MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Ludmiła Panasiewicz
Elżbieta Jaszczyszyn
Maria Żukowska
Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych
513 [01].O1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Alicja Pasemko
mgr Elżbieta Leszczńska
Opracowanie redakcyjne:
dr Elżbieta Jaszczyszyn
Konsultacja:
mgr Zenon W. Pietkiewicz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 513[01].O1.02
Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekunka dziecięca.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Struktura procesu komunikowania siÄ™ 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 9
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Warunki skutecznego komunikowania siÄ™ 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.2.3. Ćwiczenia 17
4.2.4. Sprawdzian postępów 19
4.3. Style komunikowania siÄ™ 20
4.3.1. Materiał nauczania 20
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 22
4.3.3. Ćwiczenia 22
4.3.4. Sprawdzian postępów 26
4.4. Rozwiązywanie konfliktów 27
4.4.1. Materiał nauczania 27
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 27
4.4.3. Ćwiczenia 28
4.4.4. Sprawdzian postępów 32
5. Sprawdzian osiągnięć 33
6. Literatura 40
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o strukturze procesu komunikowania
siÄ™, warunkach skutecznego komunikowania siÄ™, stylach komunikowania siÄ™ i rozwiÄ…zywaniu
konfliktów.
W poradniku zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
opis działań, jakie masz wykonać,
wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.
4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności.
5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie.
Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne z
ródło wiedzy. Wskazane zatem jest
korzystanie z innych dostępnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
 513 [01].O1
Podstawy funkcjonowania człowieka
w środowisku
513 [01].O1.01
Charakteryzowanie psychofizycznych
i społecznych aspektów rozwoju człowieka
513 [01].O1.02 513 [01].O1.03
Nawiązywanie i utrzymywanie Kształtowanie umiejętności
kontaktów społecznych rozwiązywania problemów
i radzenia sobie ze stresem
513 [01].O1.04 513 [01].O1.05
513 [01].O1.06
Stosowanie przepisów
Promowanie zdrowia Stosowanie przepisów
bezpieczeństwa i higieny prawa w działalności
pracy
opiekuńczej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 analizować treści materiałów nauczania i odpowiadać na pytania sprawdzające,
 korzystać z różnych z
ródeł informacji (np. szukać informacji w literaturze, internecie,
u kolegów, nauczyciela),
 nawiązywać kontakty z ludz
mi,
 obserwować zachowanie członków grupy (dorosłych i dzieci) w trakcie wykonywania
czynności związanych z pracą, nauką i zabawą,
 okazywać szacunek i zaufanie do ludzi,
 określać swoje mocne i słabe strony i hierarchię własnych potrzeb,
 określać wpływ warunków środowiskowych grup społecznych (rodziny, rówieśników,
instytucji opiekuńczych) na rozwój osobowości człowieka,
 określać znaczenie procesów emocjonalnych oraz motywacyjnych w zachowaniach
i osiągnięciach człowieka,
 uczestniczyć w dyskusjach i prezentacjach,
 ustalać potrzeby dziecka na podstawie nadawanych komunikatów werbalnych
i niewerbalnych,
 współpracować w grupie,
 wyciągać wnioski z ćwiczeń,
 wyciągać wnioski z obserwacji zachowania innych uczniów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 określić znaczenie komunikacji w relacjach między ludz
mi,
 scharakteryzować strukturę procesu komunikowania się,
 scharakteryzować komunikację werbalną i pozawerbalną,
 określić sposoby wyrażania komunikatów niewerbalnych,
 wskazać warunki skuteczności w komunikowaniu się,
 zastosować techniki ułatwiające skuteczne komunikowanie się,
 rozpoznać problemy występujące w procesie komunikowania się,
 nawiązać kontakt z podopiecznym i jego opiekunami,
 rozpoznać potrzeby podopiecznego w zależności od komunikatu,
 zachować się asertywnie,
 określić czynniki powodujące konflikt i wpływające na jego przebieg,
 scharakteryzować metody rozwiązywania konfliktów,
 określić zasady i warunki skutecznego negocjowania,
 doskonalić umiejętności aktywnego słuchania, wyrażania empatii, kontroli zachowań
asertywnych oraz spostrzegania emocji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Struktura procesu komunikowania siÄ™
4.1.1. Materiał nauczania
Historia ludzkości opiera się na porozumiewaniu się. Nasze codzienne życie opiera się
w dalszym ciągu na porozumiewaniu. Aby być skutecznym w komunikowaniu się z innymi
ludz
mi trzeba uwzględnić procesy, jakie zachodzą, kiedy z kimś wymieniamy informacje.
Wypowiadamy się w różnych sytuacjach społecznych i słuchamy, co do nas mówią inni
ludzie [2, s. 5].
Wypowiadanie się obejmuje takie umiejętności, jak budowanie i przekazywanie
informacji z wykorzystaniem głosu, artykulacji, słownictwa, składni i sygnałów
niewerbalnych (gestów, mimiki twarzy, brzmienia głosu) właściwej dla słuchaczy
i wypowiadającego się. Słuchanie wymaga słyszenia, ale i odbierania, wyodrębniania,
interpretacji, syntezy, oceny, organizacji i zapamiętywania informacji z przekazów słownych
i bezsłownych.
Komunikacja to jest interakcja, czyli coÅ›, co jedna osoba czyni drugiej. Jest procesem
wpływu wzajemnego. To znaczy, że zawiera w sobie nie tylko akcję, ale akcję i reakcję.
W tym rozumieniu  dobry rozmówca nie tylko sprawnie przygotowuje komunikaty i je
wypowiada, ale także śledzi znaczące reakcje na swoją komunikację [15, s. 46].
Przekaz
NADAWCA ODBIORCA
Sprzężenie
zwrotne
Rys. 1. Komunikacja jako interakcja - struktura procesu [15, s. 46]
Nadawca (kto?) - wypowiada jakąś myśl z jakąś intencją, przy pomocy słów, oraz przekazuje
komunikat pozawerbalny (mowa ciała) - koduje wiadomość.
Odbiorca (komu?) obserwuje i wysłuchuje komunikatu nadawcy - dekoduje wiadomość.
Przekaz (co?)  treść informacji od nadawcy do odbiorcy.
Sprzężenie zwrotne (skutek, efekt?)  reakcja odbiorcy na informację od nadawcy (werbalna
i pozawerbalna).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Komunikacja zaczyna się od & słuchania. Może ono nam pomóc w porozumieniu się
z drugą osobą. Takie  dobre słuchanie nazywa się  słuchaniem aktywnym . Polega ono na:
 nie przerywaniu toku wypowiedzi partnera żadnymi radami czy innymi uwagami,
kierujÄ…cymi rozmowÄ™ na nas samych,
 okazywaniu empatii, czyli próbie postawienia się na miejscu rozmówcy (chodzi głównie
o jego uczucia),
 okazywaniu uwagi i zrozumienia w sposób niewerbalny: postawą ciała, spojrzeniem,
gestem,
 parafrazowaniu najważniejszych myśli partnera [8, s. 61].
Przy aktywnym słuchaniu wykorzystujemy następujące techniki: parafrazy,
odzwierciedlania uczuć, dowartościowywanie, dojaśnianie (zobacz kartę ćwiczeń 1 
 Techniki aktywnego słuchania w ćwiczeniu 1).
Komunikacja interpersonalna to kontakt. Możemy na nasze kontakty z innymi ludz
mi
popatrzeć z perspektywy - na ile chcemy odsłonić innej osobie swoją indywidualność czy
wyjątkowość? Wówczas, typ komunikacji interpersonalnej można zilustrować jako pewien
odcinek, zakończony z jednej strony typem komunikacji bezosobowej, a z drugiej typem
komunikacji interpersonalnej.
bezosobowa ------------------------------------------------- interpersonalna
Rys. 2. Typy komunikacji [8, s. 61]
Czasem ludzie nie udostępniają prawie niczego ze swojej wyjątkowości czy
indywidualnych decyzji. Prezentują się wtedy jako  jeszcze jedna klientka , która chce
wymienić rajstopy na parę innego koloru. W takim przypadku klientka może także osobę
z drugiej strony lady spostrzegać jako  jeszcze jedną sprzedawczynię . Sprzedawczyni może
to odwzajemniać i udostępnić wyłącznie swoją rolę (jestem sprzedawczynią) i spostrzegać
klientkę tylko jako klientkę i nikogo ponadto. Kiedy osoby dokonają takich wyborów ich
komunikacja mieści się gdzieś po lewej stronie rysunku 2 [15, s. 56]. W wielu sytuacjach nie
ma nic złego w komunikacji bezosobowej.
W innych sytuacjach jedna osoba [15, s. 56]:
 odsłania nieco swoją wyjątkowość, uczucia, niepewność, wybory, ponieważ spostrzega
drugą osobę jako szczególnie sympatycznego, kompetentnego słuchacza. Druga osoba
z kolei słucha w sposób szczególnie podtrzymujący, nie zwraca uwagi na drobiazgi.
Kiedy osoby dokonają takich wyborów ich komunikacja mieści się gdzieś pośrodku
rysunku 2,
 obie osoby odsłaniają szeroko i dogłębnie to, co myślą i czują w omawianych sprawach.
Obie także słuchają z troską i zrozumieniem informacji o myślach i uczuciach partnera,
nawet jeśli nie zgadzają się ze wszystkim co usłyszą. Kiedy osoby dokonają takich
wyborów ich komunikacja mieści się po prawej stronie rysunku 2.
Bardzo istotnym elementem komunikacji jest fakt wysyłania zrozumiałych przekazów.
Im bardziej precyzyjnie się wypowiadamy, tym większe prawdopodobieństwo uniknięcia
zakłóceń i poprawnego zrozumienia tego, co mówimy drugiej osobie.
Porozumiewamy się za pomocą słów i gestów. Komunikacje: słowna i bezsłowna
powinny być traktowane łącznie. Zgodność komunikatów werbalnych i niewerbalnych
uwiarygodnia rozmówcę i to, co chce nam przekazać. Tylko nieprofesjonaliści lekceważą
mowę ciała. Mową ciała przekazuje się 2/3 informacji.
Przyjazna mowa ciała: częsty kontakt wzrokowy, pogodny wyraz twarzy z lekkim
uśmiechem, aprobujące potakiwanie głowa, spokojne, otwarte dłonie, ruchy ciała do przodu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
i tyłu, zmniejszanie dystansu fizycznego (pochylenie ciała do przodu), rozluz
nione mięśnie
(nie są sztywne), miłe i ciepłe brzmienie głosu.
Wroga (agresywna) mowa ciała: unikanie wzroku przez częste odwracanie głowy lub
spoglądanie ponad głową partnera, nieprzenikniony lub nieprzyjemny wyraz twarzy, uśmiech
politowania lub ironiczny, nadmierna gestykulacja (grożenie palcem), częste pocieranie nosa,
krzyżowanie rąk i nóg, napastliwy lub ostry ton.
Zalękniona mowa ciała: częste odwracanie wzroku i przymykanie oczu, zaczerwienienie
lub nagła bladość, silne pocenie się, ogólna nadpobudliwość ruchowa (wiercenie się,
pocieranie szyi i karku, wykręcanie palców), krzyżowanie rąk i nóg, drżące mięśnie.
Mowa ciaÅ‚a Å›wiadczÄ…ca o pewnoÅ›ci siebie: kontakt wzrokowy do ¾ czasu rozmowy,
patrzenie prosto w oczy, lekkie pochylenie głowy na bok, spokojna, rozluz
niona pozycja
ciała, ramiona opuszczone, umiarkowana gestykulacja, poważny ton, otwarte dłonie
(skierowane ku górze) [7, s. 86  87].
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka jest struktura procesu komunikowania siÄ™?
2. Co do budowy komunikatu wykorzystuje nadawca?
3. Co do odczytania komunikatu wykorzystuje odbiorca?
4. Na czym polega aktywne słuchanie?
5. Jakie znasz techniki wykorzystywane podczas aktywnego słuchania i na czym polegają?
6. W jakich sytuacjach nie udostępniamy prawie wcale niczego ze swojej indywidualności,
a w jakich sytuacjach odsłaniamy się szybko i szeroko?
7. Czy znane Ci osoby udzielające wyjaśnień zawsze mówią wyraz
nie, o co im chodzi?
8. Jakie zachowania wskazują na przyjazną mowę ciała?
9. Jakie zachowania wskazują na wrogą mowę ciała?
10. Jakie działania wskazują na zalęknioną mowę ciała?
11. Jakie cechy zachowania świadczą o pewności siebie?
12. Który rodzaj wypowiedzi (werbalny / niewerbalny) jest najbardziej lubiany i dlaczego?
13. Kiedy mowa ciała sprzyja porozumieniu a kiedy je utrudnia?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Posłuchaj innych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) opracować i zapisać na kartce informację (relacja ze zdarzenia) na podstawie krótkiego
tekstu z gazety,
2) utworzyć dwójkę z innym uczniem,
3) odczytać opracowaną przez siebie informację drugiej osobie (B),
4) odpowiedzieć na pytania zadawane przez ucznia B,
5) wysłuchać parafrazy - informacji w wykonaniu drugiego ucznia (B), który ma się przy
tym posłużyć kartą ćwiczeń 1,
6) zamienić się rolami i ponownie wykonać ćwiczenie przyjmując rolę osoby parafrazującej
informacjÄ™.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Wyposażenie stanowiska pracy:
 czasopisma codzienne z informacjami o wydarzeniach  po jednym dla każdego ucznia
(np. Życie Warszawy, Kurier Poranny, Gazeta Współczesna),
 karta ćwiczeń 1   Techniki aktywnego słuchania .
1. Parafraza: 3. Dowartościowanie:
 Jeśli Cię dobrze zrozumiałem, to & &  Dziękuję Ci za to, co powiedziałeś
 Z tego, co mówisz, wynika, że & .  Doceniam to, co dla mnie zrobiłaś
 Czy chodzi Ci o to, że & ..  Cieszę się, że tak poważnie do tego
2. Odzwierciedlanie uczuć: podszedłeś
 Wydajesz się być zdenerwowany, gdy
o tym mówisz 4. Dojaśnianie
 Zdaje się, że Cię rozzłościłem  Kiedy i gdzie to się stało?
 Wygląda, że jesteś zadowolony z tych  Co to dla Ciebie oznacza?
planów  Jak on wtedy wyglądał?
Ćwiczenie 2
Zbuduj i odbierz komunikaty niewerbalne i werbalne na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) chodzić swobodnie po sali,
2) na hasło osoby prowadzącej zacząć poruszać tak jak: osoba bardzo zmęczona, wesoła,
smutna, zamyślona, dziecko,
3) sam wymyślić polecenia do wykonania przez grupę,
4) przekazać do wykonania swoje polecenia pozostałym uczniom.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 tablice poglądowe lub foliogramy z fotografiami osób zamyślonych, smutnych,
wesołych.
Ćwiczenie 3
Zaprezentujcie siÄ™ wzajemnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wylosować osobę do pary,
2) opowiedzieć drugiej o sobie tyle, ile chcesz powiedzieć (przez 5 minut),
3) zamienić się rolą i być osobą słuchającą,
4) ocenić i zaznaczyć na karcie ćwiczeń 2 znakiem X to, na ile zechciałeś odsłonić swoją
indywidualność,
5) ocenić i zaznaczyć na karcie ćwiczeń 2 znakiem V to, na ile twój partner z pary zechciał
odsłonić swoją indywidualność,
6) porównać wyniki z osobą w parze,
7) usiąść w kole z pozostałymi uczniami i opowiedzieć o swoich partnerach z pary (osoba,
o której mowa tylko słucha. Wypowiedz
może zakończyć ta osoba, o której opowiadano
(ewentualne korygując przekłamania).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Wyposażenie stanowiska pracy:
 karta ćwiczeń 2   Typy komunikacji .
bezosobowa -------------------------------------------------interpersonalna
Ćwiczenie 4
Byłeś tam  zrelacjonuj jako naoczny świadek.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wysłuchać instrukcji nauczyciela o tym, jak przygotować relację z zastosowaniem zasady
sześciu pytań: 1) kto?; 2) co?; 3) gdzie?; 4) kiedy?; 5) dlaczego?; 6) jak?
2) przygotować w ciągu 2  3 minut przekaz z jakiegoś wydarzenia zgodnie ze sztuką
dziennikarskÄ…,
3) uwzględnić w relacji zasadę sześciu pytań,
4) odpowiedzieć na pytania zadawane przez wyznaczone do tego zadania osoby,
5) ocenić relacje innych osób biorąc pod uwagę poniższe pytania i kartę ćwiczeń 3:
 W jakim stopniu relacje uwzględniały wszystkie sześć wymienionych punktów?
 Czy mieściły się w ustalonym limicie czasu?
6) Ocenić pytania według karty ćwiczeń 4.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 długopis,
 karta ćwiczeń 3   Karta oceny relacji ustnej ,
Słuchając wypowiedzi zanotuj informacje w każdej z tych kategorii
Kto?
Co?
Kiedy?
Gdzie?
Dlaczego?
Jak?
 karta ćwiczeń 4   Karta oceny pytań .
Oceń pytania
Pytania były: tak nie zazwyczaj
jasne
precyzyjne
na temat
tendencyjne
Uwagi:
Ćwiczenie 5
Przedstaw za pomocą gestów, obrazków i słów treść przysłowia.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapisać wraz z innymi członkami grupy na oddzielnych kartkach znane sobie przysłowia,
2) uczestniczyć w losowaniu przez przedstawiciela grupy kartki z przysłowiem,
3) przygotować inscenizację przysłowia,
4) odegrać scenkę wraz z innymi uczniami z grupy,
5) odgadywać, jakie przysłowie prezentują inne grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kartki papieru,
 mazaki,
 kredki,
 kolorowe czasopisma,
 klej,
 nożyczki,
 kolorowe paski papieru.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zastosować przy aktywnym słuchaniu parafrazę?
2) zastosować przy aktywnym słuchaniu odzwierciedlanie uczuć?
3) zastosować przy aktywnym słuchaniu dowartościowywanie?
4) zastosować przy aktywnym słuchaniu dojaśnianie?
5) przygotować czytelny i zabawny plakat?
6) określić typ / jakość komunikacji interpersonalnej?
7) sprecyzować pytania tworzące  zasadę sześciu pytań ?
8) wyrazić za pomocą gestów prosty komunikat skierowany do innej
osoby?
9) wyrazić za pomocą rysunku prosty komunikat skierowany do innej
osoby?
10) sparafrazować komunikat i skierować go do innej osoby?
11) rozpoznać przyjazną mowę ciała?
12) rozpoznać wrogą mowę ciała?
13) rozpoznać mowę ciała świadczącą o pewności siebie?
14) okazać za pomocą gestów przyjazną mowę ciała?
15) okazać za pomocą gestów pewność siebie?
16) wyrazić intencje za pomocą intonacji głosu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Warunki skutecznego komunikowania siÄ™
4.2.1. Materiał nauczania
Podczas pierwszego kontaktu i rozmowy powstają wyobrażenia osobowości innych ludzi
i klasyfikujemy ich w określony sposób. Ludzie stosują zasadniczo trzy rodzaje kategorii,
wedle których, budują owe wyobrażenia: role społeczne (klasa, zawód), cechy osobowości
(inteligencja), charakterystyka fizyczna (wzrost, atrakcyjność). Każda z kategorii,
w poszczególnych przypadkach, inaczej oddziałuje na przebieg spotkania i rozmowy. Wśród
najważniejszych czynników klasyfikujących ludzi można wymienić [17]:
1. Wpływ warunków fizycznych  są to pierwsze wrażenia odbierane przy spotkaniu
z innymi, na podstawie których, buduje się pierwsze wnioski dotyczące danej osoby 
 z wyglÄ…du . SÄ… tu stosowane liczne uproszczone sÄ…dy: na temat ludzi noszÄ…cych okulary 
 inteligentni ; posiadających grube usta   zmysłowi ; cienkie usta   skrupulatni ;
wysokie czoło   inteligentni ; ciemną lub szorstką skórę   wrodzy ; mający  dziecinne
buzie  osoby mniej dojrzałe, cieplejsze i podporządkowujące się, co jest atrakcyjne
u kobiet, lecz nie u mężczyzn. Te sądy mogą być modyfikowane, gdy osoba była
obserwowana przez parę minut, w działaniu.
2. Atrakcyjność fizyczna  wywiera poważny wpływ na sposób, w jaki dana osoba jest
traktowana. Istnieją indywidualne preferencje, związane z osobowością spostrzegającego,
np. mężczyz
ni ekstrawertyczni lubią obrazy dziewcząt skąpo ubranych z dużymi piersiami.
Istnieją też duże różnice kulturowe, dotyczące np. kobiet szczupłych i grubych. Atrakcyjność
fizyczna kobiet w społeczeństwie europejskim oparta jest zasadniczo na następujących
elementach: wzrost  średni (Miss Świata ma przeciętnie 173 cm), niższa od swego
partnera; wygląd zewnętrzny  wymiary idealne to 60-90-60 cm, każdy z komponentów jest
ważny, otyłość jest cechą negatywną; twarz  regularna, pełne usta, jasna skóra, uśmiech;
włosy zadbane, długie ( kręcona peruka jest często stosowana w eksperymentach dla
spowodowania nieatrakcyjności); zdrowie  widoczne dobre zdrowie, rześkość i aktywność;
ubiór  zgodny z aktualną modą; samoocena  ludzie z wysoką samooceną zyskują
bardziej atrakcyjnych partnerów. Atrakcyjność u mężczyzn nie jest tak istotna, jak u kobiet,
ma jednak pewien wpływ na spotkanie. Ważny jest wzrost i ogólna atrakcyjność.
3. Stereotypy społeczne  są składnikiem wyobrażeń osobowości innych ludzi,
zwłaszcza, gdy informacja o nich jest szczątkowa. Stereotypy zawierają informację nie
wymagającą wysiłku. Badania nad stereotypami studentów Princeton, przeprowadzone
w 1933, 1951 i 1967 r. wykazały, że 84% badanych uważa, że Murzyni są zabobonni, 79% iż
Żydzi są przebiegli, a 78 % że Niemcy mają nastawienie naukowe.
Szczególnie interesujące są stereotypy płciowe. Powszechnie przyjmuje się, że
mężczyz
ni są bardziej niezależni, asertywni, wierzący w siebie itp. Kobiety natomiast
bardziej przywiązane, współczujące, pomagające itp. Stereotypy wpływają na sądy o innych
zwłaszcza wówczas, gdy brak jest jakiejkolwiek użytecznej informacji o osobach. Częściowo
sÄ… kreowane przez mass media.
4. Nazwiska i przydomki  ludzie myślą o sobie i innych nazwiskami, zwłaszcza, gdy
wskazują one na pochodzenie społeczne, rasę, miejsce urodzenia. Podobnie pewne
wyobrażenia przynoszą ze sobą używane imiona i przydomki, nadawane przez rodziców,
grupy rówieśnicze, zespół środowiskowy, które oznaczają akceptację w danej grupie, a często
również pełnioną w niej rolę. Mogą one być oparte na pewnych właściwościach jednostki
(Grubas), wynikać z pewnych wydarzeń (Donosiciel) albo być związane z rzeczywistym
nazwiskiem (np.  Sherlock przy nazwisku Holmes). W społeczności dziecięcej wiele
przydomków pochodzi z komiksów i literatury, np. Piggy (Prosiak) dla tłustego chłopca, albo
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Twit czy Thinker (Myśliciel). Podobną rolę odgrywają stopnie w wojsku, naukowe czy
szlacheckie (Sir, Lord). W Walii w zwyczaju jest przy rozmowie odwoływanie się do zawodu
(np.  Jones the Spy   Jones Szpieg, Tajniak , gdyż wielu ludzi nosi to samo nazwisko.
5. Tworzenie uproszczonego i ujednoliconego wyobrażenia  istnieje tendencja do
budowania nadmiernie uproszczonych obrazów osób, które spotykamy  poznając jedną
z cech, dobudowuje się inne na zasadzie skojarzeń i sądu, że cechy występują blokami;
korzysta się przy tym z nabytej już wiedzy społecznej i oczekiwań, co oszczędza wysiłku
i powoduje, że świat wydaje się przewidywalny. Schematy, którymi się przy tym ludzie
posługują, mogą być bardzo różne, np. miły  niemiły, wojskowy  cywil, swój  obcy,
pracowity  leniwy, zbawiony  niezbawiony itp. Poszczególne elementy tego schematu
często są zbudowane na podstawie pojedynczych zachowań i doświadczeń.
Na każdym etapie komunikowania się pojawiają się zakłócenia. Mają różne przyczyny.
Do najbardziej powszechnych należą [7, s. 58  60]:
 nieuważne odbieranie sygnałów rozmówcy,
 przeszkadzanie (przerywanie, hałasowanie, kończenie za kogoś zdania, złośliwy
uśmiech, ignorowanie),
 brak zgodności między językiem ciała a tym, co się mówi,
 słuchanie tylko tego, co chcemy usłyszeć (filtr percepcyjny),
 celowe rozpraszanie uwagi, np. przez rozpraszanie innych,
 brak poczucia humoru,
 różnice w poziomie wykształcenia i w zainteresowaniach,
 nastawienie się na otrzymanie tego, czego rozmówca nie może lub nie chce nam dać
(uwagi, uznania, zainteresowania, aprobaty, przyjaz
ni),
 blokady komunikacyjne.
Kiedy czujemy siÄ™ sfrustrowani sytuacjÄ… lub czyimÅ› zachowaniem, reagujemy
najczęściej złością lub innymi negatywnymi komunikatami, które wzmagają konflikt i nie
prowadzą do poprawnych rozwiązań. Formułowane są one często w ten sposób, że utrudnia
to dialog i budzi negatywne reakcje. Można powiedzieć, że używamy różnych form
wypowiedzi [5, s. 23]:
Języka TY, w którym formułowane są wypowiedzi związane z barierami
komunikacyjnymi, np. oskarżanie, diagnozowanie, pouczanie itp., np.  TY jesteś niesolidny ,
 (TY) chciałbyś wszystkimi rządzić ,  (TY) powinieneś to zrobić zupełnie inaczej .
Posługując się tym językiem przerzucamy odpowiedzialność na drugą osobę, co na ogół
powoduje spontanicznÄ… reakcjÄ™ obronnÄ….
Języka MY, w którym wypowiadamy się (na ogół bez upoważnienia) w imieniu grupy,
środowiska, klasy społecznej, nauki, teorii lub rodzaju ludzkiego. Komunikaty formułowane
w tym języku są nieosobiste ( to nie ja, to wszyscy tak myślą, odczuwają, robią ).
Języka SI
, którego używamy, mówiąc o sobie i o tym, co się z nami dzieje tak, aby nie
brać za to odpowiedzialności ( człowiek taki przemęczony, tak się złożyło ). Język SI

występuje też w formach ukrytych, mówię:  nie mogę , żeby nie wziąć odpowiedzialności za
to, że nie chcę; mówię:  nie mam czasu , choć mam go tyle, ile wszyscy ludzie na ziemi, tyle
że decyduję się przeznaczyć go na coś innego.
Oprócz języka, jakiego używamy, duże znaczenie ma rodzaj wypowiedzi stosowany
przez nas w stosunku do rozmówcy. Może on ułatwiać lub utrudniać rozmowę. Najczęstszym
rodzajem wypowiedzi jest ocena. Zawiera ona najczęściej osąd i postulaty zmiany
zachowania. Często osądzamy, czy kłopoty naszego rozmówcy są poważne
i prawdziwe. Tym samym dajemy do zrozumienia, że  wiem lepiej , co rozmówca powinien
czuć, wiedzieć i zrobić. Przydatność  dobrych rad jest znikoma. Odpowiedzią na ocenę jest
ocena, a to prowadzi do konfrontacji i wzrostu napięcia. A oto przykłady ocen [7, s. 60  61]:
 to dziwne, co mówisz,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
 wez
się w garść i doprowadz
rzecz do końca,
 nie należy tak myśleć,
 musisz to powiedzieć jak najszybciej.
Innym rodzajem wypowiedzi, który może utrudniać rozmowę jest wsparcie. Trzy rodzaje
wsparcia sÄ… z
le odbierane. Pierwszy rodzaj  gdy, mówisz ludziom, że nie powinni czuć tego,
co czujÄ… (np.  no nie bÄ…dz
taki smutny ), drugi  gdy odnosisz cudze negatywne stany
emocjonalne do własnych doświadczeń, opowiadając o nich szeroko, czyli skupiając uwagę
na sobie (np.  wszyscy czasem się załamujemy, ale potem to przechodzi ) i trzeci  gdy
zachowujemy się czysto konwencjonalnie, a nie autentycznie ( spróbuj nie reagować tak
emocjonalnie, bo to Ci szkodzi ).
Właściwe wsparcie: Kiedy znowu tak się poczujesz i będziesz miał ochotę, zadzwoń do
mnie. Zawsze mam czas dla ciebie  opowiadaj. Co chcesz zrobić? Tylko powiedz, pomogę
Ci.
Blokady komunikacyjne występują szczególnie wyraz
nie w kontakcie dorosłych
z dziećmi. Dorośli często sądzą, że lepiej znają uczucia i problemy dzieci niż one same,
zwłaszcza wówczas, gdy, potraktowane poważnie, te uczucia czy problemy mogłyby im
sprawić kłopot.
Oto przykłady [3, s. 14]:
DZIECKO: Mamo, jestem zmęczona.
JA: Nie jesteś zmęczona, tylko zaspana.
DZIECKO (głośniej): Ale ja jestem zmęczona.
JA: Nie jesteÅ›. JesteÅ› tylko trochÄ™ senna. Ubieramy siÄ™.
DZIECKO (płacząc): Nie, ja jestem zmęczona.
(Poprawnie: Więc jesteś ciągle zmęczona, pomimo że dopiero się przebudziłaś.)
DZIECKO: Mamo, tutaj jest gorÄ…co.
JA: Jest zimno. Nie zdejmuj swetra.
DZIECKO: Ale mnie jest gorÄ…co.
JA: Powiedziałam, nie zdejmuj swetra.
DZIECKO: Mnie jest gorÄ…co.
(Poprawnie: Mnie jest zimno, a tobie jest tutaj gorÄ…co.)
DZIECKO: Ten program telewizyjny był nudny.
JA: Nie, był bardzo interesujący.
DZIECKO: Był głupi.
JA: Był pouczający.
DZIECKO: Był do kitu.
JA: Nie wyrażaj się tak.
(Poprawnie: Jak słyszę, ten program nie zaciekawił Cię zbytnio.)
Prezentowane rozmowy obracają się  w kółko . Uporczywie dorosły nie pozwala
dziecku na wyrażenie jego spostrzeżeń czy odczuć. Dopiero wczucie się w doznanie dziecka
powoduje, że unikamy zdecydowanych zaprzeczeń uczuciom dziecka (porównaj wypowiedz

poprawną). Tego typu wzorce są przenoszone póz
niej na kontakty typu dorosły  dorosły.
Zdarza się, że postępowanie osób opiekujących się dziećmi (rodzice, opiekunowie,
personel instytucji edukacyjnych) nie jest zgodny z potrzebami i oczekiwaniami dziecka.
Dorośli popełniają tak zwane błędy jatrogenne. Polegają one na takim używaniu (często
nieświadomym) wypowiedzi, nadawaniu komunikatów bezsłownych oraz zachowaniach,
które niekorzystnie wpływają na stan dziecka. Powodują zaburzenia w zachowaniu, ujawniają
zachowania nerwicowe, wzbudzajÄ… reakcje obronne i inne reakcje frustracyjne (np. agresja
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
fizyczna, mechanizmy ucieczkowe, regresyjne, izolowanie się). Błędy jatrogenne mogą być
również przyczyną obrażeń fizycznych.
Ważną rzeczą w komunikacji jest tak zwana informacja zwrotna. Przy jej pomocy jedna
osoba (A) komunikuje drugiej (B) o swoich spostrzeżeniach, odczuciach, reakcjach
emocjonalnych, myślach i wyobrażeniach dotyczących rozmówcy, jego zachowań i postaw.
Umiejętność udzielania informacji zwrotnej, odbierania i korzystania ma podstawowe
znaczenie dla rozwoju umiejętności komunikacyjnych [5, s. 29]. Dzięki informacji zwrotnej
możemy: wyrazić swoją akceptację, wskazać, co dana osoba może (powinna) jeszcze zrobić,
korygować zachowania, których nie akceptujemy albo uważamy za destrukcyjne. Informacja
zwrotna to osobiste, formułowane w języku JA, wyrażanie uczuć. Język ten, to taki sposób
wypowiadania się, w którym wyrażamy siebie, swoją reakcje, przeżycia, myśli, opinie
i wyraz
nie zaznaczamy, że wypowiadamy się na swój temat i w swoim imieniu.
Na przykład:
Zamiast: Wkurzasz mnie!  ZÅ‚oszczÄ™ siÄ™, kiedy to robisz.
Zamiast: Zawsze się spóz
niasz. Chyba w ogóle ci nie zależy na współpracy.  Kiedy nie
przychodzisz punktualnie na spotkanie, ja się denerwuję, ponieważ mam ograniczoną ilość
czasu na załatwienie naszych spraw.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są trzy rodzaje kategorii, według których ludzie budują wyobrażenia o innych
osobach?
2. Jak warunki fizyczne wpływają na nasze spostrzeganie innych ludzi?
3. Jak atrakcyjność fizyczna danego człowieka wpływa na to, jak ją  widzimy ?
4. Jak stereotypy społeczne wpływają na nasze postrzeganie innych ludzi?
5. Czym kierujemy siÄ™ nadajÄ…c innym ludziom przydomki (przezwiska)?
6. Na czym polega tworzenie uproszczonego i ujednoliconego wyobrażenia o danej osobie?
7. Co to jest i do czego służy  informacja zwrotna ?
8. Jakie są przyczyny zakłóceń w komunikowaniu się z drugim człowiekiem?
9. W jakim celu ludzie stosują język  TY ,  MY ,  WY oraz  JA ?
10. Jakie rodzaje wypowiedzi mogą utrudniać lub blokować komunikację? Podaj przykłady
takich wypowiedzi.
11. Co według Ciebie rodzic mógłby powiedzieć, nie godząc się z odczuciami dziecka:
1) Nie lubię mojej małej siostrzyczki; 2) Już więcej nie będę nosił aparaciku. On mnie
uciska; 3) Ta książka jest nudna. Tego nie da się czytać.
12. Dlaczego zanim odpowiesz na pytanie, najpierw powinieneś upewnić się, o co chodzi
pytajÄ…cemu?
13. Co to sÄ… czynniki jatrogenne?
14. Które z czynników jatrogennych są dla Ciebie nowe i nie wiązałaś ich dotychczas
z sytuacjami typu: dziecko - dorosły?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, jakie znaczenie ma przedstawienie osoby i jej mowa wstępna dla przełamywania
tendencji do klasyfikowania ludzi oraz dla ich uwiarygodnienia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wypełnić formularz (kartę ćwiczeń 5),
2) znalez
ć sobie osobę do pary,
3) jako osoba A przedstawić zgromadzonym słuchaczom osobę B w następujących
okolicznościach:
 PrzewodniczÄ…cy rady szkolnej przedstawia osobÄ™ na spotkaniu nauczycieli przed
rozpoczęciem roku szkolnego. Na podium znajdują się: kurator, przewodniczący związku
nauczycieli i przedstawiciel rady szkoły.
 Przewodniczący samorządu uczniowskiego przedstawia dyrektora, mającego wystąpić na
pierwszym apelu szkolnym, rozpoczynajÄ…cym rok szkolny. Na podium znajdujÄ… siÄ™
przewodniczÄ…cy rady szkolnej razem z pracownikami administracji szkolnej.
 Matka dziecka, którym się opiekujecie przedstawia was na przyjęciu, w którym
uczestniczÄ… dzieci i ich rodzice.
a. jako osoba, która ma być przedstawiona masz przygotować powitanie  wstęp do
przemówienia, w którym dziękujesz przedmówcy i witasz wszystkich osobiście na
podium,
b. jako osoba przedstawiajÄ…ca drugÄ… osobÄ™ korzystasz z danych z formularza,
c. odpowiadasz w trakcie dyskusji na poniższe pytania:
 Która z osób po jej przedstawieniu stała się dla niego bardziej wiarygodna
i dlaczego?
 Które z przemówień można ocenić jako dokładniejsze (ze względu na podane
informacje) a które ogólnikowe?
 Jakie cechy samego wystąpienia (np. kontakt wzrokowy, przyjemny, dobitny głos,
odpowiednia gestykulacja i postawa ciała) wpłynęły na pozytywną ocenę przedstawianej
osoby? (jej wiarygodności).
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kartki z opisem okoliczności prezentacji osoby,
 karta ćwiczeń 5   Chciałbym przedstawić państwu& - ocena .
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Hobby: & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
LubiÄ™: & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Nie lubiÄ™: & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Cele: & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Ćwiczenie 2
Zamień komunikaty typu  TY ,  MY ,  WY na typu  JA .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapisać na kartce 2  3 komunikaty w języku  TY ,  MY ,  WY ,
2) wymienić się kartkami i zamienić zdania na komunikat typu  JA , czyli wypowiedz

we własnym imieniu,
3) odpowiedzieć na poniższe pytania:
 Co naprawdę powiedziałeś stosując komunikaty typu  TY ,  MY ,  WY ?
 Jakie efekty może przynieść komunikat wygłoszony w każdym z omawianych języków?
 W jakim przypadku mówisz we własnym imieniu?
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kartka,
 długopis
Ćwiczenie 3
Ustal, o co naprawdę pytają lub co chcą przekazać ludzie. Sposób wykonania ćwiczenia:
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać treść kartki otrzymanej od nauczyciela,
treść kartki:
 Jesteś uczniem czwórkowym. Dostałeś 1 z klasówki. Po lekcji nauczyciel pyta:  Czy
chciałbyś porozmawiać o klasówce?
 Twoja sympatia pyta:  Czy podoba Ci siÄ™ moje uczesanie?
 Chłopak lub dziewczyna, która  masz nadzieję  zaprosi Cię na imprezę widzi Cię
w klasie i pyta:  Wybierasz się na tańce w sobotę?
  Cześć, gdzie się podziewałaś?
 Mówisz koleżance, że nie podoba ci się sposób, w jaki cię ostatnio traktuje. Ona
odpowiada:  O co Ci chodzi?
2) do każdego pytania dopisać tyle interpretacji, ile przyjdzie Ci do głowy.
3) odczytać głośno zapisane pomysły i porównać z pomysłami innych uczniów,
4) odpowiedzieć na pytanie: O co naprawdę pytają lub co chcą przekazać ludzie?
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kartka z opisem sytuacji i pytaniem dla każdej osoby w klasie.
Ćwiczenie 4
Określ błędy jatrogenne mogące pojawić się w pracy z dzieckiem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) stworzyć wspólnie z innymi członkami grupy listę błędów jatrogennych we wskazanych
przez nauczycielach obszarach,
2) stworzyć klasową listę błędów jatrogennych w analizowanych obszarach,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
3) wskazać błędy, których nie przewidziałeś a które przewidzieli inni uczniowie,
4) wskazać błędy przewidziane przez ciebie, a nie wzięte pod uwagę przez innych uczniów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusze szarego papieru dla każdej z grup,
 mazaki,
 taśma samoprzylepna.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wiarygodnie przedstawić komuś inną osobę?
2) dobrać informacje o kimś / o sobie w taki sposób, aby zapobiec
 zaszufladkowaniu na podstawie czynników klasyfikujących ludzi?
3) uwolnić się od stereotypów społecznych?
4) przedstawić swoje mocne strony?
5) świadomie zastosować mowę ciała zgodna z komunikatem
werbalnym?
6) wymienić znane Ci przyczyny zakłóceń w komunikowaniu się
z drugim człowiekiem?
7) omówić język TY?
8) omówić język MY?
9) omówić język SI
?
10) omówić język JA?
11) wskazać efekty wygłoszenia komunikatu w języku JA?
12) wskazać efekty wygłoszenia komunikatu w języku TY?
13) wskazać efekty wygłoszenia komunikatu w języku MY?
14) wskazać efekty wygłoszenia komunikatu w języku SI
?
15) wymienić blokady komunikacyjne?
16) ustalić, czego rozmówca chce się dowiedzieć lub co przekazać?
17) wymienić czynniki jatrogenne w obszarze bezpieczeństwa fizycznego
dziecka?
18) wymienić czynniki jatrogenne w obszarze bezpieczeństwa
emocjonalnego dziecka ?
19) wymienić czynniki jatrogenne w obszarze kontaktów
interpersonalnych z dzieckiem?
20) wytłumaczyć co to są czynniki jatrogenne?
21) przewidywać potencjalne niebezpieczeństwa grożące dziecku?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.3. Style komunikowania siÄ™
4.3.1. Materiał nauczania
W sposobie komunikowania się ludzi wyróżniamy trzy style: agresywny, uległy
i asertywny. Teoretycy psychologii osobowości przyczyn takich zachowań upatrują
w nierozwiązanych konfliktach wewnętrznych w różnych okresach życia. Powodują one brak
zaufania do siebie i ludzi. Lęki i brak poczucia bezpieczeństwa powodują, że ludzie albo
ulegają innym, nie troszcząc się o własne potrzeby i prawa, albo nie respektują praw innych
ludzi, wykorzystując ich do swoich celów.
Ludzie ulegli czują się słabi, bezradni, boją się reakcji innych, podejmując decyzję
pragną uniknąć konfliktów, boją się być niegrzeczni, nie przedstawiają własnych potrzeb,
poglądów i odczuć. Lekceważą własne prawa pozwalając innym je naruszać. Paradoksalnie
unikając konfliktu prowokują jego powstanie. Uzależniając się od innych, tracą szacunek do
samych siebie, manipulując innymi, aby otrzymać to, czego chcą. Ukryta manipulacja nie jest
akceptowana przez innych.
Przykładowe korzyści bycia uległym:
 nie muszą brać odpowiedzialności za swoje uczucia i potrzeby,
 zawsze znajdzie siÄ™ ktoÅ›, kto podejmie za nas decyzje i zaopiekuje siÄ™ nami.
Przykładowe straty w byciu uległym:
 utrata niezależności,
 stłumienie swoich uczuć i potrzeb,
 trudność w polubieniu siebie, ponieważ nie można nic zmienić w swoim życiu ani
wyrazić swoich prawdziwych uczuć (brak poczucia wpływu na sytuację).
Ludzie agresywni bronią własnych praw, lekceważąc prawa innych, dominują nad nimi,
często ich upokarzając, nie słuchają innych ludzi, podejmują decyzje bez liczenia się z ich
prawami, przyjmujÄ… postawy wrogie lub obronne, nie wierzÄ… w samych siebie, ale nie lubiÄ…
przegrywać. Dlatego demonstrują swoją władzę, złość, agresję, która jest z
ródłem często
nierealnych oczekiwań.
Asertywność (Asserare, z gr. stanowczość) to umiejętność wyrażania wobec innych osób
własnych uczuć, opinii, pragnień w sposób adekwatny, otwarty i pozbawiony lęku, a zarazem
respektujący uczucia, postawy i pragnienie innych [13, s. 89]. Jest często mylona z agresją,
ponieważ w zachowaniach agresywnych również bronimy własnych praw, ale lekceważymy
przy tym prawa innych, dominujemy nad nimi, nie słuchamy, często upokarzamy.
Jako człowiek masz prawo:  dobrze myśleć o sobie,
 popełniać błędy,  wypowiadać swoje opinie,
 sam ustalać swoje cele,  wyrażać swoje odczucia i pragnienia,
 samodzielnie podejmować decyzje,  być smutny, wesoły, zły,
 odpowiadać ,,nie  na prośby,  masz prawo do wszystkich uczuć,
 dbać o siebie,  być taki, jaki jesteś,
 być sobą,  mieć własne zdanie na swój temat,
 bronić swych praw,  przeciwstawiać się nieuprawnionej
 pytać i szukać informacji, krytyce,
 być dla siebie autorytetem,  być zakłopotany,
 zastanawiać się,  MASZ PRAWO BYĆ
 wahać się, ASERTYWNY
 zmieniać zdanie  MASZ PRAWO NIE BYĆ
 prosić o różne rzeczy, ASERTYWNY
 być traktowany z szacunkiem,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Zasadnicza różnica dotyczy sposobu traktowania innego człowieka. W postawie
agresywnej używając przewagi i dominacji pragniemy użyć go do swoich celów. ,,Drugi jest
przedmiotem. Celem zaś asertywności jest realizacja osobistych praw w relacjach z innymi
ludz
mi. ,,Drugi  człowiek jest partnerem relacji, jest podmiotem.
Jeśli będziesz miał wątpliwości jak odpowiedzieć na pytania poszukaj odpowiedzi
umieszczonej w książce J. Gut i W. Haman  Docenić konflikt. Od walki i manipulacji do
współpracy . Warszawa 1995, Kontrakt, s. 51 lub porozmawiaj na ten temat w klasie
z kolegami i nauczycielem. Trudno znalez
ć uniwersalną receptę na wszystkie te problemy.
Jednak bardzo pomocne są ćwiczenia umiejętności bycia asertywnym. Trening asertywności
wymaga zdobycia biegłości w kontrolowaniu trzech struktur naszej osobowości: poczucia
własnej wartości, umiejętności komunikacyjnych, poczucia sprawstwa.
Zanim przystąpisz do ćwiczeń, które pozwolą Ci praktycznie poznać czynności, które
wchodzą w skład umiejętności i zachowań asertywnych musisz wiedzieć, że:
a) Nie wszystkie krytyczne komunikaty skierowane do Ciebie naruszajÄ… poczucie Twojej
wartości; informacja zwrotna jest zawsze subiektywna, nie jest wyrokiem na Ciebie,
a jedynie ktoś tak Cię widzi, chociaż nie jesteś taka(i).
b) Nadawca informacji zwrotnej tak na Ciebie reaguje i mówi o swoich odczuciach,
myślach, wyobrażeniach, czyli mówi o sobie.
c) Warunkiem korzystnego oddziaływania informacji zwrotnej jest poczucie
bezpieczeństwa w relacjach z osobą, od której te informacje otrzymujesz. Jeśli masz do
tej osoby zaufanie, jeśli wierzysz w jej życzliwość i w to, że jesteś dla niej celem, a nie
środkiem do osiągnięcia jej osobistych celów i komunikat zwrotny przyniesie ci osobistą
korzyść, wówczas jesteś gotów przyjąć najtrudniejsze informacje na swój temat.
Wyraz
na odmowa asertywna jest respektowana przez większość ludzi. Asertywna
odmowa jest to stanowcze i wyraz
ne stwierdzenie, w którym powinny być zawarte trzy
ważne elementy:
a) na początku musi paść słowo  NIE ,
b) musi być zawarte określenie, czego nie chcemy wykonać, np.
Nie napiszÄ™ za Ciebie raportu &
Nie pożyczę Ci pieniędzy& .
Nie zostanę dłużej w szkole& ,
c) musi paść krótkie i prawdziwe uzasadnienie naszej odmowy (bez wykrętów,
usprawiedliwień i pouczeń):
... bo potrzebuję czasu na dokończenie swojej pracy,
& bo sÄ… mi teraz potrzebne,
& bo chcę to popołudnie spędzić z rodziną.
Lista zwrotów obronnych (nieasertywnych):
 wymyślanie  obiektywnych przeszkód - (muszę już jechać, mam inne obowiązki, nie
mam czasu, chcę wrócić o czasie do domu);
 tłumaczenie się  (& bo musze dokonać opłat);
 usprawiedliwianie siÄ™  (zrozum, sam potrzebujÄ™);
 pouczanie  (powinieneś się zmienić)
 robienie aluzji  (może ty byś mi pomógł?)
 oszukiwanie  (zapomniałem portfela)
 uleganie  (pożyczę ci, ale to już ostatni raz).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz style komunikacji? Wymień je.
2. W jaki sposób zachowuje się osoba uległa?
3. W jaki sposób zachowuje się agresywna?
4. Co łączy styl uległy i agresywny, a co dzieli?
5. Jakie uczucia i emocje tłumi osoba uległa?
6. Czego nie może wyrazić osoba agresywna?
7. Jak rozumiesz poszczególne prawa? Co zyskujesz, jako osoba korzystająca z nich?
8. Jakie inne prawa przyznacie Państwo samym sobie?
9. Które z praw sprawiają, że czujecie się mocni, ważni, w porządku?
10. Jakie wiadomości i umiejętności są niezbędne, aby pozostając sobą, zyskać sympatię
rodziców, nauczycieli, kolegów?
11. Co zrobić, aby nie czuć się krzywdzonym, wykorzystywanym, lekceważonym?
12. Jak bronić się przed naciskami innych, np. w sytuacjach społecznych wskazanych
w autoteście?
13. Przeczytaj ponownie prawa asertywne, po czym odpowiedz na następujące pytania:
a) Czy współżycie w grupie, rodzinie, związkach koleżeńskich, narzeczeńskich
wymaga:
 liczenia siÄ™ z potrzebami i interesami innych?
 rezygnacji z własnych praw i potrzeb, myśli, czynów, tajemnic?
 rezygnacji z bycia sobą, z układania spraw osobistych zgodnie z własną wolą
i interesem?
b) Czy rezygnacja z własnych indywidualnych praw człowieka gwarantuje szacunek do
samego siebie?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Odegraj rolę osoby uległej i agresywnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odegrać rolę osoby uległej i wyobrazić sobie, że zachowujesz się w następujący sposób:
Masz udawać, że jesteś małżonkiem bardzo uzależnionym od partnera. Powinieneś
przesunąć jedną stopę nieco do tyłu i przenieś na nią cały ciężar. Wyciągnąć ramiona,
wewnętrzną stronę dłoni skierować do góry. Pochylić się nieco do przodu, aby zachować
równowagę ciała i uniemożliwić sobie mówienie pełnym i mocnym głosem. Oczy skierować
w górę i powiedzieć cichym głosem:
 ,,Zgadzam się na wszystko co powiesz. Żyję tylko po to, aby Ciebie uszczęśliwić. Nie
posiadam wewnętrznej mocy. Polegam na Twoich decyzjach i jestem pod Twoją opieką.
Bez Ciebie będę zbyt bezbronna, więc zrobię wszystko, czego zażądasz. Przykro mi, że
jestem uciążliwa. Mogę wypowiedzieć swoją opinię, ale nie jest ona wiele warta ,
2) po zakończeniu scenki odpowiedzieć na pytania dotyczące swego samopoczucia w roli
osoby uległej:
 Jak się czułeś?
 Jak oddychałeś?
 Jak zachowywały się twoje mięśnie?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
 Jak brzmiał twój głos?
3) stworzyć wraz z innymi uczniami listę korzyści i wad bycia osobą uległą,
4) zawiesić na ścianie powstałą listę,
5) odegrać rolę osoby agresywnej i wyobrazić sobie, że zachowujesz się w następujący
sposób:
Masz udawać, że jesteś agresywnym szefem, wrzeszczącym na swojego pracownika.
Masz wstać, wysunąć jedna stopę nieco do przodu i oprzeć się na niej. Jedną dłoń powinieneś
położyć na biodrze, a palec wskazujący drugiej trzymać wymierzony w podwładnego.
Głośnym, oskarżycielskim głosem masz wypowiadać następujące zdanie:
 ,,Nigdy niczego nie robisz dobrze ... Ciągle powtarzasz tę głupotę ... Co się z Tobą dzieje?
Jesteś po prostu leniwym sk ... synem. Moglibyśmy Cię wynająć jako kołek do
podpierania drzwi. Jestem tu jedyną osobą, która cokolwiek robi.... Robi mi się niedobrze
od podejmowania wszystkich decyzji .... Nigdy nie przejmujesz inicjatywy .
6) kontynuować swoje oskarżenie przez 3 minuty,
7) wypowiadać komunikaty zaczynające się od ,,Ty . Niech będzie w nich dużo sarkazmu
i negatywnych etykietek. Nieistotne jest, co myśli druga osoba. Jeżeli zadajesz pytania,
to w taki sposób, jakbyś wcale nie oczekiwał odpowiedzi. Koncentrujesz się jedynie na
tym, aby udowodnić swoją rację i wyższość,
8) po zakończeniu scenki masz odpowiedzieć na pytania dotyczące swojego samopoczucia
w roli osoby agresywnej:
 Jak się czułeś?
 Jak oddychałeś?
 Jak zachowywały się twoje mięśnie?
 Jak brzmiał twój głos?
9) stworzyć wraz z innymi uczniami listę korzyści i wad bycia osobą agresywną,
10) zawiesić na ścianie powstałą listę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusze szarego papieru,
 mazaki,
 papier formatu A4,
 długopisy.
Ćwiczenie 2 [13, s. 89]
Określ własne uczucia towarzyszące wyobrażonej historii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wysłuchać historii  W bibliotece opowiedzianej przez nauczyciela,
2) odpowiedzieć na pytania, które zadaje nauczyciel:
 Jak zareagowałabyś, kiedy pojawiłaby się koleżanka?
 Co w takiej sytuacji powiedziałabyś do niej?
 Jak ona by się z kolei poczuła?
 Jaki wpływ miałoby to na łączące was stosunki?
3) zapisać odpowiedzi na tablicy,
4) odegrać w parze scenkę z zastosowaniem wobec spóz
nionej koleżanki zachowania
agresywnego, uległego, asertywnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zeszyt,
 tekst historii  W bibliotece   Koleżanka poprosiła cię, żebyś pomogła znalez
ć jej różne
rzeczy w bibliotece. Właściwie chciałaś w tym czasie wypić kawę w szkolnej
kawiarence, ale w końcu postanowiłaś jej pomóc. Przychodzisz do biblioteki, a koleżanki
jeszcze tam nie ma. Czekasz pamiętając, że do następnej lekcji została tylko godzina.
Koleżanka pojawia się po 20 minutach ,
 tablica i kreda.
Ćwiczenie 3 [11, s. 125]
Sprawdz
przy pomocy kwestionariusza autotestu, w których obszarach jesteś
nieasertywny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wypełnić indywidualny kwestionariusz autotestu (karta ćwiczeń 8),
2) podliczyć wskazania i ustalić, w jakich sytuacjach społecznych nie jesteś asertywny,
3) zaznaczyć swoje nieasertywne zachowania na  wędrującym arkuszu ,
4) podliczyć wskazania i ustalić potrzeby grupy w zakresie umiejętności asertywnych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 Autotes  arkusz zbiorczy ( wędrujący arkusz ),
 długopis,
 karta ćwiczeń 8   Autotest asertywności  uwarunkowania osobowościowe .
Na każde z poniższych pytań spróbuj sam sobie odpowiedzieć: tak lub nie?
1. Nie potrafię odmówić komuś pożyczenia pieniędzy.
2. Nie umiem odmówić wypicia alkoholu, gdy mnie do tego namawiają.
3. Często mam trudności z powiedzeniem innym ludziom  nie
4. Jeżeli ktoś rozmawia głośno w kinie, to mam trudności ze zwróceniem mu uwagi.
5. Nie umiem przerwać gadatliwemu przyjacielowi lub przyjaciółce.
6. Mam trudności z wypowiadaniem opinii różniącej się od opinii osoby, z którą
rozmawiam.
7. Nie potrafię kontynuować dyskusji z kimś, kto się ze mną nie zgadza.
8. Na spotkaniach publicznych unikam zadawania pytań, żeby nie wydać się głupim.
9. Trudno mi przyznać, że czegoś nie rozumiem i prosić o wyjaśnienie.
10. Nie potrafię nawiązywać rozmów z osobami obcymi.
11. Jest mi trudno zaproponować lub zaakceptować propozycję randki.
12. Nie potrafię komuś odmówić spotkania czy randki.
13. Nie umiem poprosić kogoś, kto mi raz odmówił, o spotkanie w póz
niejszym
terminie.
14. Nie potrafię komuś powiedzieć, że go nie lubię.
15. Często nie wiem, co powiedzieć atrakcyjnej osobie płci przeciwnej.
16. Jeżeli bliski i poważny krewny drażni się ze mną, to raczej kontroluję swoje uczucia
i unikam rozdrażnienia.
17. Gdy ktoś plotkuje na mój temat, raczej unikam go i nie staram się o wyjaśnienie
sprawy.
18. Kiedy ktoś mówi mi komplementy, nie wiem jak się zachować.
19. Mam trudności ze zwróceniem w sklepie rzeczy, która okazała się bublem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj zachowania asertywne, agresywne i uległe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać treść karty 7   Rozpoznajemy zachowania asertywne
2) omówić wspólnie z nauczycielem i innymi uczniami każdą sytuację i reakcję,
3) określić samodzielnie opisane w karcie ćwiczeń 7 zachowania jako: asertywne,
agresywne lub uległe,
4) uzasadnić swoją wypowiedz
, poprzez wytłumaczenie dlaczego tak określiłeś
zachowanie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 długopis,
 karta ćwiczeń 7   Rozpoznajemy zachowania asertywne .
Określ, które reakcje na opisaną sytuację są agresywne, asertywne lub uległe?
Sytuacja Reakcja
1. Podczas lekcji kolega prosi cię, byś Ty to ciągle coś wyłudzasz.
pożyczył mu kartkę
2. Ktoś przerywa, kiedy mówisz. Przepraszam, ale chciałbym skończyć swoją
wypowiedz
.
3. Mama prosi cię, żebyś pomógł jej No dobrze, co prawda właśnie odrabiałem
w pracach domowych. Akurat odrabiasz pracÄ™ domowÄ…, ale...
lekcje.
4. Czekasz w kolejce przy barze, kiedy ktoś Nic nie mówisz, tylko głośno wzdychasz.
,,wskakuje przed ciebie i zostaje
obsłużony przed tobą.
5. Jeden z graczy twojej drużyny piłkarskiej Sądzę, że jesteś niesprawiedliwy. Wydawało
oskarża cię, że nie wysiliłeś się zbytnio mi się, że gram dobrze.
podczas ostatniego meczu.
6. Kolega ma pewien problem i prosi cię Skąd mam wiedzieć, co zrobić? To jest
o radÄ™. twoja sprawa.
7. Akurat wtedy, kiedy nadawany jest twój Dobrze, oglądaj co chcesz. Ja mogę zająć się
ulubiony program telewizyjny, ktoÅ› czymÅ› innym.
z domowników chce oglądać inny
program.
8. Miesiąc temu pożyczyłeś koledze płytę Przykro mi, że do tej pory nie oddałeś mi
i do tej pory nie oddał jej, chociaż obiecał płyty. Czy możesz mi ją jutro zwrócić?
zwrócić po 2 tygodniach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
9. Na przyjęciu ktoś częstuje cię koktailem, Spływaj! Nie tknę tego!
mówiąc, że nie zawiera on alkoholu.
Uważasz, że to nieprawda.
10. Zauważasz, że ostatnia mama często Ciągle coś łykasz!. Co ci właściwie jest?
bierze przepisane przez lekarza tabletki
uspakajajÄ…ce.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić nazwy trzech stylów komunikowania się?
2) scharakteryzować zachowanie osoby uległej?
3) wymienić listę korzyści bycia osobą uległą?
4) wymienić listę wad bycia osobą uległą?
5) scharakteryzować zachowanie osoby agresywnej?
6) wymienić listę korzyści bycia osobą agresywną?
7) wymienić listę wad bycia osobą agresywną?
8) rozpoznać postawy i zachowania asertywne?
9) nazwać prawa asertywne, z których dotychczas nie korzystałeś?
10) nazwać prawa asertywne, z których dotychczas korzystałeś?
11) podać zalety i wady trzech stylów komunikowania się?
12) ocenić skuteczność technik asertywnego odmawiania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4. 4. Rozwiązywanie konfliktów
4.4.1. Materiał nauczania
Konflikt (z łac.) sprzeczność pojawia się wówczas, gdy co najmniej dwie osoby pragną
posiąść tę samą rzecz, odgrywać tę sama rolę, zająć tę samą przestrzeń, kiedy cele, do których
zmierzajÄ… (w ich rozumieniu) wzajemnie siÄ™ wykluczajÄ….
 Czy konfliktów nie można uniknąć?
Odpowiedz
brzmi: tak, ponieważ każdy człowiek jest odrębną osobą o indywidualnych
potrzebach, opiniach, gustach, preferencjach, przekonaniach, lekach i celach.
 Czy strony konfliktu są świadome jego prawdziwych przyczyn?
Odpowiedz
brzmi: nie zawsze, i właśnie ta nieświadomość przyczyn jest często głównym
czynnikiem utrudniajÄ…cym jego rozwiÄ…zanie.
 Czy wolno nam unikać konfliktów? Jeśli nie, to dlaczego nie należy?
Unikając konfliktów nie dojrzewamy, nie rozwijamy się, wychodzimy na bezradnych,
skoro nie próbujemy rozwiązać sytuacji domagającej się rozwiązania. Nasi najbliżsi, rodzina,
współpracownicy widzą, że przeżywamy rezygnację i oceniają nas jako niezbyt mądrych,
a może nawet i niezbyt uczciwych.
 Jakie wnioski nasuwają się wam z powyższego rozumowania dotyczącego
rozwiązywania konfliktów w naszym życiu?
Wnioski:
1) Konflikt jest twórczą sytuacją, którą należy kierować, a nie jej unikać.
2) Ujawnienie konfliktu jest sukcesem.
 Jakie strategie rozwiązywania konfliktów stosują najczęściej ludzie i od czego zależy
wybór strategii?
Odpowiedz
brzmi: od poziomu dojrzałości osobowej człowieka, czyli mówiąc prościej
od umiejętności rozwiązywania konfliktów, od doświadczenia i treningu (ilości ćwiczeń).
Zasady negocjacji nastawionych na współpracę [1, s. 61] znajdziesz w punkcie 4.4.3. 
w karcie ćwiczeń nr 10 umieszczonej przy ćwiczeniu nr 3.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak rozumiesz pojęcie konfliktu?
2. Dlaczego nie można uniknąć konfliktu?
3. Co tracimy unikajÄ…c konfliktu?
4. Jak oceniasz poziom rozwoju osobowości ludzi, którzy unikają konfliktów?
5. Jak oceniasz poziom rozwoju osobowości ludzi, którzy ujawniają konflikty?
6. Jakich sposobów rozwiązywania konfliktów najczęściej używają ludzie?
7. Od czego zależy wybór sposobu rozwiązywania konfliktów?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ istotę sytuacji konfliktowej i własne strategie postępowania w przypadku
zaistnienia sprzecznych interesów [1, s. 60].
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) utworzyć wraz z dwoma innymi uczniami trójkę,
2) wskazać przedstawiciela grupy, który położy na środku 3 cukierki,
3) w ciągu około 10 minut podjąć wraz z pozostałą dwójką decyzję, jak podzielić te cukierki
między dwie osoby. Tylko dwie z trzech osób mogą je dostać. Żadne zdanie się na los,
czy ciągnięcie zapałek, nie może decydować, które dwie osoby dostaną cukierki i po ile,
4) po podjęciu decyzji udzielić innym osobom z trójki informacji zwrotnej dotyczącej uczuć
zwiÄ…zanych z zachowaniami ujawnionymi w toku konfliktu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 cukierki  po jednym dla każdego ucznia,
 folia z kartą ćwiczeń 9   Style negocjacji .
Miękki styl negocjacji Twardy styl negocjacji
1) Traktujesz partnera jak przyjaciela. 1) Traktujesz partnera jak wroga.
2) Dążysz do porozumienia. 2) Dążysz do zwycięstwa.
3) Ustępujesz, unikasz walki. 3) Żądasz ustępstw, walczysz.
4) Ufasz, nie oszukujesz. 4) Nie ufasz, oszukujesz.
5) Elastycznie zmieniasz stanowisko. 5) Twardo bronisz swojego stanowiska.
6) Idziesz na kompromis. 6) Nie godzisz siÄ™ na kompromis.
7) Składasz oferty. 7) Stosujesz groz
by.
8) Poddajesz siÄ™ presji. 8) Wywierasz presjÄ™.
Ćwiczenie 2
Przećwicz umiejętność konstruktywnego rozwiązywania konfliktów [1, s. 61].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z charakterystykami stylów negocjacji (karta ćwiczeń 9 i 10)
2) dobrać sobie chętną osobę i odegrać scenkę ilustrującą  twardy styl negocjacji,
Przykładowa sytuacja:
Dziewczyna mówi do chłopaka: Nie zamierzam ustąpić. Jeśli chcesz iść ze mną do kina
to tylko na  Pretty Woman albo nie idziemy w ogóle.
3) wybrać dwie inne osoby, które zilustrują tę samą sytuację posługując się  miękkim
stylem negocjacji,
4) wspólnie z klasą omówić scenki:
 jak czuli się partnerzy podczas prowadzenia negocjacji różnymi stylami?
 jakie widzą zalety i wady każdego stylu?
5) opracować zasady prowadzenia negocjacji, które byłyby wolne od wad tak  twardego ,
jak i  miękkiego stylu negocjacji,
6) obejrzeć planszę  Taktyka negocjacji nastawionej na współpracę i uzupełnić zasady,
których nie uwzględnili w swoim projekcie,
7) odegrać rozmowę między chłopakiem a dziewczyną posługując się stylem negocjacji
nastawionych na współpracę (chętne osoby).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Wyposażenie stanowiska pracy:
 plansza z kartą ćwiczeń 9   Style negocjacji (patrz ćwiczenie 1),
 plansza z kartą ćwiczeń 10 -  Taktyka negocjacji nastawionych na współpracę ,
 dwie kartki papieru A4,
 długopisy.
Ćwiczenie 3
Przećwicz umiejętność negocjacji nastawionych na współpracę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wymienić zasady negocjacji nastawionych na współpracę (karta ćwiczeń 10),
2) ustalić wspólnie z klasą listę spraw, które chcesz załatwić (np: uzyskanie od dyrekcji
funduszy na imprezę klasową, wynegocjowanie póz
niejszego powrotu do domu),
3) odegrać scenki z domu rodzinnego i z życia klasy,
4) odegrać pierwszą scenkę na forum klasy,
5) odegrać ponownie scenkę, jeśli jej analiza sprawi dużo trudności klasie,
6) notować jako osoba obserwująca informacje zwrotne,
7) odpowiedzieć na pytanie: czy udało się zastosować wszystkie zasady?
8) tworzyć z innymi uczniami grupy i odgrywać poszczególne sytuacje posługując się
poznanymi zasadami negocjacji,
9) odgrywać ponownie scenki w celu utrwalenia zasad negocjacji nastawionych na
współpracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zbiór sytuacji z życia klasy,
 zbiór sytuacji z domu rodzinnego uczniów,
 kartka formatu A4,
 długopisy,
 karta ćwiczeń 10 -  Taktyka negocjacji nastawionych na współpracę .
1. Traktuj problem jako wspólne zadanie do rozwiązania.
2. Nie walcz z ludz
mi, ale z problemami.
3. Działaj miękko wobec ludzi, twardo wobec tematu.
4. Koncentruj siÄ™ na interesach (potrzebach) a nie na stanowiskach, zdaniach, poglÄ…dach.
5. Uważnie słuchaj partnera.
6. Poszukaj różnych rozwiązań korzystnych dla obu stron.
7. Nazywaj i podkreślaj osiągnięcia w negocjacjach.
Ćwiczenie 4
Przećwicz umiejętności przestrzegania podstawowych reguł negocjacji w oparciu
o podane sytuacje.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odegrać sytuację 1 przyjmując którąś z ról,
2) zabrać głos w dyskusji nad przebiegiem negocjacji w oparciu o reguły z planszy
i sformułowany problem:
 Czy partnerzy ustalili reguły na przestrzeganie szacunku dla osoby i stawianie granic
w pretensjach i obwinianiu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Sytuacja 1 [6, s. 84]
Żona: Tak się cieszę, że w tym roku pojedziemy wreszcie sami na urlop. Na pewno najlepiej
będzie nam nad morzem w moim ulubionym pensjonacie  Zacisze".
Mąż: O nie! Znów będziesz się całymi dniami wylegiwać na plaży, a wieczorami uwodzić
obcych facetów. Tym razem pojedziemy pod namiot. Będziemy tylko we dwoje
obcować z naturą. Ja będę łowił ryby.
Ż: Ty jesteś niemożliwie zazdrosny. Wszędzie węszysz zdradę. A co ja będę sama na tym
wygwizdowie robić? Mam ci może znów oprawiać i smażyć te śmierdzące ryby?! Jesteś
strasznym egoistÄ…!!!
M: A ty jesteś leniwa i nie liczysz się ze mną. Specjalnie robisz mi przykrości! Nie wiem, czy
warto z tobą wyjechać.
Ż: Bez łaski. I tak często się z tobą nudziłam, bo nie chciało ci się mną zainteresować na
wyjez
dzie. Szkoda naszego gadania. Pewnie nie spędzimy razem tego urlopu.
3) odegrać sytuację 2 przyjmując którąś z ról,
4) zabrać głos w dyskusji nad następującymi zagadnieniami:
 Czy w tej scenie para dalej się atakuje i wraca do przeszłości?
 Co uniemożliwia znalezienie rozsądnego kompromisu (który, godziłby ich ważne
potrzeby)?
Sytuacja 2
Żona: Tak się cieszę, że w tym roku pojedziemy wreszcie sami na urlop. Na pewno najlepiej
będzie nam nad morzem w moim ulubionym pensjonacie  Zacisze".
Mąż: Kochanie! Nie warto jechać nad morze, bo jest zatrute, a dziura ozonowa i tak nie
pozwoli ci się opalać.
Ż: Misiaczku! Ale w lesie może wybuchnąć pożar (ciągle mówią o tym w TV). A poza tym
wiesz, jak ja się boję komarów.
M: Nie martw się, kupię ci wspaniały preparat przeciwko komarom. W lesie, nad jeziorem
jest cisza i możesz tam wspaniale wypocząć.
Å»: Tak, ale nasz namiot przecieka. Pojedz
my nad morze - tam też przecież możesz łowić
wspaniałe ryby.
M: Zapewniam cię, że nad jeziorem będzie nam najlepiej. Nie ma tłumów ludzi i jest
kontakt z naturÄ….
Å»: Ja wolÄ™ jednak pobyt nad morzem. Tam zawsze coÅ› siÄ™ dzieje.
M: W takim razie zostańmy w domu lub pojedz
my na działkę, to nikt nie będzie
pokrzywdzony.
Jasne nazwanie potrzeb przez żonę jest fazą przełamania.
5) odczytać sytuację 3 przyjmując którąś z ról.
Sytuacja 3
Żona: Chcę odpocząć od garów i czuć, że się mną opiekujesz.
Mąż: Marzę, żeby być tylko z Tobą, oderwać się od ludzi, nabrać sił.
Tutaj jest dobrze używać parafraz, aby sprawdzić czy dobrze się zrozumiało interesy
partnera, np.:
Mąż: Czy dobrze zrozumiałem, że chcesz odpocząć od gotowania i zmywania oraz
pragniesz, żebym się Tobą zajął i zaopiekował?
Żona: Z tego co mówisz rozumiem, że zależy Ci, aby być głównie ze mną i odpocząć od
dużego towarzystwa oraz nabrać kondycji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Uwaga: Gdy zostaną nazwane prawdziwe potrzeby: bardzo często opozycja stanowisk 
morze czy jeziora przestaje być ważna. Wtedy następuje etap nazwania problemu do
wspólnego rozwiązania. W przypadku małżeństwa, problem mógłby brzmieć:
 Co zrobić, abyś czuła, że się Tobą opiekuję i nie musiała mnie obsługiwać,
a jednocześnie żebym ja mógł odpocząć od ludzi i nabrał sił?
I teraz łatwiej sformułować pomysły na rozwiązanie problemu. W tej fazie dobrze jest
dostrzegać pozytywy (choćby najdrobniejsze, ale prawdziwe) i doceniać to, co im się udało
zrobić.
Żono, doceniam, że już nie wypominamy sobie przeszłości i nie robimy przykrych
wycieczek osobistych. Cieszę się, że udało nam się nazwać to, czego nie chcemy robić na
pewno podczas urlopu i udało nam się wreszcie określić problem, przed którym stoimy.
Podstawowe zasady negocjacji można ująć w następujący sposób:
1. Oddziel ludzi od problemów.
2. Koncentruj siÄ™ na interesach, a nie na stanowiskach.
3. Formułuj pytania przed odpowiedziami.
4. Doceniaj pozytywy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 teksty z treścią scenek,
 karta ćwiczeń 9   Style negocjacji (patrz ćwiczenie 1),
 plansza z kartą ćwiczeń 11 -  Logika negocjacji nastawionych na współpracę .
1) Ustal reguły!
 wspólne umówienie się na jakiekolwiek reguły jest już początkiem współpracy i pokazuje,
że obie strony mogą się dogadywać.
2) Interesy:
 w kontaktach często koncentrujemy się na stanowiskach czyli na odpowiedzi na pytanie:
Czego chcesz? Wyjściem z impasu jest pytanie o interesy: Dlaczego Ci na tym zależy?
a) ujawnij interesy własne: w moim interesie leży ...
b) odkryj interesy partnera: dlaczego Ci na tym zależy?
c) ustal interesy wspólne: im więcej nazwiemy wspólnych interesów, tym większa szansa na
współpracę i poczucie, że trud negocjacji jest opłacalny.
3) Problemy negocjacyjne
 dobrze sformułowany problem negocjacyjny jest pytaniem, w którym zawarte są konkretne,
sprzeczne interesy obu stron. Powinno zaczynać się od słów: - Co zrobić?; Jak?; Co zrobić
jeśli?
4) RozwiÄ…zania (propozycje):
 pomysły
 weryfikacja
 decyzja
Spośród proponowanych rozwiązań wybieramy to które w największym stopniu zaspokajają
interesy wszystkich stron konfliktu.
5) Podkreślaj pozytywy na każdym etapie rozmowy:
 cieszÄ™ siÄ™ ...
 doceniam ...
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) nazwać podstawowe zasady negocjacji?
2) ustalić reguły prowadzenia rozmowy negocjacyjnej?
3) zamienić stanowisko na interesy?
4) ujawnić interesy własne?
5) poznać interesy partnera?
6) ustalić interesy wspólne?
7) sformułować problem negocjacyjny?
8) podkreślać pozytywy na każdym etapie rozmowy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących problemów związanych z nawiązywaniem,
utrzymywaniem kontaktów społecznych oraz zasad prowadzenia negocjacji i mediacji.
Zadania: 1, 2, 3, 4, 5, 6,7, 8, 9, 15 i 16 sÄ… to zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna
odpowiedz
jest prawidłowa; zadania: 10, 11, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 20 to zadania otwarte
i należy udzielić krótkiej odpowiedzi.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
 w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
znakiem X
(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową),
 w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedz
w wyznaczone pole.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć
Ci zadania: 15 - 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 60 min.
Powodzenia !
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Komunikacja, to:
a) proces wzajemnego przekazywania informacji oraz sprawdzenia, jak nasz komunikat
rozumie odbiorca,
b) pisemny przekaz informacji,
c) telewizyjny przekaz informacji,
d) przekazywanie jednostronne lub dwustronne informacji.
2. Komunikacja niewerbalna to:
a) przekaz słowny,
b) notatka,
c) mowa ciała,
d) zapis magnetofonowy.
3. Do zachowań asertywnych należy:
a) przyznawanie racji tylko sobie,
b) realizacja własnych praw z jednoczesnym poszanowaniem praw innych,
c) unikanie konfliktów wszelkimi sposobami,
d) użycie sarkazmu, kiedy chcę coś uzyskać od innych.
4. Prawa asertywne pozwalajÄ…:
a) troszczyć się tylko o prawa dzieci,
b) zabezpieczajÄ… tylko prawa opiekuna,
c) zabezpieczajÄ… prawa nadawcy i odbiorcy relacji interpersonalnych,
d) zabezpieczajÄ… tylko interesy elit.
5. Technika asertywnego odmawiania polega na:
a) powtarzaniu komunikatu ,,nie z podaniem przyczyny odmowy,
b) powtarzaniu komunikatu ,,nie ,
c) potwierdzaniu oczekiwań nadawcy,
d) parafrazowaniu oczekiwań nadawcy i powtarzaniu komunikatu ,,nie .
6. Uległość, to:
a) lekceważenie norm społecznych,
b) żądanie ustępstw,
c) ścisłe przestrzeganie norm i wzorów narzuconych przez partnera,
d) radykalna poprawa sytuacji materialnej.
7. Empatia, to:
a) emocjonalne współbrzmienie i współodczuwanie przeżyć drugiego człowieka
b) umiejętność przewidywania zachowań innych ludzi,
c) publiczne okazywanie własnych odczuć,
d) cierpliwość w wysłuchiwaniu nadawcy.
8. Do zasad negocjacji nastawionych na współpracę należy:
a) nie godzenie siÄ™ na kompromis,
b) ustępowanie, unikanie walki,
c) koncentrowanie siÄ™ na interesach, a nie stanowisku,
d) elastyczna zmiana stanowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
9. Budowanie zaufania i szacunku do nadawcy komunikatu opiera siÄ™ na:
a) empatycznym rozumieniu komunikatów nadawcy,
b) wyjaśnianiu i pouczaniu,
c) zawstydzaniu nadawcy,
d) obwinianiu i grożeniu.
10. Wymień pięć barier komunikacyjnych.
11. Wymień trzy powody uległego zachowania się.
12. Wymień najczęstsze przyczyny konfliktów między ludz
mi.
13. Wymień cztery techniki asertywnego przeciwstawienia się manipulacjom.
14. Wymień podstawowe reguły negocjacyjne.
15. Komunikat typu ,,ja jest:
a) żądaniem,
b) pouczeniem,
c) wykładem i prośbą o pomoc
d) sposobem pozytywnego komunikowania siÄ™ w sytuacji, kiedy jakieÅ› zachowanie
naszego rozmówcy jest dla nas nie do przyjęcia.
16. Parafraza, to technika mówienia i słuchania polegająca na:
a) utrzymywaniu tematu rozmowy przez zadawanie pytań ,
b) zachęcaniu do rozmowy,
c) informacji zwrotnej do nadawcy komunikatu potwierdzającej sposób rozumienia
treści,
d) okazywanie sympatii dla nadawcy komunikatu.
17. Uzupełnij listę skutków zachowań agresywnych:
a) społeczne: konflikty z innymi ludz
mi, ...
b) osobiste: utrata szacunku dla samego siebie,...
18. Wymień kolejne etapy prowadzenia negocjacji.
19. Określ podstawowe różnice między miękkim a twardym stylem negocjacji.
20. Uzupełnij listę zachowań
a) skutecznego negocjatora: skupia uwagÄ™ na rozwiÄ…zaniach,...
b) przegrywającego negocjatora: skupia uwagę na tłumaczeniach,...
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...........................................................................
Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych
Zakreśl lub wpisz poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10.
11.
12.
13.
14.
15. a b c d
16. a b c d
17. a)
b)
18.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
19.
20. a)
b)
Razem:
Zsumowałeś punkty. Maksymalnie mogłeś uzyskać 20 punktów.
Jeżeli otrzymałeś nie mniej niż 80% punktów, możesz spokojnie pisać pracę kontrolną.
GratulujÄ™!
Jeżeli uzyskałeś liczbę punktów z przedziału (50%; 80%) też nie jest z
le. Otrzymasz ocenÄ™
dostatecznÄ… lub dobrÄ….
Jeżeli uzyskałeś mniej niż 50% punktów, możesz liczyć co najwyżej na ocenę dopuszczającą.
Powinieneś uzupełnić braki.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
AUTOTEST
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Autotest służy wyłącznie do samooceny Twojej asertywności.
3. W odpowiednie kolumny po prawej stronie pytań wstaw punkty
0  jeżeli Twoja odpowiedz
brzmi ,,nigdy
1  czasami,
2  często,
3  bardzo często,
4  zawsze
Kolumna A dotyczy zachowań pasywnych,
Kolumna B  agresywnych
Kolumna C  asertywnych,
Kolumna D  biernie-agresywnych
4. Po zakończeniu pracy z testem podsumuj punkty. Przeczytaj zapis pod testem. Wybierz
odpowiedz
na pytania:
 Czy jestem asertywny?
 Czy muszę nad sobą popracować, by zmienić ten stan?
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Jak bardzo jestem asertywny?
Lp. Treść pytania A B C D
1. Ilekroć muszę zwrócić się do kogoś z prośbą, czuję się
niezręcznie.
2. A
atwo mnie wytrącić z równowagi lub onieśmielić
szyderstwem.
3. Wolę, żeby ludzie domyślali się czego chcę, niż żebym miał
im to powiedzieć.
4. Sympatia ludzka jest dla mnie tak ważna, że gotów jestem ją
,,kupować  od innych.
5. Nie lubię konfliktów i unikam ich wszelkimi sposobami.
6. A
atwo przychodzi mi wytknięcie lub wskazanie kogoś
palcem.
7. A
atwo tracÄ™ panowanie nad sobÄ….
8. O wiele ważniejsze jest dla mnie uzyskanie tego co chcę, niż
zyskanie sympatii innych.
9. Nie zawaham się przed podniesieniem głosu, twardym
spojrzeniem czy użyciem sarkazmu kiedy chcę coś uzyskać
od innych.
10. Cierpliwość do ludzi nie jest moją najmocniejszą stroną.
11. SpotykajÄ…c siÄ™ z sarkazmem, szyderstwem i niesprawiedliwÄ…
krytyką zachowuję pewność siebie i spokój.
12. Napotykając problem, staram się go rozwiązać, nie szukając
ani nie próbując osądzać innych.
13. Bez problemu potrafię powiedzieć czego chcę lub jakie jest
moje zdanie.
14. Uważam, że utrzymuję kontakt wzrokowy z innymi ludz
mi.
15. Wierzę w swoje umiejętności rozwiązywania sytuacji
konfliktowych.
16. Posłużę się sarkazmem lub ,,dowcipami  w celu
wzmocnienia swoich argumentów.
17. Nie lubię konfliktów, więc posługuję się innymi metodami
okazywania uczuć, takimi jak ,,ucinanie uwag w pół zdania.
18. Może nie jestem zbyt bezpośredni w stosunkach z innymi, ale
patrząc na mnie, mogę łatwo zgadnąć co myślę.
19. Wszelką niecierpliwość, jaką mam wobec innych wyrażam
swoim zachowaniem i językiem ciała, a nie bezpośrednio
słowami.
20. Kiedy proszą mnie o zrobienie czegoś, czego nie chcę zrobić,
nie odmawiam, ale świadomie robię to byle jak.
21. Ilekroć muszę zwrócić się do kogoś z prośbą, czuję się
niezręcznie.
Im wyższy wynik, tym większe prawdopodobieństwo, że to jest zachowanie typowe dla
Ciebie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
6. LITERATURA
1. Chomczyńska  Miliszkiewicz M., Pankowska D.: Polubić szkołę. Ćwiczenia grupowe
do pracy wychowawczej. WSiP, Warszawa 1995
2. Cooper P. J.: Sprawne porozumiewanie siÄ™. CODN, Warszawa 2002
3. Faber A., Mazlish E.: Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały? Jak słuchać, żeby dzieci
do nas mówiły? Media Rodzina of Poznań, Poznań 1992
4. Fijewska - Król B.: Asertywność. Kaseta video  Synargia
5. Grondas M.: Rozwijanie umiejętności wychowawczych. STO, Kraków 2004
6. Gut J., Haman W.: Docenić konflikt. Od walki i manipulacji do współpracy. Kontrakt,
Warszawa 1995
7. Hammer H.: Rozwój przez wprowadzanie zmian. Centrum Edukacji Medycznej,
Warszawa 1998
8. Jachimowska M.: Scenariusze lekcji wychowawczych wg programu  Żyć skuteczniej .
Oficyna Wydawnicza UNUS, Wrocław 1997
9. Jak żyć z ludz
mi (Umiejętności interpersonalne). Program profilaktyczny dla młodzieży.
Ćwiczenia grupowe. MEN, Warszawa 1997
10. Mc Kay M., Davis M., Fanning P.: Sztuka skutecznego porozumiewania siÄ™. GWP,
Gdańsk 2001
11. Mika S.: Jak modyfikować własne zachowania, PWN, Warszawa 1987
12. Nęcki Z.: Negocjacje w biznesie. Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2004
13. Nowy Leksykon, PWN, Warszawa 1998
14. Ostrowska K.: W poszukiwaniu wartości. Cz. II - Z Biblią przez życie. GWP, Gdańsk 1998
15. Steward J. (red.): Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludz
mi. PWN,
Warszawa 2002
16. Ury W.: OdchodzÄ…c od nie. Negocjowanie od konfrontacji do kooperacji. Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998
17. Zwoliński Z.: Słowo w relacjach społecznych. WAM, Warszawa 2003
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40