza, zapoczątkowanie chińskiego systemu podziału ziemi,
zwanego pole-studnia i wprowadzenie obowiązku zapisywania
najważniejszych faktów z dziejów państwa. Żona Huangdi miała
jakoby wynaleźć jedwab i przekazać Chińczykom tajniki jego
produkcji i sposoby wytwarzania z niego delikatnych tkanin.
Według późniejszych historyków chińskich, a zwłaszcza oficjalnego
dziejopisarza imperialnej epoki dynastii Han, z II wieku p.n.e.,
Sima Qiana, Huangdi był pierwszym autentycznym chińskim
monarchą, choć jego tytuł cesarski jest prawdopodobnie
późniejszym propagandowym dodatkiem. Tradycyjna chronologia
chińska podaje rok 2486 lub 2402 p.n.e. jako datę objęcia przezeń
władzy. W piątym pokoleniu potomkiem Huangdi był Yu Wielki,
którego tradycyjna historiografia chińska uważa za założyciela
dynastii Xia. Zgodnie z przekazem Sima Qiana najstarsza chińska
dynastia Xia sprawowała władzę w latach 2205-1766 p.n.e.
Niewiele dotąd wiadomo na temat tej dynastii. źródła pisane, które
o niej wspominają, pochodzą z okresów znacznie późniejszych,
przede wszystkim z Epoki Walczących Królestw i czasów dynastii
Han. Ich ideologiczna wymowa nie budzi wątpliwości. Każda nowa
władza chciała legitymować swoje prawa do panowania nad całymi
Chinami poprzez udowodnienie starożytnych korzeni swej
dynastii. Ponadto zadziwiająco mało Źródeł archeologicznych
1
potwierdza tezę o istnieniu w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e.
scentralizowanego ośrodka władzy w Chinach. Przeważa raczej
pogląd, że w owym czasie cywilizacja chińska, skoncentrowana na
obszarze Niziny Chińskiej, składała się z luźno rozrzuconych
wspólnot wiejskich, podporządkowanych co najwyżej lokalnym
ośrodkom władzy. Można również sądzić, że właśnie wtedy
ukształtował się podstawowy system podziału ziemi pole-studnia,
nazwany tak od chińskiego heksagramu qing tien,
przypominającego podwójny krzyż, dzielący powierzchnię
kwadratu na dziewięć równych części. Środkowa część stanowiła
własność miejscowego księcia, a osiem pozostałych należało do
chłopskiej wspólnoty. Inni historycy dowodzą, że w czasach
dynastii Xia nastąpiło przejście od koczowniczego do osiadłego
trybu życia licznych plemion skupionych wokół Niziny Chińskiej, a
imiona rzekomych władców są w istocie imionami wodzów
plemiennych. Takie podejście zakładałoby, analogicznie jak w
Europie, powstanie społeczeństwa niewolniczego, co nie znajduje
potwierdzenia w późniejszych źródłach pisanych.
Pierwszą udokumentowaną historycznie dynastią chińską była
dynastia Shang-Yin, panująca - według obliczeń Sima Qiana - w
latach 1766-1122 p.n.e. lub 1027 p.n.e. Jej istnienia dowodzi
odnaleziona w kronikach lista trzydziestu władców, wzbogacona o
zapis wydarzeń związanych z dojściem każdego z nich do władzy i
okolicznościami śmierci. Pomimo swej historyczności początki
panowania Shangów giną w mrokach moralizatorskiej legendy,
według której założyciel dynastii, książę Tang, człowiek prawy i
cnotliwy, zdecydował się, chcąc ulżyć losowi poddanych, na
pozbawienie tronu okrutnego i przebiegłego władcy z dynastii Xia o
imieniu Qie. W ten oto sposób przychylni dynastii dziejopisarze
usprawiedliwili zamach stanu, jaki niewątpliwie miał miejsce.
Państwo chińskie w czasach dynastii Shang-Yin obejmowało
obszar Niziny Chińskiej i środkowych Chin, pomiędzy dolnym i
środkowym biegiem rzek Huang-ho i Jangcy (obecne prowincje:
Henan, Hubei, Shanxi, Shaanxi, Shandong, Anhui). Stolica
państwa w czasie pięciu wieków jego istnienia była kilkakrotnie
przenoszona, aż wreszcie została ustanowiona w mieście Jin,
położonym w obecnym północnym Henanie. Stąd często spotyka
się w literaturze określenie Shang-jin dla pierwowzoru państwa
chińskiego. Zarówno tam, jak i w kilku innych miejscowościach
archeolodzy natrafili na resztki pałaców, świątyń i dobrze
zachowane groby komorowe. Ustrój panujący w shangowskich
Chinach można określić jako wczesną fazę feudalizmu.
Najważniejsza warstwa społeczna - arystokracja, pierwotnie
utożsamiana z warstwą wojowników, stanowiła jednocześnie trzon
armii, w której podstawową siłą bojową były ciągnięte przez dwa
2
konie rydwany trzyosobowe, wspierane przez niewielkie, liczące do
trzydziestu żołnierzy oddziały piechoty. Dość interesujące wydaje
się uzbrojenie wojowników, na które składały się brązowe siekiery,
halabardy, noże i drewniane oszczepy, natomiast brak w nim
zupełnie brązowych mieczy.
Pomimo istnienia rozlicznych animistycznych kultów za czasów
dynastii Shang-Yin nie wykształciła się w społeczeństwie odrębna
warstwa kapłanów, a nadzór nad odprawianiem obrządku
spoczywał na barkach panujących lub przedstawicieli arystokracji
prowincjonalnej, zwłaszcza na obszarach bardziej oddalonych od
stolicy. Święta o charakterze ludowym przybierały natomiast formę
wiejskich festynów, na których każdy był jednocześnie
uczestnikiem i animatorem zwyczajowej liturgii. Ogromne
znaczenie nadawano w Chinach wróżbom, do których używano
kości zwierzęcych i skorup żółwi. Szczególnie cennym Źródłem do
poznania najdawniejszych dziejów chińskich okazały się swoiste
archiwa bydlęcych łopatek i żółwich skorup, z zapisanymi na nich
pytaniami do wróżbitów i lakonicznymi, a często niejasnymi
odpowiedziami. Miały one stanowić jakby rozstrzygnięcia na
przyszłość w podobnych sprawach. Dzięki temu można odtworzyć
nie tylko mentalność dawnych mieszkańców Chin, ale i
potwierdzić zawarte w późniejszych kronikach imiona władców.
Wczesne wierzenia chińskie kryły w sobie również wiele okrutnych
rytuałów, do których zaliczyć należy ofiary z ludzi. Zapewne temu
celowi służyli jeńcy, chwytani podczas licznych kampanii
przeciwko okolicznym plemionom, nigdzie bowiem nie ma
potwierdzenia, że mieli istotne znaczenie jako siła robocza.
Okrutna przyroda wymagała jednak nie tylko ofiary z brańców
wojennych. Bóg Żółtej Rzeki, Ho Po, domagał się co roku młodej
narzeczonej, którą wybierano spośród wiejskich dziewcząt
zamieszkujących wioski nad brzegiem Huang-ho.
Epoka Shangów należała w całości do epoki brązu, choć
użytkowanie tego cennego stopu ograniczało się do warstwy
arystokracji i osób pełniących dworskie posługi. Z tego okresu
pochodzą liczne brązowe puchary, zoomorficzne czary i dzbanki
sakralne. Prawdopodobnie służyły one do składania
symbolicznych ofiar lub używano ich jako naczyń kultowych
podczas uczt obrzędowych. Podobnie jak w starożytnej Grecji,
także w Chinach rzemieślnicy wyrabiali odpowiednie typy naczyń
do odpowiednich płynów i pokarmów. Ważne było również
przeznaczenie konkretnego naczynia do właściwej czynności
kultowej. Bogata ikonografia naczyń sprawia wrażenie, jakby
twórcy obawiali się pozostawić na ich powierzchni puste miejsce.
Brzuśce i wylewy chińskich naczyń epoki Shang są wypełnione
misternymi płaskorzeźbami, przy czym przedstawiano postacie
3
zawsze zwrócone twarzami na zewnątrz w pozycji en face,
natomiast pozostała część ciała mogła być prezentowana z profilu.
Treść przedstawień z reguły odpowiadała duchowemu
zapotrzebowaniu Chińczyków. Składały się na nią wyobrażenia
bożków i demonów, w tym słynnych smoków i mitycznego tao tie,
będącego uosobieniem wielu drapieżników jednocześnie. W tym
samym czasie, gdy kultura dworska wkraczała w fazę swojej
świetności, chłopi nadal tkwili w epoce kamienia. Mieszkali
przeważnie w ziemiankach; tylko niektórzy sporadycznie wznosili
niewielkie, najczęściej jednoizbowe domy z suszonej cegły lub
gliny.
Objęcie władzy w Chinach przez ród Zhou dokonało się, podobnie
jak poprzednio, w wyniku zamachu stanu i analogicznie jak wtedy
usłużni kronikarze opracowali oficjalną wersję wydarzeń, daleką
od okrutnej rzeczywistości. Fakt, że rebelia się powiodła, dowodzi
jedynie słabości shangowskiej administracji, która uległa korupcji
i deprawacji na szkodę władzy centralnej. Pomni przykrych
doświadczeń poprzedników książęta Zhou (już wówczas
posługujący się tytułem królewskim wang) rozmieścili w całych
ówczesnych Chinach wierne sobie garnizony, które miały za
zadanie kontrolowanie lojalności poddanych. Ponadto cały kraj
został podzielony na lenna (około siedemdziesięciu), na czele
których stanęli arystokraci cieszący się zaufaniem nowej władzy.
W cień natomiast odeszli dawni plemienni wodzowie i zwolennicy
dynastii Shang-Yin.
Jednym z pierwszych posunięć władców Zhou było uściślenie
hierarchii feudalnej przez ustanowienie pięciu podstawowych
szczebli: kung (książę), hou (markiz), po (hrabia), tzu (wicehrabia) i
nan (baron). Na najwyższym szczeblu drabiny społecznej
znajdował się wang, czyli król, zwany również Tien Tzu - Synem
Nieba. Ów najwyższy tytuł przysługiwał początkowo tylko
członkom rodu Zhou, dopiero z czasem, gdy ich państwo rozpadło
się na wiele mniejszych samodzielnych organizmów, zaczęli
przyjmować go lokalni książęta. Oprócz tego w czasach dynastii
Zhou wykształciła się rozbudowana hierarchia dworskich
urzędów, a także lokalna biurokracja, której przedstawiciele
podzieleni zostali na rangi. Chińczycy pierwsi w dziejach
zastosowali system egzaminów na poszczególne stopnie
urzędnicze. Pomyślne zdanie takiego egzaminu gwarantowało
karierę w aparacie władzy, choć nadal bardzo istotną rolę
odgrywało urodzenie. Życie dworskie, przepych, wystawne uczty i
polowania doprowadziły władców Zhou do stopniowego upadku,
czego wyrazem było zwiększenie ucisku podatkowego w celu
podreperowania nadwyrężonych finansów państwa. W 841 roku
p.n.e. całe północne Chiny ogarnęło powstanie ludowe, które
4
uzmysłowiło centralnej władzy jej niewiedzę na temat losu mas
chłopskich i bezradność wobec nadużyć w prowincjach.
Wprawdzie Süan Wang (827-781 p.n.e.) przyhamował nieco
podatkowe rozpasanie swoich wasali, jednak już jego następca Ju
Wang (781-771 p.n.e.) ponownie doprowadził do sytuacji
kryzysowej w państwie. Jego syn Ping Wang, chcąc ratować
autorytet dynastii, przeniósł stolicę państwa do Lojangu
(Luoyangu), skąd łatwiej było kontrolować poczynania lokalnej
administracji, ale to nie powstrzymało upadku tak zwanej
Zachodniej Zhou. Poszczególni wasale zaczęli prowadzić własną
politykę zarówno zewnętrzną, jak i wewnętrzną, faktycznie
przekształcając swoje lenna w samodzielne księstwa. Syn Nieba w
Lojangu zachował wprawdzie swoje religijne uprawnienia, ale w
polityce przestał się liczyć jako realna władza.
Około roku 770 p.n.e. rozpoczął się w Chinach okres nazywany
przez badaczy epoką panowania dynastii Wschodniej Zhou. Nazwa
ta nie odpowiada jednak prawdzie o Chinach podzielonych
pomiędzy lokalne klany książęce. O wiele lepsze określenia tej
epoki pochodzą od tytułów sztandarowych kronik traktujących o
tych burzliwych czasach: ""Qun Qiu"" (""Wiosny i Jesienie"") oraz
""Zhan Kuo"" (""Intrygi Walczących Królestw""). Pierwsza z nich opowiada o okresie 770-480 p.n.e., kiedy to zwycięskim
państewkiem chińskim okazało się wysunięte najdalej na zachód
królestwo Qin (Cin), druga natomiast opisuje dzieje nieustannych
wojen pomiędzy chińskimi państwami, toczonych ze zmiennym
szczęściem w latach 480-221 p.n.e. W zasadzie najistotniejsze
wydają się dzieje państwa Qin, które około 256 roku p.n.e.
podporządkowało sobie znaczną część obszaru Chin. Qinowie
przeprowadzili wówczas wiele reform umożliwiających sprawny
zarząd podległymi terytoriami. Po pierwsze, znieśli resztki
klanowej organizacji państwa, zastępując ją całą rzeszą
urzędników mianowanych przez władzę centralną. Po drugie,
wprowadzili surowy kodeks karny, który przewidywał sankcje
nawet za brak informacji o planowanym przestępstwie czy
nieprzychylnym stosunku do władzy. Trzecim posunięciem Qinów
był nowy system nagród i awansów w armii. Uzależniał on karierę
wojskową wyłącznie od indywidualnych osiągnięć na polu bitwy.
Dostrzegając natomiast słabość gospodarczą dotychczasowego
systemu pole-studnia, Qinowie zlikwidowali jego resztki,
ustanowili dziedziczną własność chłopską i wprowadzili jednolity
podatek ziemski. Jedynie wobec przedstawicieli nauki i artystów
byli nastawieni niechętnie - uważali, że przejaw niezależnej myśli
nie służy interesom ich dynastii. A jednak to właśnie w Okresie
Wiosen i Jesieni oraz Epoce Walczących Królestw powstały główne
szkoły filozofii chińskiej, działali Konfucjusz i Laozi (Lao-cy), a
5
kanon literatury został wzbogacony o takie dzieła jak ""Pięcioksiąg
konfucjański"", ""Księga dokumentów"" czy ""Rozmowy o
państwach"".
W 249 roku p.n.e. Qinowie przystąpili do podboju całych Chin,
kolejno zdobywając ziemie: Zhou (249 r. p.n.e.), Han (230 r.
p.n.e.), Zhao (228 r. p.n.e.), Wei (225 r. p.n.e.), Zhu (223 r. p.n.e.),
Yan (222 r. p.n.e.) i Qi (221 r. p.n.e.). Władca Qin, Zheng, ogłosił
się w 221 roku p.n.e. Pierwszym Cesarzem Qin, jednocześnie
zmieniając swoje imię na Shi Huangdi. Przeprowadzony przez
niego nowy podział państwa na trzydzieści sześć prefektur (po
podboju Chin południowych ich liczba doszła do czterdziestu), w
skład których weszły okręgi administracji (sien), przetrwał aż do
początków XX wieku. Na czele każdej z prefektur stała trójka
wzajemnie pilnujących się urzędników. Pierwszy z nich był
reprezentantem władzy cywilnej, drugi wojskowej, trzeci natomiast
kontrolował dwóch pozostałych. Shi Huangdi wprowadził jednolity
pieniądz miedziany, zlikwidował lokalne jednostki miar i wag, a
nawet zarządził, by wszystkie wozy w państwie robiono z
identycznym rozstawem kół, co miało zapobiec nadmiernej
dewastacji dróg. W celu zniechęcenia opozycji do rebelii rozbroił
większość arystokracji, nie pełniącej akurat służby wojskowej.
Ponadto przesiedlił część starych rodów w pobliże stolicy,
pozbawiając je tym samym wielkich latyfundiów. W całym kraju
nakazał wznosić posągi i dzwonnice, które miały uświetniać jego
panowanie. Proces standaryzacji nie ominął również pisma
chińskiego, które dotąd funkcjonowało w wielu lokalnych
odmianach. Wielką zasługą Shi Huangdi było zainicjowanie
budowy Wielkiego Muru Chińskiego i wzniesienie przeszło dwustu
siedemdziesięciu pałaców i rezydencji na obszarze całych Chin, w
tym w stolicy kraju Sienjangu.
Ekspansja terytorialna na północ i na południe spowodowała
jednak opór mieszkańców wielu regionów, na których barki spadł
ciężar prowadzonych kampanii. Ponadto innowacje władcy w
zakresie ujednolicenia różnych systemów prawa zwyczajowego
postrzegano jako ingerencję w tradycję, a mieszkańcy Chin byli do
niej bardzo przywiązani. W 209 roku p.n.e. wybuchła długo
przygotowywana rewolta przeciwko władcom Qin. Dwa lata
później, w roku 207 p.n.e., w skutek intryg pałacowych następca
Shi Huangdi, Er Shi został zmuszony do samobójstwa. Klika
dworska intronizowała Tzu Jinga, który po czterdziestu sześciu
dniach panowania poddał się przywódcy zbrojnej opozycji Liu
Bangowi. W roku 206 p.n.e. Liu Bang (Liu Pang) ogłosił się
pierwszym władcą dynastii Han, choć do 202 roku p.n.e. walczyły
przeciw niemu niedobitki armii Qingów."
6