1 / 2 0 1 3 PRAWO
mgr Katarzyna Baron
Zgoda na leczenie osoby
pomiędzy 16. a 18. rokiem życia
ujęciu psychologicz- nostki, przejawem autonomicznego żeniem wyjątków przewidzianych
wyboru, który znajduje na piśmie lub w ustawie, po wyrażeniu zgody przez
Wnym i medycznym
w innej formie jedynie swoje potwier- pacjenta (art. 32 ust. 1 Ustawy o zawo-
zgoda pacjenta jest aktem
dzenie. dzie lekarza).
świadomości jednostki,
Co do zasady zgoda pacjenta (lub Zastępcza forma wyrażenia zgody
osób wyrażających zgodę w jego imie- na poddanie się świadczeniom zdro-
przejawem autonomicznego
niu) może być wyrażona ustnie albo wotnym przewidziana jest w sytuacji,
wyboru, który znajduje
poprzez takie zachowanie, które w spo- gdy ze względu na wiek lub stan zdro-
swoje potwierdzenie
sób niebudzący wątpliwości wskazuje wia chorego wyrażenie przez niego
na wolę poddania się proponowanym świadomej zgody nie jest możliwe lub
na piśmie lub w innej formie.
przez lekarza czynnościom medycz- nader utrudnione. Krąg osób upraw-
nym  jest to tzw. zgoda konkludentna. nionych do wyrażenia zgody zastępczej
W procesie leczenia wola pacjenta W typowych sytuacjach występują- oraz jej forma są uzależnione od rodza-
wyznacza zakres i warunki ingerencji cych w gabinetach stomatologicznych ju świadczeń zdrowotnych. Art. 32 ż
medycznej. Ma ona nadrzędne znacze- (np. w przypadku badania lub wykony- 6 Ustawy o zawodzie lekarza przewidu-
nie zgodnie z zasadą voluntas aegroti wania prostych wypełnień) jest to zgo- je następujące kategorie pacjentów nie-
suprema lex esto (wola chorowania da zupełnie wystarczająca. Natomiast zdolnych do samodzielnego wyrażania
jest prawem najwyższym). Jednakże w przypadku zabiegów operacyjnych zgody: małoletnich, ubezwłasnowol-
zgodnie z art. 2 Kodeksu Etyki Lekar- lub stosowania metod leczenia (lub nionych oraz niezdolnych do świado-
skiej obowiązuje zasada salus aegroti diagnostyki) o podwyższonym ryzyku mego wyrażania zgody. Dwie pierwsze
suprema lex esto (dobro chorego jest dla pacjenta lekarz musi uzyskać zgo- to pacjenci, którzy doznali ograniczeń
prawem najwyższym). Obowiązek po- dę pisemną. Niezachowanie pisemnej z mocy samego prawa (de lege). Trze-
dejmowania przez lekarza wszelkich formy oświadczenia pacjenta wyra- cia grupa natomiast to pacjenci ogra-
czynności czy zabiegów na podstawie żającego zgodę na zabieg operacyjny niczeni de facto, czyli wskutek zaist-
zgody wyrażonej przez pacjenta jest (art. 34 ust. 1 Ustawy o zawodzie leka- niałych, uzasadnionych okoliczności
zawarty w aktach prawa krajowego, rza i lekarza dentysty) nie powoduje faktycznych. Regulując warunki do-
a także w dokumentach międzynaro- nieważności samej zgody. puszczalności interwencji medycznej
dowych dotyczących praw człowieka Zgoda właściwa to samodzielne wy- względem pacjentów, którzy doznali
i podstawowych wolności. Normatyw- rażenie zgody przez pacjenta na pro- ograniczeń de facto bądz
de iure, usta-
ne korzenie zgody pacjenta wywodzą ponowane mu świadczenia zdrowot- wodawca posłużył się następującymi
się natomiast wprost z zasad kon- ne. Ta forma jest zastrzeżona dla osób konstrukcjami prawnymi: zgodą dodat-
stytucyjnych. Zgodnie z przepisami dorosłych, posiadających pełną zdol- kową (obok zgody pacjenta wymagana
art. 5 Europejskiej Konwencji Bioetycz- ność do czynności prawnych, a więc jest zgoda innego podmiotu), zgodą za-
nej, art. 32 i 34 Ustawy o zawodzie le- niebędących ubezwłasnowolnionymi stępczą (zamiast zgody pacjenta wy-
karza, art. 15 Kodeksu Etyki Lekarskiej oraz zdolnych w danych warunkach magana jest zgoda innego podmiotu),
 uprawnienie do wyrażenia zgody do świadomego wyrażenia zgody. Ten upoważnieniem ustawowym (nie jest
jest podstawowym i niezbywalnym rodzaj zgody jest potocznie zwany wymagana zgoda pacjenta lub zgoda
prawem każdego chorego. W ujęciu zgodą typową.  Lekarz może przepro- innego podmiotu, decyduje tu bowiem
psychologicznym i medycznym zgoda wadzić badanie lub udzielić innych lekarz po uzyskaniu stosownej zgody
pacjenta jest aktem świadomości jed- świadczeń zdrowotnych, z zastrze- sądu opiekuńczego).
41
PRAWO A S Y S T A D E N T Y S T Y C Z N A
Pierwszą kategorią są osoby, które statusu przedstawiciela ustawowego cjenta i jego przedstawiciela ustawo-
posiadają pełną zdolność do czyn- przez sam fakt swego ustanowienia. wego lub sądu opiekuńczego. Czasami
ności prawnych, a więc nie powinny Jak bowiem stanowi art. 181 ż 1 Kodek- zachodzić może kolizja woli pacjenta
doznawać żadnych ograniczeń w za- su rodzinnego i opiekuńczego, kurator i jego przedstawiciela ustawowego lub
kresie wyrażania swej woli. Jednakże osoby ubezwłasnowolnionej częściowo opiekuna faktycznego. Gdy pacjent
Ustawa o zawodzie lekarza (UZL) wy- jest powołany do jej reprezentowania małoletni, który ukończył 16 lat, lub
maga od tych osób spełnienia dwóch i do zarządzania jej majątkiem tylko osoba ubezwłasnowolniona albo pa-
kryteriów łącznie: pełnej zdolności wtedy, gdy sąd opiekuńczy tak posta- cjent upośledzony umysłowo lub chory
do czynności prawnych oraz faktycz- nowi. Zatem status przedstawiciela psychicznie, lecz dysponujący dosta-
nej zdolności rozeznania. Będą one ustawowego musi wynikać wyraz
nie tecznym rozeznaniem, sprzeciwia się
więc pozbawione owej swobody, gdy z postanowienia sądu opiekuńczego czynnościom medycznym, poza zgodą
ich stan świadomości i rozeznania o ustanowieniu kuratora. Dotyczy jego przedstawiciela ustawowego lub
wykluczać będzie możliwość zadecy- to kompetencji do wyrażania zgody opiekuna faktycznego wymagana jest
dowania o podjęciu interwencji me- na zabieg medyczny, które to upraw- zgoda sądu opiekuńczego. Jeżeli pa-
dycznej. Chodzi tutaj o sytuacje czy- nienie zostało powiązane expresis ver- cjent małoletni lub niezdolny do wy-
sto faktyczne, które mogą mieć różne bis z przedstawicielstwem ustawowym rażenia zgody nie ma przedstawiciela
podłoże. W szczególności jednak taką sensu stricto, a nie z jakimś ogólnym ustawowego ani opiekuna faktycznego
sytuację wywołać mogą schorzenia prawem do sprawowania pieczy nad albo porozumienie się z tymi osobami
psychiczne czy zaburzenia właściwego osobą ubezwłasnowolnioną. W od- jest niemożliwe, lekarz po przepro-
funkcjonowania oraz prawidłowej per- niesieniu do tych osób będzie mieć wadzeniu badania, które nie może
cepcji, spowodowane przyjmowanymi zastosowanie zgoda subsydiarna, ale stanowić ryzyka dla pacjenta, może
lekami. Zgodnie z art. 32 ż 2 UZL, gdy w niektórych wypadkach uzupełnia- przystąpić do dalszych czynności me-
pacjent niezdolny jest do świadome- na będzie zgodą dodatkową, czyli wy- dycznych dopiero po uzyskaniu zgody
go wyrażenia zgody, wymagana jest rażaną przez samego pacjenta, obok sądu opiekuńczego, chyba że zgodnie
zgoda przedstawiciela ustawowego, wypowiedzenia się w tej kwestii przed- z art. 34 ust. 7 UZL zachodzi stan wyż-
a gdy pacjent nie ma przedstawicie- stawiciela ustawowego. szej konieczności. Jeżeli przedstawi-
la ustawowego lub porozumienie się Trzecia kategoria to osoby mało- ciel ustawowy pacjenta małoletniego,
z nim jest niemożliwe, wymagana jest letnie. Ogólną zasadą postępowania ubezwłasnowolnionego bądz
niezdol-
zgoda sądu opiekuńczego. Sąd, podej- względem wszystkich małoletnich jest nego do świadomego wyrażenia zgody
mując stosowną decyzję, z pewnością zgoda przedstawiciela ustawowego. nie zgadza się na wykonanie przez le-
będzie mieć na względzie  najlepiej Jeżeli pacjent ukończył 16. rok życia, karza zabiegu operacyjnego albo stoso-
pojęte dobro pacjenta . W sytuacji wymagana jest także jego zgoda. Do- wanie metody leczenia lub diagnostyki
gdy konieczna jest natychmiastowa tyczy to zarówno zwykłych czynno- stwarzającej podwyższone ryzyko dla
interwencja lekarza, kiedy pacjent ści medycznych, jak i działań o pod- pacjenta, a niezbędnych dla usunięcia
wymaga niezwłocznej pomocy lekar- wyższonym ryzyku. Z tym że w tym niebezpieczeństwa utraty przez pa-
skiej, lekarz może podjąć działania ostatnim przypadku wymagana jest cjenta życia lub ciężkiego uszkodzenia
mimo braku zgody samego pacjenta, zgoda pisemna. Oczywiście nie budzi ciała bądz
ciężkiego rozstroju zdrowia,
braku wyrażenia przez odpowiednie wątpliwości fakt, że pacjent ten musi lekarz może wykonać takie czynności
podmioty zgody zastępczej albo braku być w faktycznej zdolności świado- po uzyskaniu zgody sądu opiekuńcze-
uzyskania stosownego upoważnienia mego wyrażenia owej zgody. Zgodnie go (art. 34 ust 1 i 6 UZL).
do działania przez sąd opiekuńczy (art. z art. 32 ust. 2 i 3, art. 34 ust. 3 UZL, Ustawa nie daje opiekunowi faktycz-
33 ż 1, 34 ż 7 UZL). jeśli pacjent jest małoletni, całkowicie nemu takich uprawnień jak przedsta-
Drugą kategorią osób są podmioty ubezwłasnowolniony albo niezdolny wicielowi ustawowemu. Jego zgoda
niemające pełnej, prawnej możliwo- do świadomego wyrażenia zgody, np. potrzebna jest jedynie do przepro-
ści samodzielnego działania. Należą z powodu stanu psychicznego lub wadzenia zwykłych badań (art. 32
do nich osoby ubezwłasnowolnione wieku, wówczas wymaga się zgody ust. 3 UZL) lub udzielenia świadcze-
zarówno częściowo, jak i całkowicie. zastępczej (przedstawiciela ustawo- nia zdrowotnego o zwykłym ryzyku,
Zgodnie z art. 16 ż 2 Kodeksu cywil- wego, opiekuna faktycznego lub sądu gdy pacjent nie wymaga niezwłocznej
nego dla osoby ubezwłasnowolnionej opiekuńczego) bądz
zgody podwójnej pomocy lekarskiej (art. 33 ust.1 UZL).
częściowo ustanawia się kuratelę. Jed- (gdy pacjent ukończył 16 lat  art. 32 Nie ma natomiast znaczenia dla doko-
nak kurator nie zyskuje automatycznie ust. 2 i 5, art. 34 ust. 3 i 4 UZL)  pa- nania zabiegu operacyjnego albo stoso-
42
1 / 2 0 1 3 PRAWO
wania metody leczenia lub diagnostyki sytuacji wymagana jest interwencja Inaczej przedstawia się sytuacja,
stwarzającej podwyższone ryzyko dla sądu opiekuńczego, którego zadaniem gdy nie ma nagłej potrzeby podjęcia
pacjenta (art. 34 ust.1 UZL). Wówczas jest ustosunkowanie się do powyższej interwencji lekarskiej. Wówczas le-
w razie niemożności otrzymania zgo- kwestii. Przepis ten będzie mieć rów- karz może dokonać zabiegu operacyj-
dy pacjenta wymagana jest zgoda sądu nież zastosowanie, gdy przedstawiciel nego albo zastosować metodę leczenia
opiekuńczego, chyba że zachodzą ustawowy sprzeciwia się wyrażeniu lub diagnostykę stwarzającą podwyż-
okoliczności pozwalające lekarzowi zgody na zabieg leczniczy, a pacjent szone ryzyko dla pacjenta wbrew woli
w sytuacji nagłości działać bez takiej tę zgodę wyraża. Wówczas także inge- przedstawiciela ustawowego, po uzy-
zgody (art. 34 ust. 7 UZL). W takiej rencja sądu jest niezbędna. skaniu zgody sądu opiekuńczego, je-
sytuacji lekarz powinien porozumieć Należy się jednak zastanowić, czy żeli te działania są niezbędne dla usu-
się z najbliższym członkiem rodziny, w pewnych sytuacjach nie powinno nięcia niebezpieczeństwa utraty przez
aby poinformować go o stanie zdrowia się przyznawać stanowiska prioryteto- pacjenta życia, ciężkiego uszkodzenia
pacjenta i konieczności interwencji wego woli wyrażanej przez podopiecz- ciała bądz
ciężkiego rozstroju zdrowia.
lekarskiej (art. 31 ust. 6 UZL), jednak nego kosztem zgody lub sprzeciwu Sytuacje, w których sam małoletni
musi pamiętać, że nie ma obowiązku wyrażonego przez przedstawiciela i jego rodzice wyrażają sprzeciw i nie
stosować się do woli członków rodzi- ustawowego. Czy należy sprzeciwić chcą zgodzić się na określony sposób
ny, gdyż ustawa tego nie przewiduje. się woli pacjenta, który za rok czy dwa lub formę leczenia, są dosyć częste
Decydować tu musi dobro pacjenta. ukończy 18. rok życia? Istnieją rów- w praktyce  zwłaszcza u świadków
W związku z art. 34 ust 7 UZL oraz art. nież sytuacje, gdy dochodzi do kolizji Jehowy, którzy uważają, że pacjent
15 ust. 3 Kodeksu Etyki Lekarskiej w sy- stanowisk lekarza i przedstawiciela małoletni, który potrafi podejmować
tuacji, gdy każda chwila zwłoki grozi ustawowego (opiekuna). Zdarza się, samodzielnie decyzje oraz rozumie
dziecku znajdującemu się w szpitalu że rodzice dziecka nie wyrażają zgody skutki proponowanego leczenia, jest
możliwością pogorszenia zdrowia lub na zabieg leczniczy, który wedle uzna-  dojrzałym małoletnim . Jako podsta-
nawet istnieje bezpośrednie niebez- nia lekarza jest konieczny nie tylko dla wę prawną swych poglądów wskazują
pieczeństwo dla jego życia, a rodzice zdrowia, ale dla życia małego dziec- na treść art. 12 przyjętej przez ONZ
odmawiają zgody na przeprowadzenie ka. Zdarza się także, że rodzice, będąc i ratyfikowanej przez Polskę Konwen-
zabiegu, może o tym zadecydować sam w przeświadczeniu, że szpital z
le wpły- cji o prawach dziecka. Przytaczają
lekarz. Jest to wyjątkowy przypadek wa na zdrowienie dziecka, żądają wy- oni ust. 1 tej normy, który stanowi,
przełamania woli rodziców, bowiem pisania go ze szpitala, mimo że proces że państwa zapewniają dziecku, które
odmowa udzielenia zgody przez rodzi- leczenia nie został jeszcze zakończony, jest zdolne do kształtowania swych
ców jest wówczas nadużyciem władzy a co więcej jego przerwanie grozi po- własnych poglądów, prawo do swo-
rodzicielskiej. gorszeniem stanu zdrowia czy nawet bodnego wyrażania tychże poglądów.
zgonem. Bywa też tak, że wezwany Milczeniem natomiast pomijają ust.
Co zrobić, gdy małoletni pacjent jest do chorego dziecka lekarz stwierdza 4 art. 12 Konwencji, który zezwala
na NIE? konieczność natychmiastowego prze- na ograniczenie prawa dziecka do sa-
Niekiedy dochodzi do kolizji stano- wiezienia go do szpitala, na co rodzice mostanowienia m.in. w celu ochro-
wisk pacjent  przedstawiciel usta- nie wyrażają zgody. ny zdrowia. Odmowa przetoczenia
wowy (opiekun). Jest to sytuacja, gdy W nagłych wypadkach lekarz może krwi przez przedstawicieli ustawo-
w związku z wymaganą przez usta- dokonać czynności stwarzających wych nie będzie stanowiła zagroże-
wę zgodą dodatkową wiodąca wola podwyższone ryzyko dla pacjenta, nia życia dziecka, jeżeli jego potrze-
przedstawiciela ustawowego pozo- gdy zwłoka mogłaby spowodować by zdrowotne zaspokoi leczenie bez
staje w sprzeczności ze zgodą wy- niebezpieczeństwo utraty życia, cięż- krwi. W takim przypadku rodzice
rażoną przez pacjenta małoletniego kie uszkodzenie ciała lub ciężki roz- mają prawo domagać się zastosowa-
czy ubezwłasnowolnionego. Artykuł strój zdrowia. W takich sytuacjach nia postępowania alternatywnego.
32 ż 6 UZL reguluje problem sprzeci- lekarz powinien, o ile jest to możliwe, Jednak jeżeli transfuzja jest jedynym
wu wyrażonego przez małoletniego, zasięgnąć opinii innego lekarza czy środkiem do skutecznego wyleczenia
który ukończył 16. rok życia, osobę zwołać konsylium lekarskie, które po- małoletniego, lekarz mimo sprzeciwu
ubezwłasnowolnioną albo pacjenta może w podjęciu ostatecznej decyzji. rodziców powinien tę transfuzję prze-
chorego psychicznie lub upośledzo- O wykonaniu powyższych czynności prowadzić.
nego umysłowo, ale dysponującego lekarz zobowiązany jest powiadomić
Uniwersytet Śląski w Katowicach
dostatecznym rozeznaniem. W takiej sąd opiekuńczy.
43