MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Agnieszka Citko
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
513[01].O1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Elżbieta Leszczyńska
mgr Maria Żukowska
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Agnieszka Citko
Konsultacja:
mgr Zenon W. Pietkiewicz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 513[01].O1.05
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekunka dziecięca.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Ochrona pracy 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 14
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Ergonomiczna organizacja miejsca pracy 18
4.2.1. Materiał nauczania 18
4.2.2. Pytania sprawdzające 22
4.2.3. Ćwiczenia 22
4.2.4. Sprawdzian postępów 23
4.3. Medycyna ratunkowa 24
4.3.1. Materiał nauczania 24
4.3.2. Pytania sprawdzające 33
4.3.3. Ćwiczenia 34
4.3.4. Sprawdzian postępów 35
4.4. Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach i zachorowaniach 36
4.4.1. Materiał nauczania 36
4.4.2. Pytania sprawdzające 46
4.4.3. Ćwiczenia 46
4.4.4. Sprawdzian postępów 48
5. Sprawdzian osiągnięć 49
6. Literatura 54
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o ochronie pracy, ergonomicznej
organizacji miejsca pracy, medycynie ratunkowej i zasadach udzielania pierwszej pomocy
w nagłych wypadkach i zachorowaniach.
W poradniku zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do korzystania z poradnika.
2. Cele kształcenia programu jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
- opis działań, jakie masz wykonać,
- wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.
4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności.
5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie.
Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne z
ródło wiedzy. Wskazane zatem jest
korzystanie z innych dostępnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
513[01].O1
Podstawy funkcjonowania
człowieka w środowisku
513[01].O1.01
Charakteryzowanie
psychofizycznych
i społecznych aspektów
rozwoju człowieka
513[01].O1.02
513[01].O1.03
Nawiązywanie
Kształtowanie umiejętności
i utrzymywanie kontaktów
rozwiązywania problemów
społecznych
i radzenia sobie ze stresem
513[01].04 513[01].O1.06
513[01].O1.05
Promowanie zdrowia Stosowanie
Stosowanie
przepisów prawa
przepisów
w działalności
bezpieczeństwa
opiekuńczej
i higieny pracy
Schemat układu jednostki modułowej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 czytać ze zrozumieniem treści zawarte w ustawach i rozporządzeniach,
 posługiwać się podstawową terminologię z zakresu medycyny,
 rozpoznawać sytuacje w których występuje zagrożenie zdrowia lub życia,
 idnetyfikować podstawowe środki medyczne,
 dobierać przybory i materiały dydaktyczne do pogłębiania zdobywanej wiedzy,
 posługiwać się telefonami alarmowymi,
 identyfikować podstawowe zagrożenia życia i zdrowia człowieka,
 rozpoznać potrzebę udzielenia pierwszej pomocy,
 dbać o swoje stanowisko pracy,
 analizować treści materiałów nauczania i odpowiadać na pytania sprawdzające,
 korzystać z różnych z
ródeł informacji (np. szukać informacji w literaturze, Internecie,
u kolegów, nauczyciela),
 nawiązywać kontakty z ludz
mi,
 uczestniczyć w dyskusjach i prezentacjach,
 współpracować w grupie,
 aktywnie uczestniczyć w zajęciach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji jednostki modułowej powinieneś umieć:
 zastosować przepisy i zasady dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy,
 określić zagrożenia związane z wykonywaną pracą,
 określić podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie bhp,
 określić prawa i obowiązki pracownika w zakresie bhp,
 zadbać o należyty stan wyposażenia oraz ład i porządek w miejscu pracy,
 dobrać środki ochrony zbiorowej i ochrony indywidualnej,
 zareagować w przypadku zagrożenia pożarowego, zgodnie z instrukcją ochrony
przeciwpożarowej,
 zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
 scharakteryzować czynniki środowiska pracy i ich wpływ na zdrowie człowieka,
 przewidzieć i zapobiec zagrożeniom życia i zdrowia,
 ocenić stan poszkodowanego,
 zastosować procedury udzielania pierwszej pomocy dorosłym i dzieciom w urazach
i nagłych zachorowaniach,
 ułożyć poszkodowanego w bezpiecznej pozycji,
 udrożnić drogi oddechowe,
 wykonać sztuczne oddychanie i pośredni masaż serca.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Ochrona pracy
4.1.1. Materiał nauczania
Bezpieczeństwo i higieny pracy
Problem ochrony pracy istniał od bardzo dawna. Już w roku 100 p. n. e. w Rzymie
ustanowiono prawo zabraniające lokalizowania hałaśliwych zakładów rzemieślniczych
w pobliżu domów uczonych (ustawa Julia Municipalis). Natomiast w roku 45 p. n. e.
ograniczono ruch wozów po brukowanych ulicach. Wyjątek w tym względzie stanowiły wozy
przewożące materiały na budowę świątyń, wozy dziewic  westalek, kapłanów, wysokich
urzędników i śmieciarzy [9, s. 19].
W czasach współczesnych szczególnie zainteresowano się warunkami pracy na przełomie
XIX i XX w okresie rewolucji przemysłowej. Rozwój techniki, wprowadzenie maszyn
i urządzeń w środowisko pracy człowieka, spowodowało znaczne zwiększenie liczby
wypadków i zachorowań na choroby zawodowe. Z tego okresu pochodzą pierwsze akty
prawne regulujące kwestie dotyczące ochrony pracy.
Również dziś istnieje szereg szkodliwości związanych z pracą dlatego problem jej ochrony
pozostaje nadal aktualny.
Ochrona pracy  to całokształt norm prawnych oraz środków badawczych, organizacyjnych
i technicznych mających na celu ochronę praw pracownika oraz ochronę jego życia i zdrowia
przed czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi w środowisku pracy, a także stworzenie mu
optymalnych warunków pracy z punktu widzenia ergonomii, fizjologii i psychologii pracy
[8, s. 643].
W powyższej definicji zawiera się również bezpieczeństwo i higiena pracy.
Bezpieczeństwo i higiena pracy  to ogół norm prawnych oraz środków organizacyjnych
i technicznych, mających na celu stworzenie pracownikowi takich warunków pracy, aby mógł
on wykonywać pracę w sposób produktywny, bez narażania go na nieuzasadnione ryzyko
wypadku lub choroby zawodowej oraz nadmierne obciążenie fizyczne i psychiczne [8, s. 645].
Rys. 1. Wzajemna relacja obszarów objętych ochroną pracy oraz bezpieczeństwem i higieną pracy [8, s. 645]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Uregulowania prawne z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy
y
ródła prawa pracy są to akty normatywne zawierające powszechnie obowiązujące normy
prawne, wydane przez powołany do tego organ. Każde z
ródło prawa ma ściśle ustalone
miejsce i jest powiązane z innymi.
Obowiązujące z
ródła prawa pracy w Polsce to:
1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej  zwana ustawą zasadniczą, jest aktem nadrzędnym,
co oznacza, że jej przepisy nie mogą być zmieniane w drodze ustawy i żaden organ
stanowiący prawo nie może wydawać aktów z nią sprzecznych. Przestrzeganiem
zgodności aktów niższego rzędu z Konstytucją zajmuje się Trybunał Konstytucyjny.
2. Ratyfikowane umowy międzynarodowe  mogą nosić nazwę traktatów, konwencji,
porozumień, układów, ich ogłoszenie następuje poprzez publikację w Dzienniku Ustaw.
3. Ustawy  uchwalane są przez parlament (Sejm i Senat), czyli organy władzy
ustawodawczej. Wytyczają treść innych aktów normatywnych (rozporządzeń i zarządzeń)
oraz podmioty uprawnione do ich wydania.
4. Rozporządzenia z mocą ustawy  są wydawane przez prezydenta w czasie stanu
wojennego i tylko wtedy gdy Sejm nie może odbyć posiedzenia. Zostają zatwierdzone na
najbliższym posiedzeniu Sejmu.
5. Rozporządzenia  to akty wydane przez właściwe organy administracji państwowej na
podstawie upoważnienia zawartego w ustawie.
6. Akty prawa miejscowego  stanowione są przez organy samorządu terytorialnego,
w granicach upoważnienia zawartego w ustawie. Obowiązują na terenie działania
organów, które je ustanowiły.
Według Konstytucji każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy określa ustawa [6, art. 66]. Ustawą
tą jest Kodeks pracy. Zawarty w nim dział dziesiąty (nt. Bezpieczeństwo i higiena pracy)
w całości poświęcono zagadnieniom bhp. Aktem prawnym uszczegółowiającym postanowienia
Kodeksu w tym zakresie jest Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26
września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Wiele sektorów gospodarki posiada dodatkowo własne rozporządzenia zawierające
regulacje prawne dotyczące bhp, np. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych
szkołach i placówkach.
Niezależnie jednak od rodzaju branży i wykonywanych czynności istnieją zapisy
bezwzględnie obowiązujące każdego pracownika i pracodawcę. Jednymi z istotniejszych są te,
które mówią o ich prawach i obowiązkach w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Podstawowe obowiązki pracodawcy w dziadzinie bhp
Według Kodeksu pracy pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa
i higieny pracy w zakładzie pracy oraz jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników
poprzez zapewnienie bezpiecznych warunków pracy. W szczególności jest obowiązany:
1) organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
2) zapewniać przestrzeganie przepisów oraz zasad bhp,
3) wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych
poleceń,
4) zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy
nadzoru nad warunkami pracy,
5) zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy,
6) oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosować
niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
7) informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą,
oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami [5, art. 207].
Ponadto na mocy powyższej ustawy pracodawca oraz osoba kierująca pracownikami są
obowiązani znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nich obowiązków,
przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
Rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach
i placówkach stwierdza natomiast, że zapewnienie bezpiecznych i higieniczne warunków
pobytu w placówce oraz uczestnictwa w zajęciach poza nią spoczywa na dyrektorze [11, ż 2].
Podstawowe prawa i obowiązki pracownika
W dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy pracownik ma prawo do:
1) powstrzymania się od wykonywania pracy (zawiadamiając o tym niezwłocznie
przełożonego) w razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają
bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez
niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom,
2) jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma
prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, także zawiadamiając o tym niezwłocznie
przełożonego,
3) powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności
psychofizycznej w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego
wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób (po uprzednim zawiadomieniu
przełożonego) [12, art. 210].
Powyższe przepisy nie dotyczą pracownika, którego obowiązkiem jest ratowanie życia
ludzkiego lub mienia.
Podstawowym obowiązkiem pracownika jest przestrzeganie przepisów i zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy. W szczególności jest on obowiązany:
1) interpretować przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu
i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym,
2) wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek
przełożonych,
3) dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu
pracy,
4) stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony
indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem,
5) poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom
lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich,
6) niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo
zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne
osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie,
7) współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących
bezpieczeństwa i higieny pracy [12, art. 211].
Zagrożenia występujące na stanowisku pracy i środki ochrony przed zagrożeniami
Na środowisko pracy składa się wiele czynników, są wśród nich i takie, które zagrażają
zdrowiu, a niekiedy nawet życiu człowieka.
Zagrożenie  to stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę [12, ż 2].
Przykładami zagrożeń są:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
czynniki fizyczne środowiska pracy, np.: hałas, mikroklimat, promieniowanie, niesprawne
-
elementy instalacji elektrycznej, nierówna lub śliska powierzchnia podłogi, uszkodzone
narzędzia i maszyny, pożar, wybuch, poparzenie,
czynniki chemiczne (drażniące, uczulające, toksyczne, mutagenne, upośledzające funkcje
-
rozrodcze),
czynniki biologiczne  mikro i makroorganizmy roślinne i zwierzęce (np. bakterie grzyby),
-
czynniki psychofizyczne  obciążenie statyczne, obciążenie dynamiczne, monotypia,
-
hipokinezja, stres,
Każda praca wiąże się z pewnym ryzykiem tzw. ryzykiem zawodowym. Ocena ryzyka jest
dokładną i szczegółową analizą tych elementów, które w miejscu pracy mogą zaszkodzić lub
wyrządzić krzywdę człowiekowi. Pozwala zaplanować działania ograniczające lub eliminujące
ewentualne szkodliwości oraz ocenić skuteczności środków zaradczych.
Ryzyko zawodowe  to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń
związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia
u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych
występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy [12, ż 2].
Pracodawca jest obowiązany zastosować odpowiednie środki ochrony przed zagrożeniami.
Środki ochrony indywidualnej  to wszelkie środki noszone lub trzymane przez
pracownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń związanych
z występowaniem niebezpiecznych lub szkodliwych czynników w środowisku pracy, w tym
również wszelkie akcesoria i dodatki przeznaczone do tego celu [12, ż 2].
Do środków ochrony indywidualnej zalicza się:
 odzież ochronna (np. fartuch, kombinezony),
 ochrony rąk (np. rękawice),
 ochrony nóg (np. obuwie),
 ochrony słuchu (np. nauszniki),
 ochrony twarzy i oczu (np. okulary, przyłbice spawalnicze),
 sprzęt zabezpieczający przed upadkiem z wysokości (np. szelki).
Środki ochrony zbiorowej  rozumie się przez to środki przeznaczone do jednoczesnej
ochrony grupy ludzi, w tym i pojedynczych osób, przed niebezpiecznymi i szkodliwymi
czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami
technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach pracy, maszynach i innych urządzeniach, oraz
sygnalizowania zagrożeń i naruszania porządku publicznego [12, ż 2].
Środkami zapobiegającymi zagrożeniu w miejscu pracy są także szkolenia bhp, przeglądy
stanowisk pracy pod względem stanu bhp, wstępne, okresowe i kontrolne badania lekarskie,
ocena ryzyka zawodowego, rozwiązania organizacyjne zmierzające do zmniejszenia
uciążliwości pracy.
W celu zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy ustanowiono także organy
nadzór. Konstytucja stwierdza bowiem, iż praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej
Polskiej. Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy [6, art. 24].
Organy nadzoru nad warunkami pracy
Nad warunkami pracy nadzór sprawują:
1. Państwowa Inspekcja Pracy (PIP)  jej zadaniem jest sprawowanie kontroli i nadzoru nad
przestrzegania prawa pracy, a w szczególności przepisów i zasad bhp.
2. Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS)  sprawdza jak w środowisku pracy przestrzegane
są wymagania higieniczne i zdrowotne oraz czy występujący poziom narażenia nie
wpływał negatywnie na pracowników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
3. Urząd Dozoru Technicznego (UDT)  został powołany do zapewnienia bezpiecznego
funkcjonowania urządzeń technicznych, które mogą stwarzać zagrożenie dla życia lub
zdrowia człowieka, mienia lub środowiska.
4. Społeczna Inspekcja Pracy  jest to służba społeczna sprawująca kontrolę nad warunkami
pracy, przestrzeganiem przepisów prawa pracy w szczególności przepisów i zasad bhp.
5. Związki Zawodowe  ich zadaniem jest obrona praw pracowniczych w tym także
w zakresie zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz podejmowanie
przewidzianych prawem działań w przypadku występowania zagrożeń dla życia i zdrowia
pracowników.
Szczególne uprawnienia przysługują Państwowej Inspekcji Pracy, jest to m. in. prawo:
1) swobodnego wstępu na teren oraz do obiektów i pomieszczeń podmiotów
kontrolowanych,
2) przeprowadzania oględzin obiektów, stanowisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu
procesów technologicznych i pracy,
3) żądania od pracodawcy lub innego kontrolowanego podmiotu oraz od wszystkich
pracowników lub osób, które pracodawca zatrudnia lub zatrudniał albo które wykonują
lub wykonywały pracę na rzecz kontrolowanego podmiotu, pisemnych i ustnych informacji
w sprawach objętych kontrolą oraz wzywania i przesłuchiwania tych osób w związku
z przeprowadzaną kontrolą,
4) żądania okazania dokumentów dotyczących budowy, przebudowy lub modernizacji oraz
uruchomienia zakładu pracy, planów i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej
i technologicznej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji bądz

innej działalności zakładu, jak również dostarczenia mu próbek surowców i materiałów
używanych, wytwarzanych lub powstających w toku produkcji, w ilości niezbędnej do
przeprowadzenia analiz lub badań, gdy mają one związek z przeprowadzaną kontrolą,
5) żądania od pracodawcy lub innego podmiotu kontrolowanego przedłożenia akt
osobowych oraz dokumentów związanych z zatrudnianiem pracowników lub innych osób
wykonujących pracę na rzecz podmiotu kontrolowanego na innej podstawie niż stosunek
pracy [15, art. 19 c].
Państwowa Inspekcja Pracy prowadzi szeroką działalność w zakresie ochrony pracy, jest
to m. in. nadzór i kontrola przestrzegania przez pracodawców prawa pracy, w szczególności
przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, kontrola przestrzegania przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy przy projektowaniu budowy, przebudowy i modernizacji
zakładów pracy, uczestniczenie w przejmowaniu do eksploatacji wybudowanych lub
przebudowanych zakładów, ściganie wykroczeń przeciwko prawom pracownika, udzielanie
porad i informacji technicznych w zakresie eliminowania zagrożeń dla życia i zdrowia
pracowników oraz porad i informacji w zakresie przestrzegania prawa pracy [15, art. 18].
Podmiot kontrolowany ma obowiązek zapewnić inspektorowi pracy warunki i środki
niezbędne do sprawnego przeprowadzenia kontroli, a w szczególności niezwłocznie
przedstawić żądane dokumenty i materiały, zapewnić terminowe udzielanie informacji,
udostępnić urządzenia techniczne oraz, w miarę możliwości, oddzielne pomieszczenie
z odpowiednim wyposażeniem [15, art. 19 c].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Ochrona przeciwpożarowa
Pożar jest zjawiskiem stwarzającym szczególne zagrożenia dla zdrowia i życia człowieka
(poparzenia, zatrucia wydzielającymi się toksynami) oraz jego mienia. Dlatego niezwykle
istotne jest poznanie podstawowych zasad ochrony przed jego powstaniem oraz sposobu
zachowania w trakcie rozprzestrzeniania się ognia.
Przyczyny powstawania pożarów:
1) używanie otwartego ognia i palenie tytoniu w miejscach zagrożonych pożarem lub
wybuchem,
2) nieprawidłowa eksploatacja urządzeń elektrycznych,
3) pozostawienie bez dozoru włączonych do prądu odbiorników instalacji elektrycznej,
4) ustawianie elektrycznych urządzeń grzejnych na materiałach palnych lub w niewłaściwej
odległości od tych materiałów,
5) samozapalenia biologiczne i chemiczne,
6) podpalenie,
7) eksploatacja niesprawnej technicznie instalacji elektrycznej,
8) wyładowania atmosferyczne,
9) niewłaściwa lub nieterminowa konserwacja instalacji i urządzeń elektrycznych,
10) nieprawidłowe magazynowanie substancji niebezpiecznych,
11) prowadzenie prac spawalniczych lub cięcie metali bez odpowiedniego zabezpieczenia
materiałów palnych (styropian, deski, tkaniny, opakowania, itp.).
Postępowanie w sytuacji pożaru:
1) w przypadku powstania pożaru w zakładzie pracy pracownik, który pierwszy zauważył te
zdarzenie obowiązany jest natychmiast zaalarmować wszelkimi dostępnymi środkami 
krzykiem, urządzeniem alarmowym  innych pracowników i swego przełożonego,
2) zawiadomić jednostkę ratowniczo  gaśniczą Państwowej Straży Pożarnej  telefon 998.
W razie potrzeby należy również zaalarmować: Pogotowie Ratunkowe (tel. 999),
Pogotowie Energetyczne (tel. 991), Pogotowie Gazowe (tel. 992), Pogotowie
Wodociągowe (tel. 994),
3) pracownicy, którzy nie biorą udziału w alarmowaniu niezwłocznie przystępują do
likwidacji pożaru przy pomocy podręcznego sprzętu gaśniczego i środków gaśniczych,
4) wszyscy biorący udział w akcji ratowniczej muszą pamiętać, że:
 w pierwszej kolejności należy ratować życie ludzkie,
 należy wyłączyć dopływ prądu do pomieszczeń,
 z zasięgu ognia usunąć materiały palne, maszyny i dokumenty,
 nie należy otwierać bez konieczności okien i drzwi do pomieszczeń ogarniętych
pożarem, ponieważ dopływ powietrza grozi gwałtownym rozwojem pożaru.
5) podczas telefonicznego powiadamiania straży pożarnej należy podać:
 nazwę i rodzaj palącego się obiektu,
 adres obiektu,
 czy istnieje zagrożenie życia ludzkiego i przybliżoną liczbę osób zagrożonych,
 numer telefonu z którego się dzwoni,
 swoje dane osobowe: imię i nazwisko.
Po podaniu powyższych informacji rozłączamy się dopiero gdy usłyszymy od dyspozytora 
 przyjąłem .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rodzaje sprzętu gaśniczego:
1) gaśnice śniegowe  gaszą ciecze palne, np. benzynę, naftę, oleje, palące się gazy np.
metan, acetylen, propan, oraz palące się instalacje i urządzenia elektryczne będące pod
napięciem; gaśnicami śniegowymi nie wolno gasić palącej się odzieży na człowieku,
2) gaśnice proszkowe  służą do gaszenia wszystkich pożarów, między innymi palące się
ciała stałe pochodzenia organicznego, ciecze palne, gazy, metale lekkie np. sód, magnez,
potas, cez, uran oraz urządzenia i instalacje elektryczne będące pod napięciem,
3) agregaty śniegowe  gaszą te same grupy pożarów co gaśnice śniegowe, różnią się
jedynie większą ilością środka gaśniczego w butli,
4) agregaty proszkowe  są przeznaczone do gaszenia tych samych grup pożarów jak
gaśnice proszkowe, różnią się jedynie większą ilością środka gaśniczego w butli,
5) koce gaśnicze z włókna szklanego  gasi się nimi małe powierzchnie objęte przez ogień,
a także palącą się odzież na człowieku,
6) hydranty:
 zewnętrzne (ogólnodostępne)  służą do gaszenia pożarów na zewnątrz budynków.
Instalowane są wzdłuż dróg i przy ich skrzyżowaniach. Z hydrantów zewnętrznych
korzystają strażacy prowadząc akcję gaśniczą,
 wewnętrzne  służą do gaszenia pożarów wewnątrz budynków, wówczas gdy
występuje taka instalacja. Z hydrantów wewnętrznych zainstalowanych w budynkach
zakładu pracy korzystają pracownicy prowadzący akcję gaśniczą.
W instalacji hydrantowej zewnętrznej i wewnętrznej środkiem gaśniczym jest woda.
Umiejscowienie sprzętu gaśniczego w budynku:
1) sprzęt gaśniczy powinien znajdować się w miejscach łatwo dostępnych i widocznych (przy
wejściach i klatkach schodowych, przy przejściach i korytarzach, przy wyjściach na
zewnątrz z pomieszczeń) oraz w miejscach nie narażonych na uszkodzenie mechaniczne
i działanie z
ródeł ciepła,
2) odległość dojścia do sprzętu gaśniczego nie powinna być większa niż 30 m. Do sprzętu
powinien być zapewniony dostęp o szerokości co najmniej 1 m.
Podstawowe zasady gaszenia pożaru przy pomocy gaśnic i agregatów gaśniczych:
1) zbliżyć się do miejsca pożaru zgodnie z kierunkiem wiatru (wiatr w plecy),
2) uruchomić gaśnicę (agregat)  zachowując bezpieczną odległość od ognia i skierować
strumień środka gaśniczego na z
ródło ognia:
 w przypadku płonących powierzchni poziomych kierować strumień gaśniczy
zaczynając od najbliższego brzegu,
 w przypadku płonących cieczy palnych spadających z góry na dół lub cieknących
kierować strumień gaśnicy od góry do dołu,
 w przypadku płonących powierzchni pionowych kierować strumień gaśniczy od dołu
do góry,
3) w przypadku konieczności gaszenia pożaru większą liczbę gaśnic lub agregatów
gaśniczych, należy zastosować je jednocześnie,
4) po ugaszeniu pożaru dopilnować, aby nie doszło do wtórnego zapłonu.
Wodą nie należy gasić: palących się urządzeń i instalacji elektrycznej będącej pod
napięciem, palących się olejów, smarów, ropy, benzyny, nafty oraz palących się pomieszczeń
w których składowany jest karbid.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz obowiązujące z
ródłami prawa pracy i jaka jest ich hierarchia?
2. Co rozumiesz pod pojęciem  zagrożenie ?
3. Jakie są obowiązki pracodawcy pod względem bhp?
4. Jakie obowiązki ciążą na pracowniku w zakresie bhp?
5. Jakie są uprawnienia Państwowej Inspekcji Pracy?
6. W jaki sposób należy zachować się w przypadku wystąpienia pożaru?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Uporządkuj poniższe akty prawne uwzględniając ich hierarchię:
 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (A),
 Konstytucja RP (B),
 Ustawa z 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (C),
 Konwencja Międzynarodowej Organizacji Pracy nr 81 dotycząca inspekcji pracy
w przemyśle i handlu ratyfikowana przez Polskę 19 kwietnia 1995 r. (D).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć materiał nauczania 4.1.1,
2) przerysować do zeszytu schemat blokowy,
3) w poszczególne bloki wpisać symbol literowy odpowiadający danemu aktowi prawnemu,
zaczynając od nadrzędnego i umieszczając go w najwyższym polu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zeszyt,
- długopis,
- ołówek,
- linijka,
- schemat blokowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Ćwiczenie 2
Określ, obowiązki pracodawcy i pracownika w dziedzinie bhp.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w Kodeksie pracy dział dziesiąty, a w nim zapisy dotyczące obowiązków
pracodawcy i pracownika,
2) uważnie przeczytać odszukane treści,
3) w kolumnie 2 lub 3 tabeli wstawić symbol  X w miejscu oznaczającym właściwą
odpowiedz
.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Kodeks pracy,
- zeszyt,
- długopis,
- karta do ćwiczenia nr 2.
Obowiązki w dziedzinie bhp Pracodawca Pracownik
1 2 3
organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne
i higieniczne warunki pracy
stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać
przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży
i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem
oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe
zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń
wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy
Ćwiczenie 3
Wypisz zagrożenia występujące na stanowisku pracy opiekunki dziecięcej, ich skutki oraz
zastanów się jak możesz im przeciwdziałać.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) powtórzyć materiał nauczania 4.1.1 ze szczególnym zwróceniem uwagi na zagrożenia, ich
skutki oraz środki ochrony,
2) w książce D. Koradeckiej: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Tom 1., CIOP, Warszawa
1997, odszukać dział dotyczący zagrożeń i zapoznać się z nim,
3) w kolumny tabeli wpisz zagrożenia, które mogą zaistnieć na stanowisku opiekunki
dziecięcej, ich skutki oraz środki chroniące przed tymi zagrożeniami,
4) uzupełnić tabelę w taki sposób, aby w jednym wierszu znajdowało się zagrożenie, skutek
jego zaistnienia oraz środki przed nim zabezpieczające.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Wyposażenie stanowiska pracy:
- książka D. Koradeckiej: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Tom 1., CIOP, Warszawa 1997,
- zeszyt,
- długopis,
- karta do ćwiczenia nr 2.
Zagrożenie Skutki zagrożeń Środki chroniące przed zagrożeniami
Ćwiczenie 4
Pracując w 2 - osobowych zespołach zredagujcie dialog między inspektorem pracy,
a dyrektorem placówki opiekuńczo  wychowawczej, dotyczący stanu bhp tejże placówki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) utworzyć 2 - osobowy zespół,
2) dokonać podziału na role: jedna z osób wystąpi w roli inspektora PIP, druga jako dyrektor
placówki dotyczące bhp.
3) odszukać w aktach prawnych najistotniejsze obowiązki dyrektora placówki opiekuńczo 
wychowawczej,
4) dokonać analizy ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy i na jej podstawie wypisać te
elementy, które podlegają kontroli inspektora PIP,
5) zredagować 6  10 pytań, które inspektor mógłby zadać w trakcie kontroli,
6) na podstawie odpowiednich aktów prawnych udzielić odpowiedzi na postawione pytania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Kodeks pracy,
- zeszyt,
- długopis,
- Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r.
w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach
i placówkach,
- Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,
- Ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy z 6 marca 1981 r.,
- komputer z dostępem do Internetu.
Ćwiczenie 5
Zaplanuj akcję ewakuacyjną z placówki objętej pożarem.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) utworzyć 3 - osobowy zespół,
2) zapoznać się z Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
z 16 czerwca 2003 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów
budowlanych i terenów oraz Ustawą z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej,
3) zapoznać się z przebiegiem drogi ewakuacyjnej w budynku, jej oznakowaniem
i rozmieszczenie sprzętu gaśniczego,
4) wybrać osobę, która będzie kierowała akcją ratowniczą,
5) wyznaczyć osobę, która zawiadomi straż pożarną,
6) wybrać miejsce, z którego będzie rozprzestrzeniał się płomień i elementy wyposażenia
objęte pożarem,
7) ustalić i wypisać kolejne kroki, które należy wykonać w czasie akcji ewakuacyjnej,
8) przedstawić na forum klasy opracowany plan ewakuacji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 16 czerwca 2003 r.
w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych
i terenów,
- Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej,
- komputer z dostępem do Internetu.
- zeszyt,
- długopis,
- mazaki.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) podać z
ródła prawa pracy?
2) określić obowiązki pracodawcy w zakresie bhp?
3) podać prawa i obowiązki pracownika w zakresie bhp?
4) określić zagrożenia związane z pracą opiekunki dziecięcej?
5) właściwie postępować w przypadkach wystąpienia pożaru?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.2. Ergonomiczna organizacja miejsca pracy
4.2.1. Materiał nauczania
Istota i cel ergonomii
Ergonomia  przystosowanie procesów, stanowisk i środowiska pracy do możliwości
psychofizycznych człowieka [7, s. 6].
Nazwa  ergonomia" wywodzi się od dwóch greckich słów: ergon  co oznacza dzieło
czyn, pracę, oraz nomos - oznaczającego zwyczaj, prawo, wiedzę. W wolnym tłumaczeniu na
język polski można ją nazwać wiedzą o pracy ludzkiej.
Ergonomia ma dwa zasadnicze cele. Jednym z nich jest zapewnienie maksymalnej
wydajności pracy, w taki sposób by nie spowodować pogorszenia stanu zdrowia pracownika.
Drugi to optymalizacja elementów stanowiska przez dostosowanie ich do właściwości
organizmu ludzkiego. Przedmiotem badań ergonomistów jest system złożony z człowieka (lub
wielu ludzi), obiektów technicznych (narzędzi pracy) oraz zewnętrznych warunków działania
(środowiska).
Projektowanie stanowiska pracy jest skomplikowanym procesem. Niezbędna jest w nim
wiedza obejmująca zarówno predyspozycje psychofizyczne pracownika, jak również
informacje o właściwościach jego przyszłych narzędzi i środowiska pracy. Dlatego
inżynierowie coraz częściej pracują w interdyscyplinarnych zespołach, złożonych ze
specjalistów różnych nauk. Ergonomia jest więc nauką interdyscyplinarną, korzystającą
z osiągnięć takich dziedzin wiedzy, jak np.:
1) bezpieczeństwo i higiena pracy (przy ustalaniu m.in. poziom dz
więku dopuszczalnego na
stanowiskach pracy),
2) psychologia prac (np. przy projektowaniu stanowisk bierze się pod uwagę takie elementy
jak stres, motywacja),
3) fizjologia (np. informacje o dopuszczalnym obciążeniu fizycznym człowieka),
4) techniczne bezpieczeństwo pracy (np. dane na temat konstrukcji maszyn i urządzeń),
5) antropometrii (np. wymiary człowieka, zasięgi i kąty skrętu kończyn),
6) medycyna (np. informacje o przyczynach chorób).
Organizując miejsce pracy zgodnie z zasadami ergonomii należy wziąć pod uwagę takie
elementy jak: bezpieczeństwo używanych w czasie pracy narzędzi, odpowiednie warunki
środowiska (np. oświetlenie, mikroklimat), metody i organizację pracy (np. ilość osób na
stanowisku, właściwa przemienność wysiłku i odpoczynku), odpowiedni dobór pracowników
(pod względem kwalifikacji psychicznych i wykształcenia kierunkowego), wielkość obciążenia
fizycznego i psychicznego występującego na stanowisku.
Ergonomia należy do nauk stosowanych, co oznacza, że może się rozwijać tylko
wówczas gdy zasady i zalecenia przez nią wypracowane znajdują zastosowanie w praktyce.
W pewnym uproszczeniu można przyjąć, iż każda działalność człowieka zmierzająca do
polepszenia warunków pracy, poprzez ich dostosowanie do własnych cech psychofizycznych
ma znamiona ergonomii. W tym sensie każdy człowiek w pewien sposób prowadzi działalność
ergonomiczną. Przykładem może być projektowanie wnętrza. Dobór kolorów, rozmieszczenie
półek, szaf i szafek oraz ich wymiary są ściśle związane z naszymi predyspozycjami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Geneza i rozwój ergonomii
Technika zawsze towarzyszyła człowiekowi, od pierwszych narzędzi począwszy, poprzez
proste urządzenia, po coraz bardziej skomplikowane instrumenty do badań
i pomiarów, aż do współczesnych systemów złożonych z ciągów maszyn.
Przez długi czas ludzie wytwarzali narzędzia jedynie na własne potrzeby. Dopiero od
czasów starożytnych również dla innych użytkowników. Niewątpliwie główną rolę odgrywały
wówczas takie cechy wyrobów, jak funkcjonalność, poręczność, wygoda i skuteczność. Były
one więc dostosowane do danego użytkownika.
Zmiana nastąpiła na przełomie XIX i XX wieku gdy zaczęto produkować w sposób
masowy. Narzędzia i urządzenia tworzono według pewnego wzorca dla wszystkich
użytkowników. Ekspansji przemysłowej nie towarzyszył równoległy rozwój wiedzy z zakresu
przystosowania warunków pracy do możliwości człowieka. Doprowadziło to do sytuacji
w której stanowiska stały się niebezpieczne i nie dopasowane do użytkownika, a więc
nieergonomiczne. Nie brano bowiem pod uwagę takich aspektów jak wymiary ciała,
wytrzymałość na obciążenie fizyczne i psychiczne, zapylenie, czy hałas.
Systematyczne badania ergonomiczne zaczęto prowadzić dopiero w czasie II wojny
światowej, w Wielkiej Brytanii i USA. Gdy technika wojskowa osiągnęła wysoki stopień
skomplikowania (systemy sterowania samolotów, czołgów, maszyny szyfrujące itd.) pojawiły
się problemy, którymi do tej chwili się nie zajmowano:
1) wzrost obciążenia psychicznego  spowodowanego koniecznością przyjmowania
i przetwarzała dużej ilości informacji oraz podejmowania ryzykownych decyzji,
2) niedostosowanie konstrukcji maszyn i rozmieszczenia urządzeń sygnalizacyjnych
i sterowniczych do możliwości ludzkich. Okazało się np, że piloci nie umieli szybko
reagować w sytuacji przeciążeń grawitacyjnych, zimna, hałasu itp. Skutkiem tego były
katastrofy lotnicze i zestrzelenia. Podobne problemy istniały także w innym sprzęcie
bojowym.
Zastosowano wówczas metody treningu i motywowania, ale nie dały one spodziewanych
efektów. Wówczas do badań włączono fizjologów, psychologów i antropologów, którzy
wspomagali konstruktorów urządzeń technicznych swoją wiedzą. Tak powstały systemy
dostosowane do umysłowych i fizycznych możliwości człowieka. Zebrane w ten sposób
doświadczenia po wojnie przeniesiono do przemysłu cywilnego.
W celu zwiększenia efektywności badań, szerzenia zasad i dokonań ergonomii, działalność
ergonomiczną zorganizowano instytucjonalnie:
- w 1949 r.  powstaje w Anglii Naukowe Towarzystwo Ergonomiczne (zostaje po raz
drugi sformułowane pojęcie ergonomii),
- w 1959 r.  na pierwszej międzynarodowej konferencji w Oxfordzie zostaje powołane
Międzynarodowe Stowarzyszenie Ergonomiczne (IEA),
- w 1977 r. w Warszawie  powstaje Polskie Towarzystwo Ergonomiczne (PTE).
Pierwszy terminu ergonomia użył Wojciech Bogumił Jastrzębowski (1799  1882),
w 1857 r. w rozprawie pt. Rys Ergonomii, czyli Nauki o Pracy, opartej na prawdach
poczerpniętych z Nauki Przyrody. poświęconym kształtowaniu warunków pracy [7, s. 6].
Jednak autor publikacji nie doczekawszy się uznania za swą prekursorską pracę o ergonomii
został zapomniany na blisko 100 lat.
Nurty działalności ergonomicznej
Pierwotnie istniały dwa nurty działalności ergonomicznej, które do dziś uważa się za
przewodnie:
1) ergonomia koncepcyjna  zajmująca się projektowaniem urządzeń, maszyn i stanowisk.
Jej celem jest osiągnięcie maksymalnego poziomu bezpieczeństwa przy minimalnym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
obciążeniu fizycznym i psychicznym. Projektując elementy stanowiska pracy dostosowuje
się je do tzw. przeciętnego człowieka pod względem cech psychofizycznych.
2) ergonomia korekcyjna  zajmująca się oceną i poprawą już istniejących stanowisk pracy,
maszyn i urządzeń. Proponuje udoskonalenia likwidujące lub zmniejszające uciążliwości
mające na celu usprawnienie wykonywanej pracy. Rozwiązania te często prowadzą do
zwiększenia wydajności, komfortu i zadowolenia pracowników.
Ergonomia korekcyjna pozwala na indywidualizację otoczenia w którym przebywa
człowiek. Szczególne znaczenie ma w projektowaniu środowiska w którym przybywają
osoby starsze lub niepełnosprawne.
Nieco póz
niej powstała:
1) ergonomia warunków pracy  do zadań której należy odpowiednie kształtowanie
warunków środowiska pracy oraz badanie ich wpływu na człowieka,
2) ergonomia wyrobu  zajmująca się dostosowaniem obiektów technicznych do wymiarów
i kształtów ciała człowieka, ich funkcjonalnością, bezpieczeństwem i komfortem
użytkowania, estetyką kształtów i barwy.
Ewolucja ergonomii doprowadziła do wyodrębnienia kolejnych jej dziedzin np.
1) ergonomii sportu,
2) ergonomii prac biurowych.
3) ergonomia czasu wolnego, rekreacji i sportu,
4) ergonomia dla ludzi starszych i niepełnosprawnych,
5) ergonomia świata dziecięcego.
Ergonomia jest więc nauką techniczną o nastawieniu humanistycznym tzn. u podstaw
rozwiązań technicznych i organizacyjnych ma leżeć dobro człowieka. Aby jednak odpowiednio
zaprojektować stanowisko niezbędne jest dokonanie analizy obciążenia organizmu czynnikami
występującymi w procesie pracy.
Obciążenia występujące w pracy
Przyjmuje się ogólny podział pracy na fizyczną i umysłową. Nie ulega jednak wątpliwości,
iż jest to jedynie rozgraniczenie umowne, ponieważ zarówno w czynnościach
z przewagą wysiłku fizycznego występują elementy pracy umysłowej, jak również w pracach o
charakterze intelektualnym mamy do czynienie z obciążeniem fizycznym. Jeżeli więc
w przeważającym stopniu obciążony jest system nerwowy człowieka mówimy
o pracy umysłowej. Natomiast gdy występuje przewaga udziału organu wykonawczego 
mięśni mówimy o pracy fizycznej. Dlatego w analizie obciążenia pracą bierze się pod uwagę
dwa jego rodzaje:
1) obciążenie fizyczne,
2) obciążenia psychiczne.
Na obciążenie organizmu wysiłkiem fizycznym składają się:
1) obciążenie dynamiczne
Występuje ono przy takich czynnościach jak np. kucie młotem ręcznym, wiosłowanie,
przecinanie materiału ręczną piłą, swobodny chód, bieg. W czasie jego trwania następują po
sobie, skurcze i rozkurcze pracujących mięśni (skracanie i wydłużanie). W fazie skurczu
znajdująca się w mięśniach krew, wskutek podwyższenia w nich ciśnienia, zostaje wyciśnięta.
Usuwane są wówczas z mięśnia produkty przemiany metabolicznej. Natomiast podczas
rozkurczu krew, a z nią tlen, dopływa ponownie. Dzięki temu następuje polepszenie krążenia
i zwiększenie wymiany składników między dopływającą krwią i pracującymi mięśniami. Ten
typ aktywności jest korzystny dla całego organizmu pod warunkiem iż jest zoptymalizowany
w zależności od możliwości fizycznych pracownika. Pewien stopień obciążenia jest bowiem
niezbędny człowiekowi ze względów zdrowotnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Rozwój techniki doprowadził jednak do ograniczenia dynamicznego wysiłku fizycznego. Dziś
przeważają czynności w których wykorzystuje się jedynie niektóre mięśnie (np. praca przy
taśmach produkcyjnych) lub przebywa się przez większość czasu w jednej pozycji
(np. czynności biurowe). Skutkiem tego jest pojawienie się obciążenia statycznego.
2) obciążenie statyczne
Przykładami wysiłku statycznego jest większość prac biurowych, dz
wiganie ciężaru
w pewnej odległości od osi i środka ciężkości ciała, praca siedząca przy taśmach
montażowych.
W tym typie obciążenia następuje wzrost aktywności mięśni poprzez ich napięcie, natomiast
nie ulegają one skróceniu. Nie mamy ruchu zewnętrznego, czyli nie ma efektu pracy w sensie
mechanicznym. Długotrwałe napięcie mięśnia wywołuje ucisk na naczynia krwionośne, co
utrudnia swobodny przepływ krwi (mięsień jest niedostatecznie ukrwiony). Zakłócone zostaje
dostarczanie składników odżywczych i usuwanie produktów przemiany materii. Pracujący
mięsień jest więc niedotleniony, a dodatkowo zbierające się produkty spalania powodują jego
zakwaszenie. W rezultacie powstaje uczucie dyskomfortu, zmęczenie aż do pojawienia się
bólu w napiętych mięśniach. Regularne obciążenia statyczne nie rekompensowane wysiłkiem
fizycznym doprowadzają do powstawania różnych form patologii układu mięśniowo-
szkieletowego, przewlekłych dolegliwości mięśni i kręgosłupa.
3) monotypowość ruchów
Pod tym pojęciem rozumie się obciążanie tych samych, nielicznych grup mięśni, ciągle
w taki sam sposób, podczas gdy całe ciało jest w zasadzie w spoczynku.
Rozwój techniki doprowadził do podziału dotychczasowych różnorodnych czynności
angażujące większe grupy mięśni na uproszczone, powtarzalne i ograniczone przestrzennie
operacje ruchowe. Występują one głównie w potokowych i taśmowych systemach pracy.
Obciążenie to nie tylko wywołuje uczucie dyskomfortu i zmęczenia, lecz w pewnych
sytuacjach stanowi przyczynę powstania stanów zapalnych (ścięgien, pochewek ścięgnistych
i kaletek maziowych), rozwój jedynie nielicznych grup mięśni i przez do deformację ciała oraz
doprowadza do przewlekłych zmian reumatycznych.
4) hipokinezja
To niedobór wysiłku fizycznego lub mała aktywność ruchowa. Jest ona przyczyną
upośledzenia motoryczności i wydolności fizycznej poprzez zwiotczenie i stopniowy zanik
mięśni. Powoduje zmniejszenie intensywności krążenia krwi, a przez to ograniczenie ilości
wchłaniania przez organizm tlenu. Prowadzi do zaburzeń i schorzeń w zakresie układów:
sercowo-naczyniowego, trawiennego i psychonerwowego, zwiększa ryzyko nadciśnienia
tętniczego, otyłości, zaburzenia odporności na stresy (wywołana spadkiem produkcji
niektórych neuroprzekaz
ników w mózgu) i infekcje. Zmniejsza także sprawność intelektualną,
powoduje wzrost  złego cholesterolu LDL (miażdżycorodnego) oraz obniżenie  dobrego
cholesterolu HDL, zwiększa utratę wapnia z kości. Uznana jest za zjawisko cywilizacyjne.
Na obciążenie organizmu wysiłkiem psychicznym wpływają następujące czynniki:
- zgodność posiadanych kwalifikacji do wymagań stawianych na danym stanowisku,
- stopień odpowiedzialności pracy,
- złożoność procesu pracy,
- dokładność wykonywanych operacji,
- powtarzalność czynności,
- szybkość przebiegu danego zjawiska.
Przy analizowaniu stanowiska pracy należy pamiętać, że wysiłek psychiczny:
- zwiększa się przy wzroście odpowiedzialności, złożoności, dokładności pracy
i wymaganej szybkości odbioru informacji,
- zmniejsza się przy powtarzających się informacjach oraz zgodności kwalifikacji do danego
stanowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Zaangażowanie systemu nerwowego odgrywa znaczną rolę w procesie pracy. Badanie
obciążenia psychicznego powinno być prowadzone zwłaszcza, gdy występuje: monotypia,
monotonia, czuwanie, konieczność podejmowania częstych i trudnych decyzji, wykonywanie
precyzyjnych czynności. Obciążenie psychiczne jest przyczyną powstania uczucia znużenia
i zmęczenia.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest ergonomia?
2. Co to jest ergonomia korekcyjna?
3. Czym zajmuje się ergonomia wyrobu?
4. Jakie są skutki pracy w nieergonomicznych warunkach?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeanalizuj własne stanowisko pracy pod względem ergonomicznym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania 4.2.1,
2) wybrać informacje dotyczące ergonomii korekcyjnej,
3) zastanowić się, czy na Twoim stanowisku pracy znajdują się przedmioty i elementy
wyposażenia, które określiłbyś jako niefunkcjonalne,
4) wypisać propozycje poprawy twoich warunków pracy,
5) dokonać prezentacji i oceny wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- książka A. Hansena: Ergonomia na co dzień. Instytut Wydawniczy Zawiązków
Zawodowych, Warszawa 1987,
- zeszyt,
- długopis.
Ćwiczenie 2
Opracuj własną opinię dotyczącą nieergonomicznych warunków pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania 4.2.1 i wyszukać w nim informacje dotyczące
ergonomii,
2) określić czym są nieergonomiczne warunki pracy,
3) scharakteryzować środowisko pracy dostosowane do człowieka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Wyposażenie stanowiska pracy:
- książka A. Hansena: Ergonomia na co dzień. Instytut Wydawniczy Związków
Zawodowych, Warszawa 1987,
- zeszyt,
- długopis.
Ćwiczenie 3
Określ cechy ergonomicznego siedziska dla dziecka.
Rysunki do ćwiczenia 3 [4, s. 38]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować treści zawarte w książce A. Hansena: Ergonomia na co dzień. Instytut
Wydawniczy Zawiązków Zawodowych, Warszawa 1987,
2) wypisać cechy wyrobów ergonomicznych,
3) zapisać cechy, jakimi powinno charakteryzować się krzesło dla dziecka,
4) przeanalizować rysunki i na ich podstawie określić cechy ergonomicznego siedziska dla
dziecka,
5) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- książka A. Hansena: Ergonomia na co dzień. Instytut Wydawniczy Zawiązków
Zawodowych, Warszawa 1987,
- zeszyt,
- długopis.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie ergonomii.
2) wymienić i scharakteryzować różne rodzaje ergonomii.
3) wyjaśnić czym zajmuje się ergonomia wyrobu.
4) opisać znaczenie ergonomicznych warunków pracy.
5) określić cechy ergonomicznego stanowiska pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.3. Medycyna ratunkowa
4.3.1. Materiał nauczania
Medycyna ratunkowa
Medycyna ratunkowa towarzyszyła człowiekowi już od zamierzchłych czasów. Nie
używano wtedy takiego nazewnictwa, ale udzielanie pomocy w stanach zagrożenia życia
i zdrowia było zawsze potrzebne. Człowiek pierwotny walczył o zdobycie pożywienia, było to
bardzo niebezpieczne i niosło ze sobą wiele zagrożeń. Rany trzeba było opatrywać znanymi
w ówczesnych czasach sposobami. Tamowanie krwotoków ratowało życie. Nie wiadomo
jednak, czy traktowano to jako działania medyczne, czy rytuały.
Już w czasach rzymskich poziom świadczeń medycznych podniesiony został do wysokiej
rangi. Sztuka chirurgiczna w dobie Hipokratesa (IV  V w. p. n. e.) i Galena (II w. p. n. e.)
była na bardzo wysokim poziomie. Upadek Cesarstwa spowodował regres w sztuce
medycznej. Leczeniem zaczęli zajmować się ludzie niewykształceni, skutkiem czego
rozprzestrzeniały się choroby.
Pierwsze szpitale powstały w Rzymie w 372 r. nasze ery, w Monte Cassino w 529 r.,
i w Paryżu w 542 r.; w Polsce najstarszy szpital przytułkowy zorganizowano w 1108 r. we
Wrocławiu, przy kościele Najświętszej Marii Panny.
Rozwój idei humanitarnych sprawił, że zaczęto troszczyć się o zdrowie ludzkie i tak na
przykład król Władysław Jagiełlo w 1410 roku wydał zarządzenie, w którym  swoich
i obcych rannych właściwymi lekami opatrywać kazał .
W czasie wojen napoleońskich, w 1795 roku, baron Jan Dominik Larrey utworzył tzw.
 lotne ambulanse , które zajmowały się transportem rannych z pola walki do miejsc zbiórek.
XIX wiek będący czasem wojen, sprawił, że w 1864 roku w Genewie, 16 państw
podpisało konwencję  O poprawie losu rannych w armiach i polu . Wśród ludzi zabiegających
o poprawę losu rannych wyróżniała się Florence Nightingale, która zorganizowała nowoczesną
opiekę pielęgniarską nad brytyjskimi żołnierzami podczas wojny krymskiej, co doprowadziło
do powstania w pełni zawodowego pielęgniarstwa.
Pod koniec XIX zwrócono uwagę na potrzebę organizowania pomocy nie tylko ofiarom
wojny, ale także ofiarom nieszczęśliwych wypadków czasu pokoju. Do powołania pierwszego
w Europie pogotowia ratunkowego przyczynił się wielki pożar wiedeńskiego teatru w 1881
roku. Pochłonął on 386 osób i wykazał bezradność strażaków wobec żywiołu. Dwa lata
póz
niej, z inicjatywy świadka pożaru, doktora Jaromira Mundy'ego, powołano pierwsze
w Europie - Ochotnicze Towarzystwo Ratunkowe. Za przykładem Wiednia poszły inne kraje.
Na przełomie XIX i XX wieku powstały liczne stacje pogotowia ratunkowego w Europie.
W Polsce pierwsza karetka pogotowia pojawiła się w Krakowie 6 czerwca 1891 r.
i należała do Krakowskiego Ochotniczego Towarzystwa Ratunkowego. Pół roku póz
niej
podobne towarzystwo zawiązało się w Warszawie, jednak stacja pogotowia ratunkowego
powstała tam dopiero w 1897 roku.
W okresie I wojny światowej niesieniem pomocy rannym i ludności cywilnej zajmował się
Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Oprócz tego kształcił on ludność
w udzielaniu pierwszej pomocy przedmedycznej. Doświadczenia I i II wojny światowej,
sprawiły, że zwrócono uwagę na potrzebę jak najszybszej pomocy medycznej w stanach
zagrożenia życia.
Po I wojnie światowej placówki pomocy doraz
nej powstały w Lublinie, Białymstoku,
Poznaniu, Toruniu, Zakopanem. Były one samodzielnymi instytucjami z osobowością prawną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Pomoc przez nie udzielana była bezpłatna, a fundusze na ich utrzymanie pochodziły ze składek
społecznych, darowizn i opłat ubezpieczalni.
Po II wojnie światowej, pomoc doraz
na była podporządkowana władzom
administracyjnym. Stacje Pogotowia Ratunkowego funkcjonowały zgodnie z podziałem
administracyjnym (powiatowe, miejskie, wojewódzkie).
W pogotowiach oprócz pomocy wyjazdowej udzielane były także świadczenia na miejscu.
Wyodrębniła się także kolumna transportu sanitarnego. Rozbudowano bazę diagnostyczną.
W czasie I wojny światowej czas oczekiwania na kwalifikowaną pomoc wynosił 12  18
godzin, II wojny światowej  6  12 godzin. Podczas wojny w Korei uległ jeszcze skróceniu
do 2  4 godzin, dzięki transportowi rannych żołnierzy bezpośrednio z pola walki do
ruchomych szpitali. Pozwoliło to na skrócenie czasu oczekiwania na leczenie definitywne do
60 minut ( złota godzina ). Obecnie czas oczekiwania na przyjazd karetki pogotowia nie
powinien być dłuższy niż 10 minut.
Medycyna ratunkowa jako dyscyplina naukowa istnieje od ponad 30 lat. Funkcjonowanie
jej zapoczątkowały Stany Zjednoczone Ameryki Północnej.
W Polsce jako podstawowa działalność lekarska, medycyna ratunkowa zarejestrowana
została w 1999 roku. Rok wcześniej powstało Polskie Towarzystwo Medycyny Ratunkowej
i w Akademiach Medycznych utworzono zakłady akademickie nauczania medycyny
ratunkowej.
Medycyna ratunkowa ma wiele działów. Jednym z nich jest pomoc i ratowanie życia
w nagłych przypadkach niewydolności krążeniowo  oddechowej, zatrzymania krążenia
u dorosłych i dzieci (elektroterapia nagłego zatrzymania krążenia, jego leczenie
farmakologiczne). Drugim ważnym działem jest postępowanie w urazach wielonarządowych,
między innymi pomoc w nagłych obrażeniach ciała. Trzecia dziedzina dotyczy zagrożeń
środowiskowych, takich jak skażenia środowiskowe, uraz termiczny spowodowany niskimi
i wysokimi temperaturami, utonięcia, zagrożenia z powodu choroby wysokościowej, porażenia
prądem elektrycznym, piorunem, choroba popromienna. Oddzielny dział stanowią nagłe
zagrożenia u dzieci. Jeszcze inny to wstępne leczenie ostrych zatruć. Za istotną sprawę
w zadaniach medycyny ratunkowej uważa się postępowanie w zdarzeniach masowych
i katastrofach.
Zadaniem medycyny ratunkowej jest również szeroko pojęta edukacja. Chodzi w niej o to
aby będąc świadkiem wypadku umieć odpowiednio zachować się. Często pierwsze minuty
decydują o przeżyciu. Znajomość  łańcucha ratunkowego umożliwi w wielu wypadkach
uratowanie życia poszkodowanego.
A
ańcuch ratunkowy
A
ańcuch ratunkowy  to kolejność działań, które powinny być podejmowane w razie
wypadku.
Pomoc poszkodowanemu jest podzielona na dwa etapy:
1) pierwsza pomoc  udzielona natychmiast na miejscu przez świadków zdarzenia,
2) pomoc kwalifikowaną  udzielona przez służby ratowniczo  medyczne.
Pierwszy etap  pierwsza pomoc obejmuje następujące ogniwa łańcucha ratunkowego:
- kontrolę czynności życiowych, ocenę stanu poszkodowanego oraz wszystkie działania
służące bezpośrednio utrzymaniu jego życia,
- telefoniczne wezwanie pomocy (hasło: ratunek) i dalsze czynności związane
z udzielaniem pierwszej pomocy poszkodowanym przed przyjazdem służb ratowniczych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Drugi etap  pomoc kwalifikowana obejmuje:
- transport poszkodowanego (podczas którego jest mu udzielana pomoc fachowa służb
ratowniczo  medycznych,
- pomoc medyczną w szpitalu.
Wzywanie pomocy
Wezwanie pomocy polega na przekazaniu wszelkimi możliwymi sposobami zwięzłej
informacji o wypadku. W tym celu należy zatelefonować po pogotowie ratunkowe pod numer
999. Niezbędna także może okazać się znajomość następujących numerów:
Straży Pożarnej (998), Policji (997), Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego
(603-100-100). Ważny jest także numer ratunkowy używany w Unii Europejskiej, a w Polsce
dostępny na razie tylko przez telefony komórkowe  112.
Połączenia z trzycyfrowymi numerami służb ratowniczych są bezpłatne. Przekazanie
wiadomości o wypadku można zlecić innej osobie, ale zawsze należy prosić, aby potwierdziła
wykonanie zadania.
Celem wezwania pomocy jest jak najszybsze przybycie na miejsce zdarzenia pomocy
kwalifikowanej, czyli służb medycznych, technicznych, chemicznych, straży pożarnej, policji
lub straży miejskiej. Niezmiernie ważne jest podanie w meldunku wezwania o pomoc
wszystkich niezbędnych informacji:
1. o miejscu zdarzenia,
2. o charakterze zdarzenia,
3. o liczbie i stanie poszkodowanych,
4. o tym, jakiej pomocy udzielono,
5. wzywającym pomocy.
Ad.1 W meldunku należy dokładnie określić, gdzie zdarzył się wypadek lub gdzie obecnie
znajdują się poszkodowani, podając nazwę ulicy, numer domu, charakterystyczny
punkt. Na wsi podaje się numer domu oraz orientacyjny punkt, w którego pobliżu
ktoś będzie oczekiwał na karetkę. Jeśli teren jest nie zamieszkany, to opisuje się drogę
dojazdu z uwzględnieniem widocznych punktów orientacyjnych i numeru najbliższego
słupka kierunkowego. Gdy droga jest przedzielona barierkami, wówczas określa się
kierunek oraz przybliżoną odległość od najbliższej miejscowości.
Ad.2 Meldując o zdarzeniu, należy krótko określić rodzaj wypadku, ewentualnych jego
współuczestników, a jeśli pomocy potrzebuje osoba, to trzeba określić jej
dolegliwości, aby odbierający wezwanie orientował się, jaka pomoc jest niezbędna.
Należy również poinformować o dodatkowych zagrożeniach zaobserwowanych na
miejscu wypadku, na przykład śliskiej nawierzchni lub mgle.
Ad.3 Meldując zdarzenie należy określić liczbę i przybliżony wiek poszkodowanych,
zauważone urazy, czy stwierdzono zachowanie czynności życiowych, czy stan
poszkodowanych stanowi zagrożenie dla ich życia, a także wszelkie inne
spostrzeżenia.
Ad.4 W meldunku o zdarzeniu należy krótko określić rodzaj i zakres pierwszej pomocy,
udzielonej poszkodowanym.
Ad.5 Osoba wzywająca pomoc obowiązana jest podać imię i nazwisko oraz ewentualny
sposób kontaktu w razie potrzeby. Jest to niezbędne do pełnej dokumentacji stacji
pogotowia oraz w celu uwiarygodnienia wezwania pomocy.
Nie wolno odkładać słuchawki przed upewnieniem się, że meldunek został przyjęty
i właściwie zrozumiany oraz przed potwierdzeniem, że karetka zostanie wysłana. Można
zapytać o orientacyjny czas jej przyjazdu na miejsce zdarzenia.
Jeżeli na miejscu wypadku jest tylko jedna osoba ratująca, to wzywa ona telefonicznie pomoc
dopiero po wykonaniu natychmiastowych czynności ratujących życie. Gdy ratowników jest
kilku, wtedy jeden powinien wzywać pomoc fachową, drugi w tym czasie wykonuje czynności
ratujące życie poszkodowanego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Zasady udzielania pierwszej pomocy
Przystępując do akcji ratunkowej należy przestrzegać następujących zasad:
1) ocenić przytomność poszkodowanego (próba kontaktu słownego, jego orientacji
w otoczeniu),
2) udrożnić drogi oddechowe,
3) ułożyć poszkodowanego w pozycji bocznej ustalonej,
4) w razie bezdechu lub oddechu niewydolnego podjąć sztuczne oddychanie metodą  usta -
usta , a w razie zatrzymania krążenia przystąpić do zewnętrznego masażu serca,
5) w razie krwotoku, zatamować go i płasko ułożyć poszkodowanego z uniesieniem nóg
powyżej tułowia (celem zwiększenia dopływu krwi do mózgu i serca),
6) zabezpieczyć chorego przed wilgocią i utratą ciepła, (okryć kocem lub nieprzemakalnym
tworzywem),
7) zabezpieczyć prawidłowe oddychanie,
8) akcję ratowniczą prowadzić do czasu przybycia fachowego personelu medycznego [17, s. 40].
Ocena stanu poszkodowanego obejmuje: [2, s. 25]
1. Sprawdzenie akcji serca.
Objawy nagłego zatrzymania krążenia występują w następującym porządku czasowym:
- natychmiast: brak tętna na tętnicy szyjnej,
- po 10  20 sekundach: utrata przytomności,
- po 15  30 sekundach: zatrzymanie oddechu lub  chwytanie powietrza ,
- po 60  90 sekundach: szerokie z
renice, bez reakcji na światło (tzw.  sztywne ).
Pamiętać jednak należy, że bladość lub sinica skóry oraz szerokie z
renice nie stanowią jednak
pewnych objawów zatrzymania krążenia, gdyż mogą towarzyszyć innym stanom chorobowym.
Tętno może być badane w trzech miejscach:
- na tętnicy szyjnej,
Rys. 2. Badanie tętna na tętnicy szyjnej [http://www.pierwsza pomoc-prv.pl/]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
- na tętnicy udowej,
Rys. 3. Badanie tętna na tętnicy udowej [http://www.pierwsza pomoc-prv.pl/].
- na tętnicy promieniowej (u dziecka poniżej 1 roku życia na tętnicy ramiennej).
Rys. 4. Badanie tętna na tętnicy promieniowej [http://www.pierwsza pomoc-prv.pl/]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Rys. 5. Badanie tętna na tętnicy ramiennej [http://www.pierwsza pomoc-prv.pl/]
2. Sprawdzenie oddychania.
Zatrzymanie oddechu stwierdza się w przypadku gdy:
- objawem nasuwającym podejrzenie jest siniczne zabarwienie skóry,
- przy dokładnej obserwacji nie widać ruchów oddechowych klatki piersiowej; ruchy te nie
są wyczuwalne po przyłożeniu dłoni ratownika do klatki piersiowej i brzucha ratowanego,
- niesłyszalny i niewyczuwalny jest strumień powietrza wydychanego z ust i nosa pacjenta,
- przy częściowej niedrożności dróg oddechowych słychać odgłosy chrapania i bulgotu.
3. Sprawdzenie stanu przytomności.
Ratownik powinien głośno odezwać się do pacjenta (np.  Jak Pan/Pani się czuje? ) oraz
sprawdzić reakcję na mocne dotknięcie (potrząsanie, klepnięcie w policzek) lub ból
(np. uszczypnięcie płatka usznego). W ten sposób można uniknąć przeprowadzania zabiegów
reanimacyjnych u przytomnego pacjenta.
Należy pamiętać, że jeśli mamy do czynienia z urazami głowy lub szyi, podejrzewamy
uszkodzenie kręgosłupa, pacjenta można poruszyć tylko wtedy, jeśli jest to absolutnie
niezbędne. Nieprawidłowe poruszenie może doprowadzić do uszkodzenia rdzenia kręgowego,
a tym samym do paraliżu.
Resuscytacja
Jeśli osoba nie oddycha, bardzo ważne jest szybkie rozpoczęcie resuscytacji. Już po
4 minutach w nie dotlenionym mózgu poszkodowanego powstają nieodwracalne zmiany, które
uniemożliwią póz
niejsze odratowanie pacjenta.
Resuscytacja obejmuje:
1. Udrożnienie dróg oddechowych.
U głęboko nieprzytomnego pacjenta język opada do części krtaniowej gardła blokując
wejście do krtani. Najczęściej drożność dróg oddechowych można odzyskać przez odgięcie
głowy ratowanego ku tyłowi w następujący sposób: głowa odchylana jest do tyłu dłonią
ułożoną na czole pacjenta, podczas gdy druga ręka ciągnie jego podbródek ku górze. Należy
zwrócić uwagę, by nie uciskać miękkiej okolicy podżuchwowej. Poduszka lub zwinięty koc
pod barkami utrzymuje głowę pacjenta w odgięciu. W przypadku podejrzenia uszkodzenia
kręgosłupa szyjnego, głowa pacjenta nie powinna być odginana do tyłu. Wtedy drożność
uzyskujemy w następujący sposób:
- ręce ratownika ułożone z boków głowy pacjenta,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
- cztery palce obu rąk obejmują kąt żuchwy i ciągną ją do przodu. Zęby żuchwy wysuwają
się przy tym przed zęby szczęki,
- kciuki odsuwają wargę dolną ku dołowi, aby otworzyć usta pacjenta, naciskają brodę.
Głowę należy stabilizować ostrożnie.
Jeżeli pacjent nie może oddychać pomimo prawidłowego udrożnienia, należy przyjąć
możliwość zatkania dróg oddechowych ciałem obcym. Trzeba wtedy otworzyć usta
ratowanego i wydobyć ciała obce (krew, wymiociny, sztuczna szczęka, resztki pokarmowe)
z jamy ustnej. Można tego dokonać wskazującym i środkowym palcem. Jeżeli podejrzewane
przez nas ciała obce znajdują się poza zasięgiem wzroku, wykonujemy rękoczyn Heimlicha
(tak, jak u osoby nieprzytomnej).
2. Sztuczne oddychanie.
Istnieją dwie metody sztucznego oddychania: usta  usta i usta  nos. Niezależnie jednak
od rodzaju zastosowanej metody należy pamiętać o mocnym odchyleniu głowy ku tyłowi, co
czyni drogi oddechowe drożnymi. Jeżeli podejrzewamy uraz odcinka szyjnego kręgosłupa
(rany głowy lub szyi, upadek z wysokości, wypadek komunikacyjny) głowy odchylać nie
wolno.
Metoda usta  usta.
Głowa silnie odgięta. Dłoń oparta na czole chorego, kciuk i palec wskazujący szczelnie
zaciskają nos. Usta ratowanego lekko rozchylone. Ratujący przyciska swoje szeroko rozwarte
usta do ust chorego i robi wdech, nie za głęboki, nieco głębszy niż przy normalnym
oddychaniu).
Po wdmuchnięciu cofa szybko swoją głowę. Patrząc kątem oka na klatkę piersiową
ratowanego, może po ruchach żeber ocenić skuteczność sztucznego oddychania. Słychać
również szmer powietrza wydobywającego się z ust chorego i wyczuwa się jego przepływ.
Przy tej metodzie istnieje obawa, że powietrze zamiast do tchawicy trafi przez przełyk do
żołądka. Przy rozdęciu żołądka łatwo może dojść do wymiotów (obawa zachłyśnięcia). Aby
temu przeciwdziałać, należy powoli wdmuchiwać powietrze ratowanemu  wydech ratownika
powinien trwać około 1,5  2 sekundy. W żadnym przypadku nie należy uciskaniem brzucha
usiłować opróżnić żołądek z powietrza, jakie się do niego przypuszczalnie dostało. Stwarza to
zagrożenie ostrego zachłyśnięcia.
Rys. 6. Sztuczne oddychanie metodą usta-usta [[http://www.pierwsza pomoc-prv.pl/].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Metoda usta  nos.
Głowa jest odgięta, szyja wyprostowana. Ręka przytrzymująca żuchwę zamyka szczelnie
usta chorego. Wskazane jest docisnąć kciukiem dolną wargę do górnej. Ratujący szeroko
otwartymi ustami obejmuje szczelnie nos chorego i wydycha powietrze z płuc. Następnie
należy wycofać swoją głowę i dokonać obserwacji powodzenia sztucznej wentylacji.
Obie metody są równorzędne. Wybór należy do ratownika, a także zależy od zaistniałej
sytuacji.
Sztuczne oddychanie u niemowląt i małych dzieci ze względu na niewielkie wymiary ich
twarzy wymaga innego zachowania. Ratujący obejmuje swymi ustami zarówno usta jak i nos
dziecka. Objętość wdmuchiwanego powietrza musi być znacznie mniejsza niż u dorosłych,
często wystarczają  pełne usta . Główkę dziecka odchyla się umiarkowanie.
Częstość wdechu jest następująca:
- u dorosłych co 5 sekund,
- u dzieci co 4 sekundy,
- u niemowląt i małych dzieci co 3 sekundy,
3. Zewnętrzny masaż serca
Po ustaleniu rozpoznania zatrzymania krążenia należy ułożyć pacjenta płasko na twardym
podłożu. Uniesienie nóg ku górze zwiększa szanse masażu serca. Klatkę piersiową pacjenta
należy odsłonić z odzieży. Punkt nacisku do masażu pośredniego serca znajduje się na dolnej
trzeciej części mostka  w odległości 3 palców powyżej wyrostka mieczykowatego.
Technika masażu pośredniego serca u dorosłych:
- jeden nadgarstek opiera się na punkcie ucisku w dolnej połowie mostka, w osi ciała,
- drugi nadgarstek ułożony jest na pierwszym, palce obu rąk są uniesione lub splecione, tak,
by uniknąć złamania żeber przy ucisku,
- faza ucisku  ramiona wyprostowane, barki pionowo nad mostkiem, który jest wciskany
na głębokość 3  5 cm; ratownik powinien używać ciężaru swego tułowia,
przekazywanego przez wyprostowane ramiona,
- faza rozluz
nienia - odciążenie mostka bez odrywania nadgarstka od punktu uprzedniego
nacisku; klatka piersiowa wraca do pozycji wyjściowej.
Rys. 7. Punkt uciskania [http://www.pierwsza pomoc-prv.pl/]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Fazy ucisku i rozluz
nienia trwają mniej więcej równie długo. Ruchy powinny być płynne,
nie  szarpane . W żadnym przypadku nie należy przerywać masażu na dłużej niż kilka sekund.
Podczas reanimowania, zwłaszcza ludzi starszych, może dojść do złamań żeber lub mostka.
Pomimo tego reanimację należy prowadzić dalej.
Przy masażu pośrednim serca u niemowląt i małych dzieci siła ucisku jest znacznie
mniejsza, często wystarcza jedna ręka, a u niemowląt nawet uciskanie tylko dwoma palcami.
Odszukanie punktu nacisku: u dzieci 2 palce powyżej wyrostka mieczykowatego, u niemowląt
szerokość palca poniżej linii łączącej brodawki sutkowe.
Rys. 8. Reanimacja krążeniowo-oddechowa [http://www.pierwsza pomoc-prv.pl/].
Częstotliwość wykonywania pośredniego masażu serca:
- u dorosłych 80  100/min,
- u dzieci 80  100/min,
- u niemowląt i małych dzieci >100/min.
Połączenie sztucznego oddychania i masażu pośredniego serca
Od początku roku 2001 weszły w życie nowe standardy dotyczące resuscytacji
krążeniowo  oddechowej. Nie ma już rozróżnienia na metody jednego i dwóch ratowników.
W każdej sytuacji proporcje masażu i sztucznego oddychania mają się jak 15:2. Na każde dwa
wdechy przypada 15 uciśnięć mostka. Kontrolujemy oddech i tętno po każdych 4 cyklach.
Akcję resuscytacji prowadzimy aż do przybycia lekarza. Wcześniejsze jej zakończenie jest
dopuszczalne tylko wtedy, gdy ratownik z powodu wyczerpania nie jest zdolny do dalszego
działania. Jeżeli chory jest nieprzytomny należy mieć świadomość, że pewnych czynności nie
możemy wykonywać, ponieważ mogą zagrażać życiu. Prawidłowe postępowanie to:
- niepodawanie płynów do picia,
- przy podejrzeniu urazu kręgosłupa, nie przenoszenie,
- zapewnienie dostępu świeżego powietrza,
- ułożenie w pozycji bezpiecznej.
Służba ratownicza na miejscu wypadku powinna pojawić się w ciągu 10 min, pacjent
powinien być przetransportowany do szpitala w czasie nie dłuższym niż 30 minut.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Przedmioty pomocnicze w udzielaniu pierwszej pomocy
W naszym otoczeniu znajduje się wiele przedmiotów, które można wykorzystać podczas
udzielania pierwszej pomocy:
- pieluszki i chusteczki  kompres do tamowania krwawienia, opatrunek na rany, wyłożenie
szyny unieruchamiającej,
- ręczniki, prześcieradła  odbieranie porodu,
- agrafki, szpilki  umocowanie opatrunku,
- koce  okrycie i ogrzanie chorego,
- blat stołu, drzwi  przenoszenie chorego,
- zwinięta rolka gazety, parasol, poduszka  unieruchomienie złamanych kości,
- wentylator  ochłodzenie chorego z udarem,
- szalik, chustka  temblak [1, s. 21].
Standardem powinno być także posiadanie w domu, samochodzie, podczas urlopu
apteczki pierwszej pomocy wyposażonej w podstawowy zestaw:
- bandaż szerokości 9 cm  1 rolka,
- sterylne gaziki 12x12,
- bandaże bez przylepca w sterylnych opakowaniach,
- plastry w kształcie motyla oraz cienkie plasterki, używane do zbliżania ran,
- taśma przylepna o szerokości 2 - 3 cm,
- nożyczki,
- bandaż elastyczny o szerokości 9 cm. do usztywniania zwichniętych stawów,
- paczka ligniny do wyłożenia szyny,
- paczka bawełnianych wacików,
- aspiryna,
- paracetamol dla złagodzenia bólu,
- termometr,
- środek do wywołania wymiotów, niezbędny po połknięciu trucizny,
- pinceta bez ząbków,
- agrafki,
- woda utleniona 3%,
- szare mydło,
- latarka,
- lek antyhistaminowy,
- zestaw stosowany przy ukąszeniach węży.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są zadania medycyny ratunkowej?
2. Jakie znasz elementy składowe łańcucha ratunkowego?
3. Jakie są zasady udzielania pierwszej pomocy?
4. Co wchodzi w skład apteczki pierwszej pomocy?
5. Jakie są kolejne etapy oceny stanu poszkodowanego?
6. Na czym polega resuscytacja?
7. Jak należy wykonać udrożnienie dróg oddechowych?
8. Jak należy wykonać sztuczne oddychanie i pośredni masaż serca?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj oceny stanu poszkodowanego w zainscenizowanym wypadku porażenia prądem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) stworzyć 2 - osobowy zespół,
2) przeanalizować materiał nauczania 4.3.1 i wypisać etapy oceny stanu poszkodowanego,
3) przygotować stanowisko pracy,
4) przećwiczyć z partnerem mierzenie tętna na: tętnicy szyjnej, udowej, promieniowej,
5) dokonać podziału na role (poszkodowany  udzielający pomocy),
6) zainscenizować wypadek porażenia prądem,
7) zademonstrować na partnerze sposób sprawdzania przytomność pacjenta,
8) dokonać oceny stanu poszkodowanego,
9) skonsultować z nauczycielem poprawność wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer z dostępem do Internetu,
- koc,
- kartki,
- długopis.
Ćwiczenie 2
Przeprowadz
udrożnienie dróg oddechowych i sztuczne oddychanie u osoby bez oddechu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania 4.3.1,
2) przygotować stanowisko pracy,
3) zapisać etapy reanimacji,
4) zademonstrować na fantomie sposób udrażniania dróg oddechowych,
5) przedstawić sposoby sztucznego oddychania,
6) pokazać technikę wykonania masażu pośredniego serca u dorosłych,
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer z dostępem do Internetu,
- koc,
- kartki,
- długopis,
- fantom dorosłego.
Ćwiczenie 3
Skompletuj wyposażenie apteczki pierwszej pomocy.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
 Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać w materiale nauczania 4.3.1. informacje dotyczące wyposażenia apteczki
pierwszej pomocy,
2) wybrać spośród podanych przedmiotów te, które umieściłbyś w apteczce,
3) skonsultować z nauczycielem poprawność wykonanych czynności.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plastry w kształcie motyla oraz cienkie plasterki, używane do zbliżania ran,
- bandaż szerokości 9 cm  1 rolka,
- aspiryna,
- woda utleniona 3%,
- szare mydło,
- taśma samoprzylepna,
- paracetamol dla złagodzenia bólu,
- woda mineralna,
- sterylne gaziki 12x12,
- agrafki,
- sznurek,
- bandaże bez przylepca w sterylnych opakowaniach,
- tabletki od bólu brzycha,
- taśma przylepna o szerokości 2 - 3 cm,
- nożyczki,
- bandaż elastyczny o szerokości 9 cm do usztywniania zwichniętych stawów,
- paczka ligniny do wyłożenia szyny,
- paczka bawełnianych wacików,
- termometr,
- środek do wywołania wymiotów, niezbędny po połknięciu trucizny,
- pinceta bez ząbków,
- latarka,
- lek antyhistaminowy,
- zestaw stosowany przy ukąszeniach węży,
- polopiryna,
- krople żołądkowe,
- koc,
- kartka,
- długopis.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić czym zajmuje się medycyna ratunkowa?
2) wymienić kolejność działań w  łańcuchu ratunkowym ?
3) ocenić stan poszkodowanego?
4) skompletować skład apteczki pierwszej pomocy?
5) opisać etapy akcji reanimacyjnej?
6) omówić postępowanie z osobą nieprzytomną?
7) wskazać miejsca mierzenia tętna ?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.4 Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach i zachorowaniach
4.4.1. Materiał nauczania
Rany
Raną nazywamy urazowe uszkodzenia tkanek, połączone z przerwaniem skóry lub błony
śluzowej [3, s. 7]. W zależności od przedmiotu uszkadzającego oraz stopnia uszkodzenia
rozróżniamy:
- rany cięte  zadane ostrym przedmiotem lub narzędziem, na przykład nóż, brzeg blachy,
- rany rąbane  zadane z pewną siłą ostrym narzędziem lub przedmiotem, są one zwykle
głębokie i dochodzą niekiedy do kości,
- rany kłute  zadane zwykle ostro zakończonym narzędziem jak: gwóz
dz
, scyzoryk,
śrubokręt, mają niewielkie otwory kłucia, ale często głębokie, szczególnie groz
ne, gdy
dotyczą powłok brzusznych,
- rany szarpane  powstają najczęściej w wyniku pochwycenia, na przykład przez wirujące
części maszyn.
Pierwsza pomoc polega na:
- zatamowaniu krwawienia,
- zabezpieczeniu rany przed zakażeniem (jałowy opatrunek, w przypadku rany
zanieczyszczonej spłukać obficie 3% roztworem wody utlenionej),
- zapobieganie wstrząsowi lub leczenie go,
- podaniu choremu surowicy przeciwtężcowej, jeżeli od ostatniego szczepienia minęło
więcej niż 7 lat [1, s. 195].
Krwotoki
Krwotokiem nazywamy nagłą utratę dużej ilości krwi [17, s. 33]. Wypływanie krwi
powolne i skąpe nazywamy krwawieniem.
Krwotoki w zależności od drogi wypływu dzielimy na:
- zewnętrzne, gdy krew wypływa na zewnątrz ciała, zarówno z ciała, jak i z otworów
naturalnych (jama ustna, nos, odbytnica),
- wewnętrzne, gdy krew dostaje się do jam ciała (jamy otrzewnej, opłucnej, osierdziowej).
W zależności od rodzaju uszkodzonego naczynia wyróżniamy krwotoki:
- żylne,
- tętnicze,
- miąższowe (uszkodzenia wątroby, śledziony),
- mieszane.
Objawy krwotoku:
- bladość powłok ciała,
- przyśpieszenie tętna,
- spadek ciśnienia krwi,
- ogólne osłabienie,
- szum w uszach,
- zimny pot,
- mroczki przed oczyma,
- niepokój,
- utrata przytomności, która poprzedza zgon.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Pierwsza pomoc obejmuje:
1) ucisk palcami krwawiącego naczynia,
- tętnicę przyciska się do kości powyżej miejsca zranienia, a przy krwotokach
z tętnicy szyjnej i skroniowej  poniżej miejsca zranienia,
- przy krwotoku z rany na kończynie koniecznie unieść ją do góry,
- należy silnie ucisnąć kciukiem, czterema palcami lub pięścią,
2) założenie opatrunku uciskowego  z jałowej gazy, kilkakrotnie złożonej i mocno
zabandażowanej,
3) uniesienie kończyny,
4) założenie opaski uciskowej Esmarcha.
Opaska uciskowa może być założona tylko w sytuacji zagrożenia życia, gdy krwotoku nie
można opanować uciskiem zewnętrznym lub uciskiem na tętnicę [5, s. 132]. W przypadku
założenia opaski uciskowej należy przymocować do niej kartkę z informacją o godzinie jej
założenia, ponieważ dopuszczalny czas ucisku wynosi 2 godziny.
Krwotoki wewnętrzne nie zawsze łatwe są do rozpoznania, można je podejrzewać u osób
z wypadków komunikacyjnych, z upadku z dużej wysokości lub wskutek silnego uderzenia.
Objawami sygnalizującymi możliwość ich wystąpienia są:
- wzdęty brzuch,
- zaburzenie świadomości,
- krew w stolcu,
- wymioty treścią fusowatą,
- odksztuszanie pienistej wydzieliny pobarwionej krwią.
W takim wypadku konieczna jest natychmiastowa interwencja zapobiegająca do
wystąpieniu wstrząsu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Rys. 9. Zatrzymanie krwotoku [http://ratunek.eskulap.pl/krwawienia htm]
Złamania i zwichnięcia
Złamanie jest przerwaniem ciągłości kości, najczęściej w wyniku urazu [1, s. 288].
Złamania dzielimy na:
1) zamknięte  gdy nie dochodzi do przerwania skóry i tkanek podskórnych przez złamaną
kość,
2) otwarte  jeżeli uszkodzeniu ulegają tkanki miękkie, odłamek kości może być widoczny
w dnie rany, niebezpieczne może być wtedy zakażenie rany lub duże krwawienie.
Pierwsza pomoc polega na opatrzeniu rany, odpowiednim unieruchomieniu i podaniu
środków przeciwbólowych. Do unieruchomienia stosuje się szynę, chustę trójkątną, bandaże.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Nie należy:
- przewozić chorego bez unieruchomienia złamania,
- podczas unieruchamiania  prostować kończyny,
- przy złamaniach otwartych wprowadzać do rany wystających odłamków kostnych,
- wykonywać nagłych ruchów złamaną kończyną, podnosić, przenosić, a także obracać
chorego bez uzasadnionej potrzeby,
- dotykać obnażonych tkanek mózgu,
- sadzać, przekręcać, zginać chorego z urazem kręgosłupa.
Rys. 10. Unieruchomienie za pomocą chusty [http://ratownictwo-medyczne.webpark.pl]
Rys. 11. Unieruchomienie złamania kości ręki [http://ratownictwo-medyczne.webpark.pl]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Rys.12. Unieruchomienie złamanej kości podudzia [http://ratownictwo-medyczne.webpark.pl]
Zwichnięcia
Zwichnięciem stawu jest przemieszczenie kości tworzących staw w taki sposób,
że powierzchnie stawowe zupełnie do siebie nie przylegają [18, s 34]. Przykładem może być
zwichnięcie stawu żuchwowego i stawu barkowego.
Objawy to:
- obrzęk,
- zniekształcenie stawu,
- bolesność przy próbie poruszania,
- zmiana zabarwienia skóry wokół stawu,
- tkliwość otaczających tkanek.
Pierwsza pomoc polega na użyciu temblaka lub szalika w sposób bardzo delikatny
i odtransportowaniu chorego do fachowego personelu.
Wstrząs pourazowy
Wstrząs pourazowy jest stanem zagrożenia życia [1, s. 249]. Może rozwinąć się
w przebiegu ciężkiej choroby lub urazu. Głównym podłożem jest zaburzenie głównych funkcji
organizmu: oddychania, krążenia wskutek zbyt małej ilości dostarczanego tlenu.
Objawy:
- osłabienie,
- kaszel i/lub świszczący oddech,
- duszność,
- pokrzywka lub uogólniony świąd ciała,
- obrzęk całego ciała,
- kurczowe bóle brzucha,
- nudność, wymioty,
- niepokój,
- sinica,
- zawroty głowy,
- zapaść,
- utrata przytomności.
Pierwsza pomoc uzależniona jest od wywołującej ten stan przyczyny. Jeżeli wstrząs
nastąpił w wyniku użądlenia to należy postarać się usunąć żądło i przy silnej reakcji alergicznej
założyć powyżej miejsca użądlenia opaskę uciskową, którą trzeba poluzowywać co 5 minut.
Na miejsce użądlenia położyć okład z lodu. Poszkodowanego położyć w pozycji bocznej
ustalonej. W razie konieczności przeprowadzić resuscytację oddechową. Podać leki
przeciwhistaminowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Wstrząs pourazowy, który wystąpi na skutek utraty dużej ilości krwi i niedostatecznej
ilości tlenu w płucach, objawia się:
- bladą, siną i zimną skórą,
- wilgotnym, lepkim ciałem,
- osłabieniem,
- przyśpieszonym tętnem,
- zwiększeniem ilości oddechów,
- pobudzeniem, niepokojem,
- silnym pragnieniem,
- wymiotami,
- zapadniętymi gałkami ocznymi,
- rozszerzonymi z
renicami,
- brakiem reakcji na bodz
ce zewnętrzne,
- utratą przytomności.
Udzielenie pomocy polega na udrożnieniu dróg oddechowych, odpowiednim ułożeniu
rannego, sprawdzeniu stanu ogólnego. Jeżeli zachodzi potrzeba a ranny jest przytomny do
picia podać roztwór soli (na 1 litr wody  1 łyżeczka soli i 0,5 łyżeczki sody) [1, s. 251].
Zatrucia
W przypadku zatrucia ważne jest ustalenie przed przybyciem karetki, wieku chorego,
rodzaju trucizny, dawki, czasu połknięcia, czy występowały wymioty i jak długi będzie czas
dotarcia do szpitala.
Pierwsza pomoc polega na:
- podaniu choremu jak największej ilości wody lub mleka, aby rozcieńczyć truciznę,
- jeżeli lekarz telefonicznie zaleci, wywoływanie wymiotów,
- jak najszybsze przewiezienie do szpitala.
Nie można prowokować wymiotów, gdy chory połknął:
- stężone zasady lub kwasy, np. środki do czyszczenia urządzeń, wybielacze, płyn do mycia
naczyń, tabletki do badania obecności cukru w moczu,
- produkty naftowe, np. benzynę, naftę, pastę do polerowania mebli, rozpuszczalnik, olej
silnikowy.
Nazwy substancji neutralizujących truciznę, umieszczone są na etykietach ze środkami
chemicznymi [1, s. 272].
Urazy brzucha
Występują bardzo często u ruchliwych dzieci, mogą wywoływać groz
ne uszkodzenia
narządów wewnętrznych [2, s. 53].
Pierwsza pomoc polega na ułożeniu dziecka na plecach lub boku, z kończynami dolnymi
zgiętymi w stawach biodrowych i kolanowych, zmniejsza to napięcie mięśni brzucha. Gdy
dojdzie do rany otwartej, trzewia należy opatrzyć jałowym opatrunkiem. Nie usuwać
tkwiących w ranie przedmiotów.
Urazy kręgosłupa
Najczęściej dochodzi do nich wskutek wypadków komunikacyjnych oraz skoków do
wody. Mogą spowodować kalectwo lub śmierć.
Po urazie, osoba przytomna zgłaszać może zaburzenia czucia i ruchomości pewnych
części ciała. U poszkodowanego nieprzytomnego brak jest objawów.
Pierwsza pomoc polega na ułożeniu na twardym podłożu. Jeżeli nie ma potrzeby, nie
przenosimy poszkodowanego, tylko zabezpieczamy go przed przemoknięciem lub
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
przemarznięciem. W przypadku konieczności przetransportowania wykonujemy to na
twardych noszach, desce, drzwiach itp. przy pomocy kilku osób wykonujących ruchy
jednocześnie.
Rys. 13 Unieruchamianie kręgosłupa [http://ratunek.esculap.pl/kręgosłup htm]
Zadławienia
Zadławienie jest zamknięciem dróg oddechowych w wyniku dostania się do nich ciała
obcego. Prowadzi to do spadku poziomu tlenu w organizmie, co powoduje, że twarz osoby
poszkodowanej staje się sina, czerwona, aż dochodzi do utraty przytomności.
Najczęstszą przyczyną zadławienia jest utkwienie kęsa pokarmu w górnych drogach
oddechowych.
Jeżeli dziecko jest przytomne należy:
1) nakłonić je do odruchu kaszlu,
2) uderzyć 5 razy w okolicę międzyłopatkową,
3) wykonać 5 razy rękoczyn Heimlicha  wywołanie odruchu kaszlu poprzez uciśnięcia
nadbrzusza. Ratownik staje z tyłu dziecka, obejmuje je rękoma kładąc jedną pięść na
nadbrzuszu (między wyrostkiem mieczykowatym a pępkiem) drugą ręką chwyta pięść
pierwszej. Wykonuje silne uciśnięcia w kierunku górno  tylnym. Z uwagi na możliwość
utraty przytomności przez dziecko ratownik powinien je asekurować  wstawić stopę
między stopy dziecka i oprzeć je o swoje biodro. Siła uciśnięć powinna być mniejsza niż
u dorosłego,
4) powtarzać punkty 2 i 3 do momentu udrożnienia dróg oddechowych lub utraty
przytomności przez dziecko.
Jeżeli dziecko jest nieprzytomne należy:
1) wezwać pomoc,
2) skontrolować zawartość jamy ustnej. Usunąć widoczne ciało obce. Nie stosować manewru
wymiatania  na ślepo ,
3) udrożnić drogi oddechowe; wykonać jeden z rękoczynów:
- stanąć z boku dziecka, odgiąć głowę ku tyłowi kładąc rękę na czole dziecka i unieść
żuchwę dwoma palcami drugiej ręki, głowa dziecka nie odchyla się tak bardzo jak
u dorosłego  należy uzyskać efekt skierowania ust w górę,
- stanąć za głową dziecka, wysunąć żuchwę ku przodowi i unieść uciskając z obu
stron w okolicy jej kąta, rękoczyn ten stosuje się przy podejrzeniu urazu głowy lub
kręgosłupa.
4) próba wentylacji  2 wdechy i kontrola rezultatów  obserwacja wychyleń klatki
piersiowej,
5) repozycja głowy  powtórzyć punkt 3 w celu eliminacji wcześniejszego błędu ratownika,
6) ponowna próba wentylacji  2 wdechy i kontrola rezultatów  obserwacja wychyleń klatki
piersiowej,
7) rękoczyn Heimlicha 5 razy  ratownik klękając nad dzieckiem kładzie część dłoniową
nadgarstka jednej ręki na nadbrzuszu poszkodowanego, drugą dłoń opiera na pierwszej
i wykonuje silne uciśnięcia w kierunku głowy i grzbietu dziecka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Rys. 14 Zabieg Heimlicha [http://ratownictwo-medyczne.webpark.pl]
Omdlenia
Omdleniem nazywamy kilkuminutową utratę przytomności, która spowodowana jest
zaburzeniami w ukrwieniu mózgu. Przyczyną może być głód, zła wiadomość, ból, strach.
Objawy:
- blada skóra pokryta potem,
- tętno słabo wyczuwalne,
- zachowane krążenie i oddychanie.
Pierwsza pomoc polega na ułożeniu na wznak, z nogami uniesionymi ku górze, a głową
poniżej tułowia  zapewnia to lepsze ukrwienie mózgu. Należy także rozluz
nić ubranie.
Człowiek po odzyskaniu przytomności powinien chwilę poleżeć.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Rys.15. Ułożenie osoby omdlałej [http://sagan88.w.interia.pl/pomoc]
Oparzenia
Oparzenie jest to uszkodzenie tkanek miękkich, głównie skóry i błon śluzowych. Zwykle
dochodzi do uszkodzenia tkanki podskórnej i mięśni. Oparzenia najczęściej powstają w wyniku
zetknięcia się z gorącym płynem lub parą, ogniem lub promieniami słonecznymi. Przy
rozległych oparzeniach mogą wystąpić zaburzenia o charakterze wstrząsu.
Wyróżnić się 3 stopnie oparzeń:
- oparzenie 1 stopnia  piekący, silny ból, zaczerwienienie skóry,
- oparzenie 2 stopnia  ból, zaczerwienienie skóry, może wystąpić obrzęk, powstają
pęcherze wypełnione przejrzystym surowiczym płynem, uszkodzenie może dochodzić do
skóry właściwej,
- oparzenie 3 stopnia  martwica wszystkich warstw skóry, martwica tworzy strup.
Oparzenie niebolesne może wskazywać, że sięga głęboko i zniszczyło receptory bólowe.
Pierwsza pomoc to:
- przerwanie kontaktu z czynnikami parzącymi,
- ochłodzenie oparzonej powierzchni zimną wodą, lodem,
- na rozległe powierzchnie poparzenia przykładamy jałowy opatrunek,
- podawanie płynów do picia.
Omrożenia
Odmrożenie jest uszkodzeniem ciała wywołanym działaniem zimna (niskiej temperatury).
Najczęściej odmrożeniu ulegają odsłonięte części ciała, np. uszy i palce. Powstaniu odmrożeń
sprzyja niedożywienie, przemęczenie, utrudnione krążenie, działanie alkoholu, zbyt ciasne
ubranie.
Rozróżnia się 3 stopnie odmrożeń:
1) odmrożenie 1 stopnia  bladość, zdrętwienie, zaczerwienienie i piekący ból,
2) odmrożenie 2 stopnia  piekący ból, skóra sinoczerwona, pęcherze wypełnione
surowiczym płynem,
3) odmrożenie 3 stopnia  następuje obumarcie skóry i głębszych warstw tkanki,
sinoczerwone owrzodzenia, bezbolesność (brak czucia).
Pierwsza pomoc polega na usunięciu osoby spod wpływu zimna i stopniowym przywróceniu
krążenia, poprzez powolne ogrzewanie i masaż. Gdy zachodzi potrzeba, na odmrożoną
powierzchnię zakładamy jałowy opatrunek ponieważ zbyt szybkie ogrzewanie może
doprowadzić do obumarcia odmrożonych tkanek. Nie wolno zrywać i przekłuwać powstałych
pęcherzy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Ukąszenia i pogryzienia
Jeżeli kąsającym zwierzęciem jest pies, kot lub inny ssak, to powstałą ranę należy przemyć
bieżącą wodą z mydłem przez co najmniej 5 minut i założyć sterylny opatrunek. Gdy istnieje
podejrzenie o wściekliznę, wówczas ranę trzeba okrwawić i dziecko szybko przewiez
ć do
szpitala. Nie zastosowanie się do tych wymagań doprowadzić może do rozwoju zakażenia
wścieklizną. Objawy wystąpić mogą po 10 dniach do kilku miesięcy od momentu zakażenia.
Rozpoczynają się rozdrażnieniem, ogólnym niepokojem, występuje ślinotok, bolesne skurcze
mięśni i krtani. Próba wypicia nawet niewielkiej ilości wody powoduje skurcz przełyku,
nazywane jest to wodowstrętem. Końcowym stadium choroby są napady drgawek i śpiączka.
Decyzję o szczepieniu przeciw wściekliz
nie podejmuje lekarz na podstawie dokładnego opisu
sytuacji i wyniku badan laboratoryjnych, ponieważ podawanie immunoglobulin nie jest
obojętne dla organizmu.
Utonięcie i uduszenie
Ratując tonącego należy zachować ostrożność z tego względu, że jeżeli mamy małe
umiejętności to możemy stać się także ofiarą. Tonącego należy chwytać mocnym chwytem za
włosy. Akcję reanimacyjną należy podjąć jeżeli osoba w wodzie przebywała nawet ponad
godzinę. Gdy chory nie oddycha, palcem usuwamy z ust wydzielinę i wszelkie ciała obce 
przystępujemy do sztucznego oddychania. Odzyskanie przytomności nie oznacza pełni
zdrowia, ponieważ mogło dojść do uszkodzenia płuc, dlatego potrzebna jest ocena lekarza.
Jeżeli wystąpią wymioty to układamy chorego w pozycji bocznej.
W sytuacji gdy dochodzi do uduszenia, na przykład w trakcie zabawy workami foliowymi
zakładanymi na głowę, jak najszybciej należy podjąć akcję reanimacyjną, włącznie z masażem
pośrednim serca i jak najszybciej przewiez
ć poszkodowanego do szpitala.
Porażenie prądem
Osobie udzielającej pomocy nie wolno dotykać poszkodowanego, gdy jest on podłączony
do urządzenia elektrycznego, ponieważ również zostanie porażony. Jak najszybciej trzeba
odłączyć z
ródło prądu. Jeżeli zachodzi potrzeba odsunięcia porażonego przed odłączeniem
z
ródła energii, to należy pamiętać o założeniu suchych rękawic, staniu na suchym podłożu
i używaniu do tego suchego kija lub laski.
Pierwsza pomoc polega na udrożnieniu dróg oddechowych i w razie potrzeby
przeprowadzeniu resuscytacji krążeniowo  oddechowej. Bardzo często wynikiem porażenia
jest omdlenie. Należy wówczas poszkodowanego położyć płasko i unieść kończyny dolne do
góry, nastąpi wtedy polepszenie ukrwienia mózgu.
Trzeba pamiętać, że w bardzo wielu przypadkach zagrożenia życia najbezpieczniejsza jest
pozycja boczna ustalona.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Rys. 16. Układanie w pozycji bocznej ustalonej [http://www.gropa.pl]
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak należy tamować krwotok?
2. W jaki sposób należy ułożyć chorego w pozycji bezpiecznej?
3. Co należy robić przy zadławieniu?
4. Czego nie należy robić z chorym nieprzytomnym?
5. Jak należy udzielać pomocy choremu ze złamanymi kończynami?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Udziel pierwszej pomocy choremu z podejrzeniem otwartego złamania kości udowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) stworzyć 2 - osobowy zespół,
2) przeanalizować materiał nauczania 4.4.1. i wypisać etapy oceny stanu poszkodowanego,
3) przygotować stanowisko pracy,
4) wypisać kolejne etapy udzielania pomocy przy złamaniach,
5) dokonać podziału na role: poszkodowany  osoba udzielająca pomocy,
6) założyć opatrunek unieruchamiający,
7) zamienić się rolami,
8) przedyskutować i ocenić w zespołach prawidłowość przeprowadzonego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Wyposażenie stanowiska pracy:
- koc,
- chusta trójkątna,
- bandaże,
- opatrunki jałowe,
- szyny,
- gaziki,
- agrafki,
- kartki,
- długopis.
Ćwiczenie 2
Udziel pomocy choremu wymiotującemu z podejrzeniem zatrucia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) stworzyć 2 - osobowy zespół,
2) w materiale nauczania 4.4.1. wyszukać i przeanalizować fragment dotyczący zatrucia,
3) dokonać podziału na role: poszkodowany  osoba udzielająca pomocy,
4) ustalić rodzaj trucizny, dawkę i czas połknięcia,
5) zapisać ustalenia,
6) ustalić i zapisać sposób udzielenia pomocy przy określonym przez Ciebie zatruciu,
7) uzgodnić z nauczycielem poprawność wykonywanych czynności.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- woda,
- mleko,
- kartki,
- długopis.
Ćwiczenie 3
Udziel pomocy dławiącemu się.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) w materiale nauczania 4.4.1. wyszukać i przeanalizować fragment dotyczący rękoczynu
Heimlicha,
2) udzielić odpowiedzi na pytanie: ile razy, można wykonać rękoczyn Heimlicha?
3) zaprezentować na fantomie sposób udzielania pomocy dławiącemu się,
4) poprosić nauczyciela o ocenę wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- fantom dorosłego.
Ćwiczenie 4
Wykonaj opatrunek u chorego z raną ciętą głowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
 Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) w materiale nauczania 4.4.1. wyszukać i przeanalizować informacje dotyczące krwotoku,
2) utworzyć 3 - osobowy zespół,
3) ustalić osobę, która wystąpi w roli poszkodowanego,
4) opatrzyć chorego z raną ciętą głowy,
5) poprosić nauczyciela o ocenę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- bandaże,
- gaziki,
- opaska uciskowa,
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) postępować z chorym z ranami?
2) unieruchomić złamaną kończynę?
3) zastosować rękoczyn Heimlicha?
4) omówić postępowanie z osobą nieprzytomną?
5) udzielić pomocy osobie wymiotującej?
6) udzielić pomocy osobie dławiącej się?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących problemów omawianych podczas realizacji całego
modułu:
 zadania: 1, 2, 3, 4, 5, 6 są zadaniami wielokrotnego wyboru i tylko jedna
odpowiedz
jest prawidłowa,
 zadania 7, 8, 9 to zdania z luką,
 zadania od 10 do 20 są zadaniami otwartymi i należy udzielić krótkiej odpowiedzi.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
 w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
znakiem
X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową),
 w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedzi,
 w zadaniach do uzupełnienia wpisz brakujące wyrazy w wyznaczone pole.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
zadania: 15  20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
8. Na rozwiązanie testu masz 90 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy ponosi:
a) pracownik,
b) pracodawca,
c) osoba kierująca pracownikami,
d) inspektor Państwowej Inspekcji Pracy.
2. Wskaż, które z poniższych stwierdzeń nie jest prawdziwe:
a) pracownik ma obowiązek oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe,
b) pracownik ma obowiązek brać udział w szkoleniu bhp oraz poddawać się egzaminom,
c) pracownik ma obowiązek stosować środki ochrony zbiorowej i indywidualnej,
d) pracownik ma obowiązek znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
3. Stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę określa definicja:
a) nieergononicznych warunków pracy,
b) katastrofy ekologicznej,
c) zagrożenia,
d) ryzyka zawodowego.
4. Zapisz, w którym wieku rozpoczął się najintensywniejszy rozwój medycyny niosącej
pomoc rannym:
a) XVI,
b) XVIII,
c) XIX,
d) XX.
5. Opaskę uciskową można zakładać:
a) przy każdym krwotoku,
b) przy krwotoku z tętnicy szyjnej,
c) przy dużym zranieniu,
d) w sytuacji zagrożenia życia.
6. Wstrząs, jest to:
a) ciężka choroba,
b) zespół objawów klinicznych i procesów metabolicznych wynikających
z niedostatecznego utlenowania tkanek,
c) reakcja na stres,
d) reakcja na szarpanie.
7. Do sprzętu gaśniczego powinien być zapewniony dostęp o szerokości co najmniej ...........,
natomiast ........... jest maksymalną odległością dojścia do tego sprzętu.
8. Gaśnicami śniegowymi ........... gasić palącej się odzieży na człowieku.
9. Ergonomia koncepcyjna i ............................. są dwoma głównymi nurtami działalności
ergonomicznej.
10. Zapisz elementy, które składają się na obciążenie organizmu wysiłkiem fizycznym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
11. Określ trzy przyczyny powstania pożaru.
12. Napisz trzy elementy oceny stanu poszkodowanego.
13. Określ rodzaje sieci hydrantowej.
14. Określ miejsca badania tętna.
15. Wypisz kolejne czynności przy tamowaniu krwotoku kończyny dolnej.
16. Określ zasady postępowania z chorym nieprzytomnym.
17. Wypisz dziesięć składników Apteczki Pierwszej Pomocy.
18. Opisz etapy akcji ratunkowej.
19. Wypisz ujemne społeczno  ekonomiczne skutki złych warunków bezpieczeństwa
i higieny pracy.
20. Wypisz działy medycyny ratunkowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
Zakreśl poprawną odpowiedz
lub wpisz brakujące części zdania
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. & & & & & & & & & & & & &
8. & & & & & & & & & & & & &
9. & & & & & & & & & & & & &
10.
11.
12.
13.
14.
15.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
16.
17.
18.
19.
20.
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
6. LITERATURA
1. Amerykańskie Towarzystwo Lekarskie: Podręcznik Pierwszej Pomocy. Choroby i Nagłe
Wypadki, AMBER 1997
2. Dziak A.: Zachorowania nagłe i wypadki u dzieci. Pierwsza pomoc, Instytut Wydawniczy
Związków Zawodowych, Warszawa 1990
3. Fibiger W: Pierwsza pomoc, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1979
4. Hansen A.: Ergonomia na co dzień. Instytut Wydawniczy Zawiązków Zawodowych,
Warszawa 1987
5. Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974 r.(Dz. U. Nr 24, poz. 141) brzmienie od 1 marca
2006 r. Tekst jednolity z dnia 23 grudnia 1997 r. (Dz. U. 1998, Nr 21, poz. 94, ze zm)
6. Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej
7. Koradecka D.: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Tom 1., CIOP, Warszawa 1997
8. Koradecka D.: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Tom 2., CIOP, Warszawa 1997
9. Makarewicz R.: Hałas w środowisku. Ośrodek Wyd. Naukowych PAN, Poznań 1993
10. Mas S., Leowski J.: Bezpieczeństwo i higiena pracy Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 1996
11. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r.
w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach
(Dz. U. z dnia 22 stycznia 2003 r.)
12. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jednolity Dz.U. z 2003 r. Nr
169, poz. 1650)
13. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 16 czerwca 2003 r.
w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych
i terenów. (Dz.U. Nr 121, poz. 1138)
14. Tytyk E.: Projektowanie ergonomiczne. Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa -
Poznań 2001
15. Ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy z 6 marca 1981 r. (tekst jednolity Dz.U. z 2001 r.
Nr 124, poz. 1362; ost zm. Dz.U. z 2005 r. Nr 167, poz. 1399)
16. Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr
147, poz. 1229; ost. zm. Dz.U. z 2005 r. Nr 100, poz. 836)
17. Warno O.: Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach zagrażających życiu, PCK,
Warszawa 1994
18. Wasilewska - Zielecka B.: Pierwsza pomoc w stanach nagłych, Prószyński i S-ka,
Warszawa 2005
Adresy internetowe aktualne na dzień 30 maja 2006:
- http://www.pierwsza pomoc-prv.pl/.
- http://ratunek.eskulap.pl/krwawienia htm
- http://ratunek.esculap.pl/kręgosłup htm
- http://ratownictwo-medyczne.webpark.pl
- http://sagan88.w.interia.pl/pomoc
- http://www.gropa.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55