MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Arkadiusz Gromek
Regulacja mechanizmów instrumentów muzycznych
311[01].Z2.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Tomasz Knot
mgr Przemysław Koserczyk
Opracowanie redakcyjne:
mgr sztuki Arkadiusz Gromek
Konsultacja:
dr in\
. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[01].Z2.02
 Regulacja mechanizmów instrumentów muzycznych , zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu korektor i stroiciel instrumentów muzycznych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Klasyfikacja mechanizmów instrumentów muzycznych 7
4.1.1 Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 13
4.2. Dobór materiałów i narzędzi do regulacji mechanizmów instrumentów
muzycznych 14
4.2.1. Materiał nauczania 14
4.2.2. Pytania sprawdzające 16
4.2.3. Ćwiczenia 16
4.2.4. Sprawdzian postępów 17
4.3. Przeprowadzanie korekty i konserwacji mechanizmów instrumentów
muzycznych 18
4.3.1. Materiał nauczania 18
4.3.2. Pytania sprawdzające 24
4.3.3. Ćwiczenia 24
4.3.4. Sprawdzian postępów 25
5. Sprawdzian osiągnięć 26
6. Literatura 31
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik, będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o wykonywaniu regulacji
mechanizmów instrumentów muzycznych. Wiedzę tą będziesz wykorzystywał w szkole i w
domu, a przede wszystkim w przyszłej pracy zawodowej.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
-
-
-
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
-
-
-
- materiał nauczania,  pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
-
-
-
treści jednostki modułowej,
- zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy ju\
opanowałeś materiał nauczania,
-
-
-
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
-
-
-
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik
-
-
-
sprawdzianu potwierdzi, \
e dobrze pracowałeś podczas zajęć i opanowałeś wiedzę
i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
311[01].Z2
Korekta i strojenie instrumentów
muzycznych
311[01].Z2.01
Ocenianie jakości instrumentów
muzycznych
311[01].Z2.03
311[01].Z2.02
Wykonywanie napraw, korekty
Regulacja mechanizmów
i konserwacji instrumentów muzycznych
instrumentów muzycznych
311[01].Z2.04
Strojenie instrumentów muzycznych
311[01].Z2.05
Posługiwanie się językiem
obcym zawodowym
Schemat układu jednostki modułowej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- organizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp,
- stosować przyrządy pomiarowo  kontrolne zgodnie z ich przeznaczeniem,
- rozró\
niać instrumenty muzyczne, kwalifikować według grup instrumentów, a tak\
e
rozró\
niać ich części,
- wykonywać i odczytywać schematy, wykresy i szkice,
- posługiwać się dokumentacja techniczną,
- posługiwać się normami,
- pracować w grupie i indywidualnie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
- sklasyfikować mechanizmy instrumentów muzycznych,
- określić zasadę działania mechanizmów instrumentów muzycznych nale\
ących do
ró\
nych grup,
- wykonać obliczenia parametrów dotyczących współdziałania mechanizmów instrumentu,
- posłu\
yć się narzędziami korektorskimi,
- skontrolować ustawienie mechanizmów,
- naprawić lub wymienić uszkodzone elementy mechanizmu,
- naprawić mechanizmy instrumentu muzycznego,
- usunąć nadmierne luzy w mechanizmach instrumentów muzycznych,
- usprawnić działanie mechanizmów,
- zsynchronizować działanie mechanizmów instrumentu muzycznego,
- wykonać regulację mechanizmów instrumentów muzycznych,
- ocenić jakość działania mechanizmów w instrumencie muzycznym,
- wykonać konserwację mechanizmów instrumentu muzycznego,
- zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania regulacji
i konserwacji mechanizmów instrumentów muzycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Klasyfikacja mechanizmów instrumentów muzycznych
4.1.1. Materiał nauczania
Rodzaje mechanizmów i ich przeznaczenie w instrumentach muzycznych z ró\
nych
grup
Wiedza o klasyfikacji instrumentów będzie nam potrzebna do właściwego zrozumienia
zasad działania mechanizmów w instrumentach muzycznych.
Jak wiemy istnieją cztery zasadnicze grupy instrumentów , gdzie kryterium podziału jest
z
ródło drgania. Dwie najmniejsze z nich idiofony i membranofony, przewa\
nie zawierają
instrumenty perkusyjne, (czyli uderzane). Te instrumenty oprócz kotłów, werbla i wibrafonu
nie zawierają mechanizmów do regulacji. Czasami są tam mechanizmy regulowane jedynie
fabrycznie a po okresie eksploatacji wymieniane na inne. W porównaniu jednak do
instrumentów takich jak organy znajdujących się częściowo w grupie idiofonów i w grupie
aerofonów są to mało skomplikowane mechanizmy niewymagające du\
ej wiedzy oraz
umiejętności.
Dlatego dla potrzeb tego działu przyjmiemy podział na grupy instrumentów ze względu
na sposób wydobycia dz
więku. Pierwszą grupą będą instrumenty smyczkowe, drugą
klawiszowe, trzecią dęte zarówno idiofony jak i aerofony prócz organów, czwarta grupa
zawiera instrumenty perkusyjne.
Mechanizmy instrumentów smyczkowych
Do mechanizmów instrumentów muzycznych w grupie instrumentów smyczkowych
nale\
ą kołki, mikrostroiki i klucze. Wszystkie te mechanizmy nale\
ą do mechanizmów
naciągowych strun.
Działanie kołków strojeniowych w skrzypcach polega na ich sto\
kowym osadzeniu
w materiale komory lub deski kołkowej. Odpowiedni kąt zapewnia siłę tarcia odpowiedniego
stopnia pozwalającą przekręcać kołek w miarę, gdy struna nie jest dostrojona natomiast
występujący opór miedzy ściankami komory lub deski, a kołkiem i pastą cierną znajdującą się
między tymi powierzchniami pozwala utrzymać kołek w pozycji, której zakończyliśmy
strojenie.
Nieprawidłowe działanie kołka mo\
e być powodowane złym kątem sto\
ka, nierównością
lub niedostosowaniem kąta sto\
ka do sto\
ka otworu.
Mikrostroiki są mechanizmem wykonanym z metalu (najczęściej stalowo-mosię\
ne)
składającym się z trzech części: zaczepu struny, korpusu i śrubki. Korpus w kształcie litery l
jest sztywno zamocowany do strunociągu nakrętką kontrującą. Zaczep struny równie\

w kształcie litery l złączony jest z korpusem mikrostroika. Śrubka wychyla dłu\
sze ramię
zaczepu regulując wysokość naciągniętej na ten zaczep struny (rys. 1).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Rys. 1. Mikrostroiki zamontowane w strunociągu
Klucz jest mechanizmem, w którym wykorzystywana jest przekładnia ślimakowa.
Do koła zębatego jest zamocowany kołek, na który jest nawlekana struna, natomiast do śruby
ślimaka przymocowany jest klucz, a jego przekręcanie powoduje zmianę wysokości
nało\
onej struny (rys. 2).
Rys. 2. Klucze w gitarze
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Mechanizmy instrumentów klawiszowych strunowych
Jak pokazuje doświadczenie spotykany w tradycyjnych instrumentach mechanizm
angielski z podwójnym wymykiem jest niezastąpionym zespołem elementów dobrego
instrumentu i on głównie decyduje o ergonomii gry. Wyzwolenie młoteczka mechanizmu jest
najistotniejszą cechą decydującą o ergonomii fortepianu.
W roku 1822 francuski konstruktor, opracował ulepszoną mechanikę angielską, stosując
mechanizm podwójnego wymyku.
Ten typ mechaniki przetrwał w zasadzie do dnia dzisiejszego pod nazwą angielskiej
mechaniki repetycyjnej, udoskonalonej w fabrykach fortepianów.
Jest to w zasadzie system pięciodz
wigniowy. Występ, znajdujący się na dz
wigni
klawiszowej podrzuca jednoramienną dz
wignię poziomą a ta dopiero podrzuca przekaz
nik.
Przekaz
nik ten podrzuca młoteczek uderzając jego dz
wignię blisko osi, w tak zwaną bródkę.
W momencie, gdy młoteczek uderza w strunę, przekaz
nik wyślizguje się spod bródki. Wtedy
młoteczek opada na poduszeczkę, a bródka opiera się ju\
nie o przekaz
nik, lecz o specjalną
dz
wignie recepcyjną. W tej sytuacji wystarczy nawet najmniejsze zwolnienie klawisza, aby
przekaz
nik wrócił pod bródkę i przy ponownym uderzeniu klawisza popchnął znów
młoteczek ku strunie. Z chwilą całkowitego zwolnienia klawisza opada dz
wignia recepcyjna,
a młoteczek znów opiera się o przekaz
nik (rys. 3).
Rys. 3. Mechanika i naciąg strun w pianinie
Inne elementy budowy fortepianu nie są tak istotne, dla jakości dz
więku i ergonomii jak
właśnie zastosowana mechanika. Przy wykonaniu mechaniki stosuje się prefabrykaty
o standardowych wymiarach i wadze (rys. 4.).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Rys. 4. Gotowy element mechaniki pianina zawierający pseudoklawiaturę, przeka\
nik, poduszeczkę
W fortepianach spotykamy jeszcze mechanizm pedałowy. Pedały są umieszczone
w dolnej części instrumentu i cięgnami połączone z tłumikami (pedał crescendo) lub
z mechaniką (pedał piano). Ich naciśnięcie powoduje uniesienie tłumików lub przesunięcie
mechaniki (rys. 5).
Rys. 5. Rozmieszczenie pedałów w pianinie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Mechanizm organów
Właściwie powinniśmy mówić o czterech typach traktur (mechanizmów organowych
łączących kontuar z piszczałkami). Jest to: traktura mechaniczna, pneumatyczna i elektryczna.
Do ka\
dej klawiatury i pedałów organów jest przypisany dany rząd lub rzędy piszczałek
zwanych głosem. Do ka\
dej piszczałki u wlotu powietrza jest przymocowana klapa sterująca
zmykaniem i otwieraniem piszczałki. Te klapy mogą być otwierane za pomocą cięgieł jak
w przypadku traktury mechanicznej, za pomocą sprę\
onego powietrza w przypadku traktury
pneumatycznej lub za pomocą elektromagnesu uruchamianego za pomocą impulsu
przekazanego bezpośrednio przewodem elektrycznym z kontuaru. Zanim do tego dojdzie
w kontuarze musi zadziałać klawisz lub pedał razem z włączonym głosem. Najbardziej
ceniona jest traktura mechaniczna, z powodu swojej niezawodności. Traktura pneumatyczna
stosowana w epoce romantyzmu ma cechę latencji (opó\
nienie miedzy momentem
nacisnięcia klawisza a odezwaniem się dzwięku) utrudniającą granie. Natomiast traktura
elektryczna bardzo często okazuje się zawodna.
Mechanizm instrumentów dętych drewnianych
Podstawowym mechanizmem instrumentów dętych drewnianych są klapy. Zakrywają
one otwory i działają na zasadzie dz
wigni jedno lub dwuramiennej. Zamocowane są do nich
specjalne sprę\
ynki odciągające dz
wignie w początkowe poło\
enie po upływie działania siły
palców grającego.
Mechanizm instrumentów dętych blaszanych
W instrumentach dętych blaszanych spotykamy wentyle. Są dwa rodzaje wentyli:
wentyle obrotowe i wentyle tłokowe. Wentyle tłokowe zwane te\
tłokami, pistonami lub
perinetami uruchamiają dodatkową długość kanału powietrznego wewnątrz instrumentu,
powodując obni\
enie wszystkich alikwotów o pół względnie cały ton lub inny interwał.
Wentyle obrotowe tak samo otwierają dodatkowy kanał tylko nie za pomocą wciskanego
tłoka lecz za pomocą części obrotowej w wentylu.
Mechanizm instrumentów perkusyjnych
W instrumentach perkusyjnych istnieje kilka typów mechanizmów.
Wśród instrumentów perkusyjnych jedynym instrumentem membranowym o określonej
wysokości dz
więku są kotły.
Naciąg kotła jest to mechanizm pedałowy, słu\
ący do regulacji napięcia i wysokości
brzmienia membrany kotła. Membrana jest napięta na specjalną obręcz, której wysokość
zale\
y od wysokości poło\
enia pedału. Pedał jest połączony z obręczą strojeniową
specjalnym cięgnem.
W werblu istnieje specjalny mimośrodowy zacisk do napinania sprę\
yn. Jego naciąg
powoduje, \
e napięte sprę\
yny przylegają do werbla, a rozluz
nione wiszą swobodnie pod
werblem.
Jeszcze inny typ mechanizmu spotykamy w wibrafonie. Wibrafon ma umieszczone pod
metalowymi płytkami rury rezonansowe. U ich wlotu mieszą się klapy przytykające lub
otwierające. W ka\
dą rurę rezonansową wmontowany jest mały tremulant w postaci
obracającego się wiatraczka. Wszystkie tremulanty znajdują się na wspólnej osi, poruszanej
przez silniczek elektryczny umieszczony z boku instrumentu.
Współdziałanie mechanizmów w instrumentach muzycznych
Współdziałanie mechanizmów w instrumentach występuje wtedy, gdy funkcje
mechanizmów pokrywają się. Takie współdziałanie mechanizmów spotykamy
w instrumentach strunowych. Przede wszystkim są to pary mechanizmów kołek  mikrostroik
w instrumentach smyczkowych, klawisz  pedał w fortepianach i klawesynach oraz klawisz 
głos w organach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Pierwszy nie wymaga szczególnego omówienia, gdy\
kołek i mikrostroik są zaczepione
w instrumencie na przeciwległych końcach struny i ich współdziałanie sprowadza się do
kontrowania naciągu powstałego na drugim końcu.
Współdziałanie w fortepianie mechaniki klawisza z mechanizmem pedału polega
w przypadku pedału piano na przesunięciu całej mechaniki w jedną stronę, wówczas młotki
mechaniki nie uderzają w trzy struny, ale w dwie. W przypadku pedału crescendo naciśnięcie
pedału powoduje podniesienie tłumików strun, natomiast po podniesieniu pedału naciśnięcie
klawisza powoduje automatyczne podniesienie tłumika struny, do którego ten klawisz jest
przyporządkowany.
W wypadku organów współdziałanie mechanizmu klawisza z mechanizmem głosu
polega na tym, \
e klawisz, który jest dz
wignią otwiera piszczałki głosów, które są
uruchomione.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie typy traktur stosowane są w organach?
2. Jak działa mechanizm napinający struny w rodzinie instrumentów smyczkowych?
3. Jakie są mechanizmy membranofonów?
4. Co to jest traktura?
5. Jakie znasz rodzaje wentyli?
6. Jakie elementy składają się na mechanizmy w instrumentach dętych drewnianych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj i sklasyfikuj mechanizmy instrumentów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić rodzaj występujących mechanizmów,
2) określić funkcje i zasady działania mechanizmów,
3) zdefiniować zasady działania mechanizmów,
4) określić rozmieszczenie i poło\
enie mechanizmu,
5) zanotować nazwy i sklasyfikować mechanizmy,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- katalogi instrumentów muzycznych,
- mechanizmy lub modele mechanizmów instrumentów muzycznych,
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Określ zasady działania mechanizmów wentylowych w grupie instrumentów dętych
blaszanych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
 Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić rodzaje wentyli,
2) scharakteryzować zasady działania poszczególnych typów mechanizmów,
3) określić zasadę działania wskazanego mechanizmu wentylowego,
4) sporządzić notatkę wraz ze szkicem działania mechanizmów wszystkich typów w fazie
otwarcia i zamknięcia wentyla,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- notatnik,
- trąbka,
- waltornia,
- tuba,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Wska\
mechanizmy organów i zrób zestawienie wszystkich typów mechanizmów oraz
analizę szybkości reakcji z
ródła dz
więku, niezawodności i mo\
liwości ergonomicznych
ka\
dego typu mechanizmów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wymienić typy mechaniki organów,
2) scharakteryzować zasady działanie mechaniki ka\
dego typu,
3) wykonać tabelkę porównawczą cech wymienionych w zadaniu dla mechaniki ka\
dego
typu,
4) wykonać notatkę o ka\
dym typie mechanizmów organów,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- plansze budowy organów,
- przekroje instrumentów,
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić rodzaje mechanizmów instrumentów smyczkowych?
1
1

2) zdefiniować pojęcia traktura i wentyl?
1
1

3) określić rodzaj wentyli?
1
1

4) określić rodzaj traktur?
1
1

5) określić zasady współdziałania mechanizmów w instrumentach?
1
1

6) określić rolę sprę\
yn werbla?
1
1

7) określić zasadę działania mechanizmu naciągającego membranę
w kotłach? 1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.2. Dobór materiałów i narzędzi do regulacji mechanizmów
instrumentów muzycznych
4.2.1 Materiał nauczania
Narzędzia do regulacji mechanizmów
Podstawowymi narzędziami regulacji mechanizmów instrumentów muzycznych są
śrubokręty. Rozmiar ich wynosi od 1 do 10mm, poniewa\
większość mechanizmów ma
zastosowane śruby do ich regulacji o srednicy kilku milimetrów.
Innym spotykanym narzędziem jest maszynka do kluczy. Zazwyczaj jest to korbka do
kręcenia ręcznego kluczem. Klucz jak wiemy ma w swojej konstrukcji przekładnię ślimakową
więc naciągnięcie struny wymaga stosunkowej du\
ej ilości obrotów. Korbka pozwala
operować mięśniami przedramienia, co powoduje mniejsze zmęczenie mięśni ręki. Inną
postacią maszynki jest przystawka do wkrętarki. Po zainstalowaniu przystawki w uchwycie
wkrętarki mo\
emy szybko podstroić strunę przez uchwyt klucza (rys. 6).
Rys. 6. Maszynka do kluczy
Jeszcze innym narzędziem do regulacji są klucze. Klucz zwykły do śrub i nakrętek
sześciokątnych u\
ywany jest w regulacji mechanizmów instrumentów muzycznych bardzo
rzadko (rys. 7).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Rys. 7. Kołki strojeniowe o przekroju kwadratowym
Częściej u\
ywane są klucze specjalne, przeznaczone do konkretnego instrumentu.
Najczęściej klucze te są kluczami strojeniowymi w instrumentach strunowych: fortepianie,
klawesynie, klawikordzie, harfie, psałterium, cymbałach, cytrze. Zwykle mają one część
roboczą zaopatrzona w otwór o przekroju kwadratowym.
Materiały pomocnicze do regulacji mechanizmów
Do materiałów pomocniczych słu\
ących do regulacji instrumentów muzycznych zalicza
się: olejek wazelinowy, pasty cierne, mydło szare suche, parafinę, grafit, kredę, kalafonię.
Olejek wazelinowy lub innego typu olejki specjalnie przeznaczone do instrumentów
muzycznych stosuje się do smarowania wentyli w instrumentach dętych blaszanych. Pomaga
to w ich lepszej pracy, usuwa zanieczyszczenia, smaruje styk powierzchi elementów
mechanizmu wentylu, powoduje ich lepszą szczelność. Nie nale\
y stosować ich w nadmiarze,
poniewa\
ich ewentualny wyciek powoduje brak dobrego kontaktu grającego z instrumentem.
Oleju wazelinowego u\
ywa się tak\
e do smarowania przekładni ślimakowej
w mechanizmie klucza (w gitarze, banjo, kontrabasie).
Pasty cierne u\
ywane są do smarowania wszelkiego rodzaju kołków, guzików i nó\
ek
w instrumentach smyczkowych. Stosujemy je tylko na styku akcesorii i reszty instrumentu.
W handlu są dostępne trzy rodzaje pasty: szara, czarna i brązowa. Czarną stosujemy do
kołków hebanowych zwłaszcza, jeśli są smarowane pierwszy raz. Brązową pastę jest najlepiej
stosować, je\
eli kołek ju\
był smarowany lub jest to kołek z bukszpanu. Szarą pastę
stosujemy, gdy kołek nie chce się obracać lub jego zbie\
ność jest wysoka (tzn. powy\
ej 1/30).
Mydło szare stosujemy we wszystkich elementach wymagających poślizgu, gdzie luzy
nie pozwalają u\
yć olejku wazelinowego. Nie mogą być to jednak mechanizmy, których
mydło mogłoby powodować przyśpieszone czernienie, lub rdzewienie.
W podobnych przypadkach stosujemy te\
parafinę, która jest materiałem nieco gorszym
w działaniu, ale jej zastosowanie nie niesie ze sobą \
adnych zagro\
eń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Grafit stosujemy przede wszystkim tam gdzie chcemy uzyskać złagodzenie tarcia
w przypadku, gdy nacisk jest bardzo du\
y. To przede wszystkim miejsca nacisku strun, styku
karafułki i pręta.
Kredę stosujemy wtedy, gdy mechanizm pod wpływem sił działających w instrumencie
rozregulowuje się. U\
ycie jej powoduje zwiększenie tarcia. Kredę stosuje się głównie do
blokowania kołków strojeniowych w instrumentach strunowych.
Kalafonię stosujemy tam, gdzie kołek, pomimo wielokrotnego u\
ycia kredy, nie trzyma
stroju. Stosowanie kalafonii mo\
e jednak rodzić problemy z przestrojeniem instrumentu po
dłu\
szym okresie (kilka miesięcy).
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest olej wazelinowy i do czego go stosujemy?
2. Co to jest klucz i jak działa?
3. Co to jest grafit i w jakiej sytuacji go stosujemy?
4. W jaki sposób następuje złagodzenie tarcia między akcesoriami a instrumentem?
5. Jakie stosowane są rodzaje past ciernych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz materiały do zmniejszenia tarcia w nowym kołku strojeniowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić materiały słu\
ące do zmniejszenia tarcia,
2) scharakteryzować zastosowanie materiałów ciernych,
3) wymienić narzędzia słu\
ące do zmniejszenia tarcia w kołku,
4) zanotować, jakie materiały i narzędzia dobrałeś do tego typu prac,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- notatnik,
- wykaz materiałów ciernych,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Dokonaj podziału instrumentów na: strojone za pomocą klucza strojeniowego, strojone za
pomocą maszynki do kluczy oraz strojone ręcznie bez pomocy narzędzi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś
1) rozpoznać technikę strojenia danego instrumentu,
2) opisać metody i narzędzia u\
yte do ka\
dego typu strojenia,
3) wykonać szkic podziału na grupy instrumentów strojonych za pomocą kluczy, maszynek
i strojonych ręcznie,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- wykaz instrumentów do strojenia,
- notatnik,
- wykaz narzędzi do strojenia,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić co to są pasty cierne?
1
1

2) wyliczyć rodzaje materiałów do zmniejszenia tarcia?
1
1

3) określić w jaki sposób mo\
na zwiększyć tarcie w kołkach
strojeniowych? 1
1

4) scharakteryzować sposób działania maszynki do kluczy?
1
1

5) określić kolejność stosowania past ciernych?
1
1

6) określić materiały słu\
ące do regulacji mechanizmów?
1
1

7) wymienić narzędzia do regulacji mechanizmów?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.3. Przeprowadzanie korekty i konserwacji mechanizmów
instrumentów muzycznych
4.3.1. Materiał nauczania
Kontrola jakości działania mechanizmów
Dla sprawdzenia działania mechanizmów instrumentów muzycznych kierujemy się
wyczuciem, słuchem oraz doświadczeniem. Ka\
da grupa instrumentów ma swoją specyfikę,
dlatego postaramy się omówić przebieg procesu kontroli w poszczególnych grupach.
Kontrola mechanizmów instrumentów smyczkowych
Działanie kołków strojeniowych i mikrostroików w skrzypcach i innych instrumentach
z rodziny, kontrolujemy przez sprawdzenie łatwości strojenia. Kołek powinien z łatwością
przestrajać się na ka\
dą częstotliwość w obrębie sekundy wielkiej. Po nastrojeniu wysokość
ta powinna pozostać stała. Kołek nie mo\
e samoczynnie odwijać się.
Struna musi przylegać do ścianki komory, ale tylko ostatnim zwojem. Mikrostroiki
sprawdzamy poprzez kontrolę łatwości obrotu. Mikrostoik nie powinien stawiać zbytniego
oporu przy strojeniu.
Poprawność działania klucza sprawdzamy przez dokonanie obrotów nim, a\
cały obwód
koła zębatego obróci się przez przekładnie ślimakową. Klucz powinien obracać się bez
większych oporów.
Naciąganie struny nie powinno powodować większych tarć.
Kontrola mechanizmów instrumentów klawiszowych strunowych
Mechanizm fortepianów i instrumentów klawiszowych sprawdzamy przez kilkakrotne
wyzwolenie ka\
dego młoteczka i uderzenie nim o strunę. Młotek musi uderzać centralnie w
struny, mechanika nie mo\
e mieć luzów, nie mo\
e się zacinać, ani zacierać lub ocierać o
mechanikę sąsiedniego klawisza.
Głębokość klawiatury musi być równa. Nie mo\
e być sytuacji, w którym jeden lub partia
klawiszy osiada głębiej. Równie\
moment wyzwolenia musi wypadać na tej samej głębokości
klawisza. Przy klawiszach w mechanice repetycyjnej sprawdzamy repetycje na ka\
dym
klawiszu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Rys. 8. Charakterystyczna pozycja rozłączonego wspornika z poduszeczką oraz przekaz
nik wysunięty poza
nasadę młoteczka podczas nacisku na klawisz
Na rysunku 8 pokazany został moment wyzwolenia młoteczka. Złączony wspornik
z poduszeczką nie pozwalają młoteczkowi wrócić w poło\
enie pierwotne. Najmniejsze
opuszczenie i ponowne przyciśnięcie klawisza (repetycja) powoduje przybli\
enie młotka do
struny i natychmiastowe ponowne uderzenie.
Całkowite zwolnienie dz
wigni klawisz powoduje powrót do pozycji pierwotnej (rys. 9).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 9. Charakterystyczna pozycja rozłączonego wspornika z poduszeczką oraz przekaz
nik wysunięty poza
nasadę młoteczka podczas zwolnienia klawisza.
Kontrola mechanizmów organów
Mechanikę organów kontrolujemy za pomocą sprawdzenia działania pojedynczych
połączeń, ka\
dego klawisza z ka\
dym dostępnym na manuale głosie.
Głębokość klawiatury i pedału organów nie jest zwykle tak istotna i spotykamy się tutaj
z du\
ymi odchyleniami w zakresie wielkości głębokości i uło\
enia klawiatury i pedału.
Wynika to z indywidualnego podejścia organmistrzów w chwili budowy organów.
Kontrola mechanizmów instrumentów dętych drewnianych
Kontrola mechanizmów instrumentów dętych drewnianych sprowadza się do
sprawdzenia jakości odbicia klapy po przyciśnięciu tej klapy, a tak\
e krycia klapy. Brak
krycia klap objawia się przydz
więkami, utrudnionym wydobyciem dz
więku bądz
syczeniem
instrumentu podczas grania dz
więków, do których wydobywania te klapy słu\
ą.
Kontrola mechanizmów instrumentów dętych blaszanych
Kontrola instrumentów dętych blaszanych przede wszystkim obejmuje wentyle.
Mechanizmy te muszą działać bez wyczuwalnych oporów. Taka sytuacja jest uwa\
ana za
optymalną. Opór wciskanego wentyla ma być jedynie oporem sprę\
yny w tłoku lub
mechanice obrotowej.
Kontrola mechanizmów instrumentów perkusyjnych
Jak ju\
wcześniej powiedzieliśmy w instrumentach perkusyjnych istnieje kilka typów
mechanizmów.
Naciąg kotła sprawdzamy przez nastrojenie kotła na wszystkie tony w zakresie, w jakim
ten kocioł jest strojony.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
W werblu sprawdzamy mimośrodowy zacisk do napinania sprę\
yn. Jego naciąg powinien
napinać wszystkie sprę\
yny, natomiast rozluz
nienie powinno powodować całkowite
rozluz
nienie wszystkich sprę\
yn.
W wibrafonie sprawdzamy obrót klapy u wylotu przez kilkakrotne poruszenie nią. Klapa
powinna poruszać się bez oporu powodowanego tarciem o elementy wibrafonu.
Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów muzycznych
W większości naprawy mechanizmów nie są mo\
liwe ze względu na ich zu\
ycie. Bardzo
często stosuje się wymianę. Rzadziej regulację a najrzadziej naprawę.
Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów smyczkowych
Je\
eli stwierdziliśmy nieprawidłowe działanie kołków strojeniowych w instrumentach
smyczkowych musimy wyregulować ich zbie\
ność do wartości 1/30. Następnie nale\
y
nasmarować pastą cierną wg właściwości kołka. Po kilkakrotnym przetarciu go pastą kołek
powinien właściwie klinować otwór.
Nieprawidłowe działanie mikrostroika i kluczy regulujemy przez posmarowanie
gwintowanych części olejem wazelinowym. Je\
eli mikrostroik lub klucze działają
nieprawidłowo nale\
y je wymienić.
Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów klawiszowych
strunowych
Do regulacji głębokości klawisza w fortepianie i innych instrumentach klawiszowych
stosuje się śruby regulujące głębokość klawiatury.
W przypadku mechaniki angielskiej repetycyjnej istnieje mo\
liwość regulacji śrubami na:
1. występie dzwigni klawiszowej
2. przekaz
niku
3. listwie mocującej
4. dz
wigni repetycyjnej
Prawidłowe relacje między tymi elementami mechaniki pokazują (rys. 10-11).
Rys. 10. Model prawidłowo wyregulowanej mechaniki angielskiej repetycyjnej fortepianu przy zwolnionej
dzwigni klawisza
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys. 11. Model prawidłowo wyregulowanej mechaniki angielskiej repetycyjnej fortepianu przy naciśnietej
dzwigni klawisza
Je\
eli młotek nie trafia prawidłowo w strunę, wówczas trzeba wyjąć poszczególny
mechanizm z mechaniki i dokonać ponownego prawidłowego umieszczenia go w mechanice.
Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów dętych drewnianych
Najczęstszą wadą mechanizmów instrumentów dętych drewnianych jest nieprawidłowe
krycie klap na korpusie instrumentu. Je\
eli stwierdzono nieprawidłowe działanie, wówczas
nale\
y dokonać wymiany podkładek korkowych w instrumentach drewnianych. Zapewni to
prawidłowe krycie instrumentu W razie większych ubytków czynności te nale\
y powtórzyć
kilkakrotnie.
Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów dętych blaszanych
W instrumentach dętych blaszanych nieprawidłowo działające tłoki i wentyle obrotowe
naprawiamy przez rozebranie mechanizmu i wymianę sprę\
yn naciągających lub
kontrujących mechanizm. Je\
eli tłok zaciera się z powodu niedokładności czy skrzywienia
nale\
y go wymienić w całości.
Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów perkusyjnych.
Naciąg kotła regulujemy za pomocą śrub naciągowych mechanizm lub obręczy. Naprawa
mechanizmów polega na wymianie części zamiennych tych mechanizmów.
W werblu regulujemy naciąg sprę\
yny przez przykręcanie odpowiednich śrub. Jeśli
sprę\
yny wiszą nierównomiernie, próbujemy je wyrównać przez naciągnięcie. W razie
niepowodzenia wymieniamy wszystkie sprę\
yny.
W wibrafonie w razie potrzeby wymieniamy pręt, na którym umieszczone są klapy.
Obliczenia parametrów określających współdziałanie elementów mechanizmów
instrumentów muzycznych
Podczas regulacji instrumentów nie stosuje się obliczeń parametrów określających
współdziałanie elementów mechanizmów instrumentów muzycznych. Parametry
mechanizmów regulujących w instrumentach są zazwyczaj opracowane w toku wielu lat prób
i udoskonaleń. Nie stosuje się w nich większych zmian konstrukcji czy materiału, z którego
mechanizm jest utworzony.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Je\
eli spotyka się innowacje to są one spowodowane na ogół zmianą materiału
z naturalnego na syntetyczny. Nowy materiał zastępujący naturalny musi posiadać te same
cechy fizyczne, co materiał pierwotny. Stosuje się w tych wypadkach zastępowanie drogich
materiałów pochodzenia naturalnego tańszymi materiałami syntetycznymi.
Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpo\
arowej stosowane
podczas regulowania mechanizmów instrumentów muzycznych
Podczas sprawdzania naciągu i regulacji mechanizmów strojeniowych w instrumentach
o du\
ych siłach naciągu (kontrabas, wiolonczela, harfa, fortepian) nale\
y zadbać
o prawidłowe zabezpieczenie przed uderzeniem struny w razie pęknięcia. W wypadku
wiolonczeli, kontrabasu wystarczy objęcie lewą ręką gryfu przekrywając palcami strunę która
mo\
e zostać przerwana (rys. 12).
Rys. 12. Sposób przytrzymania strun
W wypadku instrumentów klawiszowych i harfy podczas naciągu nale\
y zastosować
kliny z gumy przytrzymujące strunę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest naciąg werbla?
2. Co jest stosowane jako podkładka pod klapy?
3. Jakie instrumenty nale\
y regulować z zachowaniem wszystkich środków ostro\
ności?
4. Jak regulujemy tłoki instrumentów dętych blaszanych?
5. Jak kontrolujemy jakość działania mechaniki fortepianu?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz kolejność czynności związanych z naprawą lub wymianą mechanizmu naciągu
w instrumentach szyjkowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować mechanizmy instrumentów szyjkowych i ich części,
2) dobrać materiały słu\
ące do naprawy mechanizmów,
3) określić sposoby i narzędzia słu\
ące do naprawy mechanizmów,
4) wykonać opis czynności kontroli oceny oraz naprawy lub wymiany w ich właściwej
kolejności,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- wykaz instrumentów szyjkowych,
- wykaz mechanizmów instrumentów szyjkowych,
- blok rysunkowy,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Wykonaj regulację kołków strojeniowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zastosowanie kołków,
2) przeprowadzić kontrolę i oceną działania kołków strojeniowych
3) przeprowadzić naprawę lub regulację kołków strojeniowych,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- kołki strojeniowe,
- instrumenty muzyczne smyczkowe,
- narzędzia do osadzenia kołków strojeniowych,
- pasty cierne w trzech rodzajach,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
- mydło,
- kreda,
- kalafonia,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Dokonaj korekty mechanizmu młoteczkowego w pianinie, połączonej z wymianą
mechanizmu klawisza.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozebrać mechanikę,
2) wymontować mechanizm młoteczkowy z pianina,
3) wykonać korektę działania mechanizmu,
4) dopasować mechanizm klawisza do mechanizmu młoteczkowego,
5) zamontować mechanizm młoteczkowy do instrumentu,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- notatnik,
- pianino,
- śrubokręty,
- przyrządy specjalistyczne do monta\
u mechanizmu młoteczkowego,
- suwmiarka,
- materiały pomocnicze do regulacji i korekty mechanizmu młoteczkowego,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozró\
nić przypadki, w których dokonujemy naprawy, a w których
1
1

wymiany?
2) omówić kolejność czynności podczas kontroli i naprawy
1
1

instrumentów dętych drewnianych?
3) omówić przebieg czynności podczas kontroli i regulacji
1
1

instrumentów dętych blaszanych?
4) wymienić czynności wykonywane podczas regulacji kołków
1
1

strojeniowych?
5) scharakteryzować rodzaje mechanizmów i sposób ich kontroli
1
1

w instrumentach perkusyjnych?
6) wymienić instrumenty przy regulacji których trzeba zachować
1
1

stosowne przepisy bezpieczeństwa?
7) wyjaśnić sposób postępowania przy kontroli i ocenie mechanizmów
1
1

manuału organów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 22 zadania o ró\
nym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego
wyboru. Do ka\
dego pytania dołączone są 4 mo\
liwe odpowiedzi, tylko jedna jest
prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
Powodzenia
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Kontrola mechanizmów instrumentów dętych drewnianych następuje przez
a) sprawdzenie dokładności uderzeń młotka.
b) sprawdzenie krycia klap.
c) wyciskanie tłoków.
d) wciskanie tłoków.
2. Młotek to część
a) mechaniki organów.
b) mechaniki kotła.
c) mechanizmu naciągu struny.
d) mechaniki pianina.
3. Mikrostroik to
a) mechanizm altówki.
b) mechanika fagotu.
c) część mechanizmu tłoku.
d) dodatkowy wentyl.
4. Bródka i przekaz
nik są
a) częściami mechaniki instrumentów klawiszowych.
b) częściami mechanizmu naciągu w kontrabasie.
c) nazwami części klawisza.
d) mechanikami z ró\
nych instrumentów.
5. Największa wartość latencji występuje przy zastosowaniu
a) traktury mechanicznej.
b) traktury pneumatycznej.
c) traktury elektrycznej.
d) mechaniki piszczałkowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
6. Klapy w instrumentach dętych drewnianych
a) kryją maszynki.
b) kryją klucze.
c) kryją otwory.
d) to inaczej perinety.
7. Traktura pneumatyczna
a) była stosowana w okresie renesansu.
b) to konstrukcja ka\
dych organów.
c) była stosowana w romantyzmie.
d) to mechanika instrumentów dętych.
8. Naciąg kotła
a) jest mechanizmem młoteczkowym.
b) jest mechanizmem pedałowym.
c) jest rodzajem przekładni ślimakowej.
d) to mechanizm mimośrodowy.
9. Współdziałanie mechanizmów instrumentów występuje w
a) flecie.
b) trąbce.
c) fortepianie.
d) ksylofonie.
10. Maszynka do kluczy to narzędzie, które słu\
y do
a) regulacji mechanizmów w akordeonie.
b) ostrzenia kluczy.
c) regulacji kluczy.
d) regulacji mechanizmu klarnetu.
11. Przekładnia ślimakowa występuje w
a) kluczach.
b) kołkach.
c) psałterium.
d) cytrze.
12. Olejek wazelinowy to
a) olej nieschnący.
b) olej schnący.
c) olej półschnący.
d) olejek eteryczny.
13. Grafit stosujemy
a) do zmniejszenia współczynnika tarcia.
b) wymiennie zamiast kredy.
c) wymiennie zamiast mydła.
d) jak parafinę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
14. Kalafonie to środek, który
a) stosujemy do zwiększenia tarcia.
b) stosujemy zamiast czarnej pasty.
c) jest na ka\
dym kołku.
d) jest w ka\
dym kluczu.
15. Pastę szarą stosujemy gdy
a) kołek smarowany jest pierwszy raz.
b) kołek nie trzyma stroju.
c) komora jest pęknięta.
d) kołek nie chce się obracać.
16. Mydło szare
a) to materiał higroskopijny.
b) stosujemy gdy kołki puszczają strój.
c) to materiał cierny.
d) stosujemy na styku karafułki i pręta.
17. Kołek instrumentów strunowych powinien łagodnie przestrajać się na ka\
dą
a) częstotliwość.
b) częstotliwość w obrębie kwarty.
c) częstotliwość w obrębie trytonu.
d) częstotliwość w obrębie sekundy wielkiej.
18. Aby zabezpieczyć strunę w wiolonczeli podczas regulacji naciągu nale\
y
a) przetrzymać strunociąg.
b) przechylić podstawek.
c) przetrzymać struny palcami lewej ręki.
d) przechylić kołek.
19. Przy naprawie tłoków
a) wymieniamy wentyle.
b) prostujemy wentyle.
c) wymieniamy sprę\
yny.
d) nie wymieniamy tłoku w całości.
20. Ze względu na bezpieczeństwo przy naciąganiu strun na fortepian
a) u\
ywamy kliny z metalu.
b) u\
ywamy kliny z gumy.
c) stosujemy w podkładki filcowe.
d) stosujemy podkładki drewniane.
21. Zbierzność sto\
ka stosowana w instrumentach szyjkowych wynosi
a) 1/30.
b) 1/12.
c) 2/3.
d) 8/13.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
22. Podczas regulacji mechanizmów instrumentów dętych drewnianych
a) wymieniamy wszystkie klapy.
b) likwidujemy nadmierne luzy w mechanizmie.
c) wymieniamy podkładki.
d) dokręcamy podkładki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Regulacja mechanizmów instrumentów muzycznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1.
a b c d
2.
a b c d
3.
a b c d
4.
a b c d
5.
a b c d
6.
a b c d
7.
a b c d
8.
a b c d
9.
a b c d
10.
a b c d
11.
a b c d
12.
a b c d
13.
a b c d
14.
a b c d
15.
a b c d
16.
a b c d
17.
a b c d
18.
a b c d
19.
a b c d
20.
a b c d
21.
a b c d
22.
a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
6. LITERATURA
1. Kamiński Wł. Świrek J.: Lutnictwo. PWM, Warszawa 1972
2. Panufnik T.: Sztuka lutnicza. Warszawa 1926
3. Panufnik T.: Technologia lutnicza. Warszawa 1934
4. Weisshar J.: Violin restoration. Landon 2000
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31