MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Jarosław Gliszczyński
Klasyfikowanie instrumentów muzycznych
311[18].O2.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Aleksandra Gromek
mgr Przemysław Koserczyk
Opracowanie redakcyjne:
mgr Jarosław Gliszczyński
Konsultacja:
dr Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[18].O2.03
 Klasyfikowanie instrumentów muzycznych , zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik instrumentów muzycznych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podział instrumentów na grupy, podgrupy, rodzaje i gatunki 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Budowa i mo\
liwości techniczno-wyrazowe instrumentów strunowych 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 31
4.2.3. Ćwiczenia 31
4.2.4. Sprawdzian postępów 33
4.3. Budowa i mo\
liwości techniczno-wyrazowe instrumentów dętych
drewnianych 34
4.3.1. Materiał nauczania 34
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 40
4.3.3. Ćwiczenia 41
4.3.4. Sprawdzian postępów 42
4.4. Budowa i mo\
liwości techniczno-wyrazowe instrumentów dętych
blaszanych 43
4.4.1. Materiał nauczania 43
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 49
4.4.3. Ćwiczenia 49
4.4.4. Sprawdzian postępów 51
4.5. Budowa i mo\
liwości techniczno-wyrazowe instrumentów perkusyjnych 52
4.5.1. Materiał nauczania 52
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 56
4.5.3. Ćwiczenia 57
4.5.4. Sprawdzian postępów 58
5. Sprawdzian osiągnięć 59
6. Literatura 63
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o klasyfikowaniu instrumentów
muzycznych.
W poradniku znajdziesz:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
-
-
-
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
-
-
-
- materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
-
-
-
modułowej,
- zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
-
-
-
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
-
-
-
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów,
-
-
-
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
-
-
-
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
- literaturÄ™.
-
-
-
Program jednostki modułowej zawiera treści dotyczące rozró\
niania i klasyfikacji
instrumentów muzycznych. W procesie realizacji programu jednostki zostanie przedstawiony
krótki rys historyczny, dotyczący rozwoju instrumentów muzycznych. Omówiona zostanie
budowa, strój, skala, rejestry brzmieniowe instrumentów, ich mo\
liwości techniczne oraz
najnowsze rozwiązania konstrukcyjne stosowane w konstrukcji instrumentów muzycznych.
Ze względu na wielką ró\
norodność instrumentów muzycznych, w poradniku  z powodu
jego ograniczonej objętości  omówiono jedynie podstawowe instrumenty wchodzące w skład
współczesnej orkiestry symfonicznej. Dodatkowo omówiony został fortepian  instrument,
który nie wchodzi w skład orkiestry symfonicznej, ale często pojawia się na estradach
filharmonii w roli instrumentu solowego. Oprócz tego fortepian pełni funkcję
najwa\
niejszego instrumentu solowego i akompaniujÄ…cego, wykorzystywanego w niemal
ka\
dym obszarze muzyki artystycznej, jazzowej i rozrywkowej. Omówiona została równie\

gitara, która jest powszechnie u\
ywana w szerokim zakresie w wielu rodzajach i gatunkach
muzycznych.
Najwa\
niejszym instrumentem, który nie został omówiony w poradniku są organy
piszczałkowe, zaliczane do aerofonów (Niektóre z
ródła zaliczają część piszczałek
organowych  wykonanych w postaci piszczałek języczkowych  do idiofonów). Stopień
skomplikowania, wielość rozwiązań konstrukcyjnych poszczególnych zespołów
i mechanizmów tego instrumentu, ró\
norodność barw i mo\
liwości technicznych jest tak
du\
a, \
e do pobie\
nego opisania organów nale\
ałoby opracować osobny pakiet edukacyjny.
Pominięto równie\
grupę instrumentów języczkowych, które zaliczane są do idiofonów,
czyli grupy instrumentów perkusyjnych. Do instrumentów języczkowych nale\
Ä… takie
instrumenty jak akordeon, czy harmonijka ustna. Istotna (w samodzielnym poszukiwaniu
informacji na ten temat) jest jednak uwaga, \
e wiele z
ródeł literaturowych umieszcza te
instrumenty w grupie aerofonów, ze względu na udział strumienia powietrza w wydobyciu
dz
więku.
W rozdziale 6 zamieszczono literaturę, która pozwala uzupełnić informacje na temat nie
omówionych instrumentów. Dzięki tej literaturze mo\
na równie\
pogłębić wiedzę na temat
najwa\
niejszych twórców, wynalazców i reformatorów, którzy przyczynili się do rozwoju
instrumentów muzycznych na ka\
dym etapie ich rozwoju.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
Je\
eli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału rozwią\
sprawdzian z zakresu treści kształcenia jednostki
modułowej.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpo\
arowych, wynikajÄ…cych z rodzaju
wykonywanych prac.
311[18].O2
Podstawy teorii muzyki
311[18].O2.01
311[18].O2.03
Posługiwanie się
Klasyfikowanie
notacjÄ… muzycznÄ…
instrumentów muzycznych
311[18].O2.02
Wykonywanie ćwiczeń
słuchowo-głosowych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- rozpoznawać podstawowe instrumenty z poszczególnych grup,
- rozró\
niać podstawowe instrumenty muzyczne na podstawie ich wyglądu,
- określać budowę podstawowych instrumentów muzycznych z poszczególnych grup,
- rozpoznawać brzmienie podstawowych instrumentów z poszczególnych grup,
- odczytywać rysunki techniczne,
- posługiwać się przyrządami do pomiarów wielkości geometrycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- podzielić instrumenty na grupy, podgrupy, rodzaje i gatunki,
- rozró\
nić instrumenty muzyczne na podstawie ich wyglądu,
- rozró\
nić elementy budowy instrumentów muzycznych,
- rozpoznać dawne instrumenty muzyczne,
- wskazać ró\
nice pomiędzy instrumentami tej samej grupy,
- opisać budowę instrumentów muzycznych z poszczególnych grup,
- wyjaśnić sposoby wydobywania dz
więku z instrumentów muzycznych ró\
nych grup,
- określić strój i skale ró\
nych instrumentów muzycznych,
- scharakteryzować rejestry brzmieniowe instrumentów,
- określić mo\
liwości techniczno-wyrazowe instrumentów muzycznych z ró\
nych grup,
- rozpoznać słuchem barwę instrumentów muzycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podział instrumentów na grupy, podgrupy, rodzaje i gatunki
4.1.1. Materiał nauczania
Instrumentem nazywamy ka\
dy przyrzÄ…d wytwarzajÄ…cy dz
więk, który jest przeznaczony
do wykonywania muzyki.
y
ródłem dz
więku jest zawsze drganie ciała sprę\
ystego. Dz
więk w instrumencie
muzycznym wytwarzany jest za pomocą wibratora, którego własności fizyczne wpływają na
wysokość dz
więku i jego barwę. Barwa dz
więku pozwala na słuchowe rozró\
nienie
instrumentów.
W zale\
ności od rodzaju wibratora instrumenty podzielone są na pięć grup:
1) Chordofony  instrumenty strunowe  wibratorem jest napięta struna.
2) Aerofony  instrumenty dęte  wibratorem jest drgający słup powietrza.
3) Membranofony  perkusyjne instrumenty membranowe  wibratorem jest napięta błona.
4) Idiofony  perkusyjne instrumenty samobrzmiÄ…ce  wibratorem jest sprÄ™\
yste ciało stałe.
5) Elektrofony  instrumenty, w których dz
więk jest generowany elektronicznie.
W chordofonach wzbudzanie drgań strun mo\
e następować przez pocieranie smyczkiem,
szarpanie palcem lub piórkiem, albo poprzez uderzanie. Wynika stąd podział grupy
chordofonów na podgrupy instrumentów smyczkowych, szarpanych i uderzanych.
Aerofony ze względu na sposób wzbudzania drgań podzielone są na instrumenty
wargowe, pojedynczostroikowe, podwójnostroikowe, organicznostroikowe ustnikowe oraz
organicznostroikowe bezustnikowe. Trzy pierwsze podgrupy zaliczane są w instrumentów
dętych drewnianych, instrumenty organicznostroikowe ustnikowe zaliczane są do
instrumentów dętych blaszanych.
W membranofonach dz
więk zasadniczo jest pobudzany jest poprzez uderzenie. Istnieją
równie\
instrumenty z tej grupy, w których dz
więk wydobywany jest przez pocieranie.
Podział grupy idiofonów dokonuje się na zasadzie określenia kształtu instrumentu;
wynika stąd podział na instrumenty płytowe, sztabkowe, rurowe, prętowe i języczkowe.
Instrumenty języczkowe pobudzane są do drgań strumieniem powietrza z miechów lub płuc.
Wszystkie pozostałe instrumenty idiofoniczne pobudzane są do drgań przez uderzanie.
Dokładny podział instrumentów muzycznych na grupy, podgrupy, rodzaje i gatunki
przedstawiony został w tabeli 1.
Nale\
y zwrócić jednak uwagę na fakt, \
e w literaturze dotyczÄ…cej instrumentarium
muzycznego spotyka się pewne odstępstwa od klasyfikacji zamieszczonej w poni\
szej tabeli
 patrz uwagi zamieszczone we wprowadzeniu do poradnika.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Tabela 1. Klasyfikacja współczesnych instrumentów muzycznych
grupa pod grupa rodzina rodzaj gatunek
smyczkowe skrzypcowe skrzypce
altówka
wiolonczela
basowe kontrabas 4-strunowy
5-strunowy
szarpane bezchwytnikowe harfa podwójnopedaowa
chromatyczna
chwytnikowe gitara
banjo
skoczkowe klawesyn
uderzane młoteczkowe fortepian kameralny
koncertowy
pianino
wargowe bezustnikowe flet
ustnikowe flet prosty
miechowe organy 
piszczałki
wargowe
pojedynczo stroikowe klarnetowe klarnet mały in Es
klarnet in B
in A
klarnet basowy in B
saksofony sopraninowy in Es
sopranowy in B
altowy in Es
tenorowy in B
barytonowy in Es
basowy in B
podwójnostroikowe obojowo-fagotowe obój
ro\
ek angielski in F
fagot
fagot
kontrafagot
organicznostroikowe trąbki trąbka mała in Es
ustnikowe in B
trÄ…bka in B
in C
puzony puzon suwakowy tenorowy
tenorowo-basowy
waltornie waltornia in F
tuby tuba basowa mała in Es
in F
tuba basowa in C
wielka in B
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Chordofony
Aerofony
grupa pod grupa rodzina rodzaj gatunek
organicznostroikowe głos ludzki głos \
eński sopran
bezustnikowe mezzosopran
alt
głos męski tenor
baryton
bas
uderzane kotłowe kotły symfoniczne śrubowe
korbowe
obrotowe
pedałowe
bębnowe bęben wielki
bęben mały
tamburyn
płytowe gong
talerze
sztabkowe drewniane ksylofon
metalowe dzwonki
czelesta
wibrafon
rurowe dzwony rurowe
prętowe trójkąt
inne krótkobrzmiące kastaniety
Pudełka
akustyczne
guiro
marakasy
klekotka
instrumenty
pozostałe
języczkowe* miechowe organy  część
języczkowa
akordeon
fisharmonia
ustne harmonijka
elektromechaniczne gitara elektryczna
organy
Hammonda
instrumenty
pozostałe
elektroniczne syntezatory
samplery
instrumenty
pozostałe
* Uwaga  niektóre z
ródła zaliczają instrumenty języczkowe do aerofonów [2, 6]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Membranofony
Idiofony
Elektrofony
W tabeli 1 zamieszczono instrumenty u\
ywane współcześnie do wykonywania muzyki
artystycznej. W wykonawstwie muzyki dawnej u\
ywane sÄ… instrumenty historyczne
(klasyfikacja w tabeli 2), będące często prekursorami instrumentów współczesnych.
Tabela 2. Klasyfikacja wa\
niejszych instrumentów historycznych
grupa podgrupa rodzina rodzaj gatunek
smyczkowe viola da gamba viola d amore
viola bastarda
viola di bordone
zz budowano wiele
ró\
nych rozmiarów 
od sopranowych do
basowych
fidel
szarpane bezchwytnikowe lira
cytra
chwytnikowe lutnia
uderzane ręczne psałterium
tangentowe klawikord wiÄ…zany,
wolny
wargowe ustnikowe flet blokowy sopranowy in D, C, A
altowy in G, F, E
tenorowy in D, C, A
barytonowy in F
basowy in E, Es, D
organicznostroikowe trąbki trąbka naturalna ró\
ne stroje
ustnikowe
waltornie waltornia ró\
ne stroje
naturalna
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Według jakiego kryterium dzielimy na grupy instrumenty muzyczne?
2. Co jest z
ródłem dz
więku w instrumentach strunowych?
3. Co jest kryterium podziału chordofonów na podgrupy?
4. Jakie instrumenty zaliczane są do chordofonów smyczkowych?
5. Jakie instrumenty zaliczane są do chordofonów szarpanych?
6. Co jest z
ródłem dz
więku w aerofonach?
7. W jaki sposób powstaje dz
więk w membranofonach i idiofonach?
8. Jakie instrumenty zaliczane są do podgrupy aerofonów pojedynczo stroikowych?
9. Jakie instrumenty zaliczane są do podgrupy aerofonów podwójnostroikowych?
10. Jakie instrumenty zaliczane są do podgrupy aerofonów wargowych?
11. Jakie instrumenty zaliczane są do podgrupy aerofonów organiczno ustnikowych?
12. Do jakiej podgrupy instrumentów zaliczany jest głos ludzki?
13. Jakie instrumenty zaliczane są do instrumentów dętych drewnianych?
14. Jakie instrumenty zaliczane są do instrumentów dętych blaszanych?
15. Do jakiej grupy instrumentów i na jakiej podstawie zaliczany jest akordeon?
16. Jakie instrumenty u\
ywane sÄ… do wykonywania muzyki dawnej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Chordofony
Aerofony
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zidentyfikuj rodzaj wibratora, będącego z
ródłem dz
więku w zaprezentowanych
instrumentach muzycznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) określić rodzaj wibratora w poszczególnych instrumentach muzycznych,
4) zaklasyfikować poszczególne instrumenty do odpowiedniej grupy w zale\
ności od
rodzaju wibratora,
5) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrumenty muzyczne z ró\
nych grup,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- prezentacje multimedialne dotyczące rozpoznawania i klasyfikowania instrumentów
muzycznych,
- stanowisko komputerowe,
- projektor multimedialny,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Określ przynale\
ność zaprezentowanych idiofonów do odpowiednich podgrup
instrumentów muzycznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) określić ogólną budowę poszczególnych instrumentów,
4) podzielić idiofony na instrumenty płytowe, sztabkowe, rurowe, prętowe,
5) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrumenty perkusyjne z grupy idiofonów,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- prezentacje multimedialne dotyczące rozpoznawania i klasyfikowania instrumentów
muzycznych,
- stanowisko komputerowe,
- projektor multimedialny,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Ćwiczenie 3
Określ przynale\
ność zaprezentowanych aerofonów do odpowiednich podgrup i rodzin
instrumentów muzycznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) podzielić instrumenty na aerofony stroikowe i organicznostroikowe ustnikowe,
4) podzielić aerofony stroikowe na instrumenty pojedynczostroikowe i podwójnostroikowe,
5) przyporządkować instrumenty do odpowiednich rodzin,
6) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrumenty dęte,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- prezentacje multimedialne dotyczące rozpoznawania i klasyfikowania instrumentów
muzycznych,
- stanowisko komputerowe,
- projektor multimedialny,
- literatura z rozdziału 6.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) podzielić instrumenty muzyczne na grupy, podgrupy, rodzaje i gatunki?
1
1

2) określić z
ródło dz
więku w instrumentach z poszczególnych grup?
1
1

3) określić sposób pobudzania wibratora do drgań w instrumentach
z poszczególnych grup? 1
1

4) dokonać klasyfikacji chordofonów smyczkowych?
1
1

5) dokonać klasyfikacji chordofonów szarpanych?
1
1

6) dokonać klasyfikacji chordofonów uderzanych?
1
1

7) dokonać klasyfikacji aerofonów wargowych i stroikowych?
1
1

8) dokonać klasyfikacji aerofonów organicznostroikowych ustnikowych?
1
1

9) dokonać klasyfikacji membranofonów i idiofonów?
1
1

10) wskazać rodzaje instrumentów historycznych?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Budowa i mo\
liwości techniczno-wyrazowe instrumentów
strunowych
4.2.1. Materiał nauczania
Pochodzenie instrumentów strunowych
Pierwszym instrumentem strunowym był prawdopodobnie łuk  u\
yty nie do polowania
a do świadomego wydobycia dz
więku. A
uk jest konstrukcją, której podstawę tworzy
elastyczny pręt drewniany, napinający przymocowaną do obu końców cięciwę. Wytrącona
szarpnięciem z zasadniczego poło\
enia cięciwa drga, wydając dz
więk. Aby wzmocnić dz
więk
drgającej cięciwy, łuk myśliwski zmodyfikowano, (przekształcając go tym samym
w instrument muzyczny) poprzez dodanie do jego konstrukcji rezonatora. Pierwsze
rezonatory wykonane były z wydrą\
onych skorup owoców, muszli skorupiaków,
nadmuchanych pęcherzy i tym podobnych elementów.
Dalszy rozwój instrumentów strunowych polegał na doskonaleniu formy zewnętrznej,
wprowadzeniu korpusu rezonansowego oraz zwiększeniu ilości strun. W okresie staro\
ytnym
wykształciły się takie instrumenty jak: łuki, liry, harfy, lutnie i cytry.
Początkowo struny pobudzane do drgań były przez szarpanie. Kolejny etap w ewolucji
instrumentów strunowych rozpoczął się wraz z wynalezieniem smyczka. Prawdopodobnie
smyczek zastosowano po raz pierwszy w Azji Środkowej: najwcześniejsze z
ródła na ten
temat pochodzą z Persji z IX w, a następnie z Chin z IX lub X wieku naszej ery.
Pierwszymi instrumentami smyczkowymi były prawdopodobnie rozmaite odmiany fidel.
Dla rozwoju europejskich instrumentów smyczkowych istotne znaczenie ma fidel bizantyjska,
instrument o płytkim, lekko wypukłym korpusie, bez wyraz
nego przejścia w szyjkę,
zakończony u góry płytą lub komorą kołkową z trzema osadzonymi od spodu kołkami,
napinającymi jelitowe struny. Więcej informacji na temat pochodzenia i rozwoju
instrumentów strunowych znajdziesz w literaturze [1, 6].
Współczesne instrumenty smyczkowe
Do współczesnych instrumentów smyczkowych zalicza się skrzypce, altówkę,
wiolonczelÄ™  nale\
ą one do rodziny instrumentów skrzypcowych. Kontrabas nale\
y do
rodziny instrumentów smyczkowych basowych.
Współczesna forma skrzypiec, altówki i wiolonczeli wykształciła się na w wieku XVI
i XVII we Włoszech. Najstarszą kolebką lutnictwa włoskiego była Brescia, gdzie działali
lutnicy  Gasparo Bertelotti da Salo oraz G. P. Maggini, którzy opracowali pod koniec XVI
wieku najstarszy model włoskich skrzypiec.
W Cremonie działała rodzina Amatich, która znacznie przyczyniła się do udoskonalenia
instrumentów z rodziny skrzypiec. Uwa\
a siÄ™, \
e najdoskonalszy model skrzypiec stworzył
Antonio Stradivari (1645 1737)  jeden z uczniów Nicola Amatiego.
DrugÄ… niezale\
ną od Stradivariego szkołę stworzył Andrea Guarneri, równie\
uczeń
Amatiego. Najdoskonalsze instrumenty tworzył krewny Andrea Guarneri  Giuseppe
Guarneri o przydomku del GesÅ› (1687 1743).
Skrzypce
Budowa skrzypiec, altówki i wiolonczeli jest podobna. Proporcje i kształt instrumentów
są zasadniczo jednakowe, zró\
nicowana jest jedynie ich wielkość. Dlatego szczegółowo
omówiona zostanie jedynie budowa skrzypiec.
Głównym zespołem konstrukcyjnym skrzypiec jest pudło rezonansowe. Składa się ono
z trzech zasadniczych elementów: płyty wierzchniej, płyty spodniej oraz boczków. Wewnątrz
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
konstrukcję pudła rezonansowego uzupełniają listewki, pieńki, belka i dusza. Ka\
dy obszar
pudła rezonansowego ma swoją nazwę.
Zaokrąglona część górna, do której umocowana jest szyjka, to górna lira, większe
zaokrąglenie u dołu  to dolna lira. Część środkowa, znajdująca się pomiędzy wycięciami
w kształcie odwróconych od siebie liter: CC, nazywana się talią. W górnej i dolnej części
płyty widoczne są wypukłości, nazywane liczkami. Najbardziej wypukła część w talii między
efami  to tzw. piersi skrzypiec.
a) b)
d)
c)
Rys. 1. Budowa skrzypiec: a) wierzch skrzypiec, b) spód instrumentu, c) profil instrumentu,
d) wnętrze instrumentu [2, s. 192 195]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
W górnej płycie wycięte są otwory zwane efami. Ich kształt, wielkość i rozstawienie ma
znaczący wpływ na brzmienie instrumentu. Rysunek efów podkreśla styl, piękno linii
i artystyczną budowę instrumentu. Nie słu\
Ä… one jednak tylko do ozdoby, lecz sÄ… wa\
nym
czynnikiem akustycznym w budowie instrumentu. Odległość od wewnętrznego nacięcia
w efach (czyli od podstawka) do końca płyty górnej (gdzie wstawiona jest szyjka) nosi nazwę
menzury korpusu.
Rys. 2. Widok ogólny skrzypiec pochodzących z I połowy XVIII w. [8]
Płyta wierzchnia korpusu rezonansowego wykonana jest najczęściej drewna
świerkowego lub jodłowego. Grubość płyty wierzchniej w jej środkowej części wynosi
4 6 mm i stopniowo zmniejsza się  na zewnętrznej krawędzi grubość płyty zawiera się
w granicach 2,5 4 mm. Płyta górna wzmocniona jest za pomocą belki, zwanej równie\
belkÄ…
basowÄ… lub sprÄ™\
yną. Belka jest to listwa świerkowa, przyklejona od wewnątrz do płyty
górnej, nieco z lewej strony. Jej zadaniem jest wzmocnienie całej lewej strony płyty
i przeciwstawienie siÄ™ sile naciÄ…gu strun.
PÅ‚yta spodnia korpusu wykonana jest przewa\
nie z drewna jaworowego lub klonowego.
Grubość płyty spodniej wynosi w środku 5 8 mm, na obwodzie maleje do około 2 mm.
Płyta górna i dolna połączona jest ze sobą boczkami. Boczki wygina się na gorąco
z sześciu jaworowych deseczek. W dolnej części skrzypiec boczki są wy\
sze, w górnej
ni\
sze. Wysokość boczków wynosi około 27 30 mm. Boczki są wzmocnione sześcioma
klockami lipowymi tzw. pieńkami, ustawionymi przy guziku, szyjce i w czterech rogach przy
wcięciach C (rys. 1d). Dodatkowo boczki wzmocnione są listewkami opierającymi się
o pieńki. Listewki te są przyklejone do boczków od ich wewnętrznej strony.
W odległości około 4 mm od krawędzi płyty górnej wzdłu\
jej całego obwodu wkleja się
\
yłkę. Jest ona wykonana z jednego paseczka jaworowego umieszczonego pośrodku i dwóch
zewnętrznych paseczków z hebanu, fiszbinu, fibry lub czernionego wióra brzozowego. Nie
wprawia się jej w całości, lecz fragmentami, których jest 12. śyłka obok znaczenia
dekoracyjnego przeciwdziała pękaniu płyty górnej.
Pomiędzy płytą górną i dolną wewnątrz pudła rezonansowego, pod prawą nó\
kÄ…
podstawka umieszczona jest dusza. Dusza  jest to wałeczek drewna świerkowego o długości
zale\
nej od wysokości sklepień obu płyt rezonansowych i wysokości boczków. Dusza mo\
e
być  w miarę potrzeby  przesuwana (nie jest przyklejona) przy ustalaniu barwy dz
więku.
Poło\
enie duszy wpływa na formę drgań płyty górnej i dolnej. Pośredniczy ona równie\

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
w przenoszeniu drgań płyty wierzchniej na płytę dolną. Poza wy\
ej wymienionymi zadaniami
dusza spełnia rolę filara, który podtrzymuje płytę wierzchnią, pozostającą pod ciśnieniem
strun. Pełni, więc podobną funkcję jak belka po lewej stronie płyty.
Korpus rezonansowy jest bardzo silną konstrukcją, która wytrzymuje napięcie strun
działające poprzez podstawek na górną płytę rezonansową. Siła nacisku strun równa się około
80 N (15 N do 25 N  nacisk pojedynczej struny).
Wymiary korpusu instrumentu mają wpływ na rodzaj barwy dz
więku i jego siłę. Większy
instrument ma szerszy, pełniejszy i silniejszy dz
więk, ale zarazem ciemniejszą barwę.
Do górnego klocka umocowana jest szyjka. Szyjka właściwa przechodzi w komorę
kolkową i zakończona jest rzez
bionym ślimakiem. Do górnej powierzchni szyjki przyklejona
jest podstrunnica. Podstrunnica jest wykonana z hebanu. Drewno to charakteryzuje siÄ™ du\
Ä…
twardością. Powierzchnia wewnętrzna podstrunnicy, przyklejona do szyjki, jest płaska,
natomiast zewnętrzna, nad którą rozciągnięte są struny, musi być wzdłu\
całej długości
wypukła. Podstrunnica zaczyna się przy komorze kołkowej tzw. pro\
kiem, a swym
swobodnym, rozszerzającym się końcem sięga ponad płytą wierzchnią niemal do wysokości
efów.
Do dolnego klocka mocowany jest guzik w postaci zaczepu, do którego mocowana jest
pętla strunnika, zwanego równie\
strunociągiem. W górnej części strunnika, na całej jego
szerokości, przed otworami znajduje się cienki pro\
ek. Stanowi on oparcie dla strun, aby nie
spoczywały na płaszczyz
nie strunociągu i nie powodowały brzęczenia.
Struny umocowane są w sposób trwały na strunniku i ponad podstrunnicą przebiegają do
pro\
ka i komory kołkowej, gdzie ich końce nawinięte są na kołki. Struny opierają się
o podstawek, umieszczony mniej więcej w połowie odległości między brzegiem strunnika
a końcem podstrunnicy. Podstawek przenosi drgania strun na wierzchnią płytę, skąd drgania
poprzez duszę i boczki docierają do płyty spodniej, powodując drgania całego pudła
rezonansowego.
Przyjęte obecnie, ogólne wymiary skrzypiec wraz z menzurą przedstawiają się
następująco:
- długość całego korpusu, czyli długość płyty 355 357 mm,
- szerokość górnej liry w miejscu najszerszym 160 170 mm,
- szerokość dolnej liry w miejscu najszerszym 200 210 mm,
- szerokość w talii w miejscu najwę\
szym 100 115 mm,
- długość całych skrzypiec, tj. korpusu wraz z szyjką  596 598 mm.
Struny skrzypcowe sporządzane były dawniej z preparowanych baranich jelit. Obecnie
u\
ywa się głównie strun wykonanych ze stali.
Do wzbudzania drgań strun słu\
y w zasadzie smyczek. Pierwotnie smyczek miał formę
łuku. Smyczek taki nie posiadał mechanizmu do napinania włosia, tote\
łatwiejsze było
granie na kilku strunach jednocześnie. Do gry na jednej strunie włosie napinano za pomocą
palca.
Nowoczesną formę smyczka powstała pod koniec wieku XVIII. Drzewce z drewna
fernambukowego posiada długość około 740 mm. Kształt drzewca jest nieco wklęsły. Włosie
smyczka wykonywane jest preparowanych włosów z końskich ogonów. Naciąg włosia
regulowany jest za pomocÄ… mechanizmu zwanego \
abką. Do nadania włosiu odpowiedniej
lepkości i dla zwiększenia tarcia włosie przed grą naciera się kalafonią.
Skala i rejestry brzmieniowe skrzypiec
Skrzypce nie sÄ… instrumentem transponujÄ…cym  oznacza to, \
e wysokość dz
więków
wydobywanych z instrumentu odpowiada zapisowi nutowemu. Nuty dla skrzypiec pisze siÄ™
wyłącznie w kluczu wiolinowym. Zakres dz
więków mo\
liwych do wydobycia na skrzypcach
zawiera siÄ™ w granicach od g do c5.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Struny skrzypiec strojone sÄ… kwintami. Struny skrzypiec nastrojone sÄ… na dz
więki: g, d1,
a1, e2. Struny oznacza siÄ™ nazwami G D A E.
W skali skrzypiec mo\
na wyró\
nić kilka rejestrów, czyli zakresów dz
więków
o charakterystycznej dla danego rejestru barwie dz
więku:
- Rejestr niski  dz
więki struny G (g e2). W rejestrze tym najsłabiej występuje pierwszy
ton składowy, ze względu na brak odpowiedniego rezonansu w pudle rezonansowym.
Barwa dz
więku rejestru niskiego jest pełna i soczysta (do 30 tonów składowych).
- Rejestr środkowy  obejmuje struny D i A (d1 d3). Rejestr ten jest najbardziej typowy dla
brzmienia skrzypiec.
- Rejestr wysoki  dz
więki struny E (e2 a3). Rejestr ten wyró\
nia się donośnością
i brakiem pełni brzmienia (zaledwie około 10 tonów składowych).
- Rejestr najwy\
szy, typowo solistyczny  dz
więki na strunie E powy\
ej VII pozycji.
Rejestr ten jest mniej donośny, ale pozostaje mu jasność rejestru wysokiego.
Wobec du\
ych ró\
nic barwy między poszczególnymi rejestrami, zachodzi często
konieczność określenia, na której strunie nale\
y wykonać dany dz
więk lub frazę muzyczną.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe skrzypiec
Podczas gry skrzypce znajdują się w poło\
eniu niemal poziomym. Oparte sÄ… o lewy
obojczyk muzyka i lekko przyciśnięte podbródkiem. Lewa ręka lekko tylko podtrzymuje
instrument, zachowując swobodę poruszania się wzdłu\
szyjki. Do skracania strun u\
ywane
są cztery palce lewej dłoni. Poło\
enia dłoni względem szyjki nazywane są pozycjami. Im
dalej od główki znajduje się dłoń tym pozycja jest wy\
sza. Na wszystkich strunach gra siÄ™ do
pozycji VII. W pozycjach do XII, ewentualnie do XIII gra się wyłącznie na strunie E.
W orkiestrze nie wykracza siÄ™ poza IX pozycjÄ™.
Dzięki wypukłości podstawka i odpowiadającej mu wypukłości podstrunnicy mo\
liwa
i najczęściej stosowana jest gra smyczkiem na jednej strunie. Smyczek mo\
e jednak pocierać
równocześnie dwie sąsiednie struny i wydobywać w ten sposób dwudz
więki. W orkiestrze
dwudz
więki skrzypcowe zastępuje się często podziałem skrzypków na dwie grupy. Podział
taki oznacza się słowem divisi.
W celu nadania dz
więkowi ładniejszej barwy skrzypkowie w czasie grania dz
więków
o dłu\
szych wartościach wykonują palcami i dłonią lewej ręki mały ruch kołyszący,
uzyskując w ten sposób tzw. Wibrację. Wibracja w tym wypadku polega na niewielkiej
okresowej zmianie wysokości dz
więku. Uzyskanie wibracji właściwej pod względem
częstotliwości i nasilenia jest indywidualną umiejętnością skrzypka.
Na skrzypcach mo\
na wykonywać szybkie przebiegi chromatyczne, diatoniczne
i pasa\
owe w całej skali instrumentu. Na skrzypcach mo\
liwe do wykonania sÄ… tryle
półtonowe i całotonowe  wykonywane na jednej strunie. Tremolo, czyli szybkie następstwo
dz
więków jednej wysokości wykonuje się smyczkiem, stosując szybką zmianę kierunku
smyczka. Tremolando  czyli szybkie następstwo dwu dz
więków ró\
nej wysokości wykonuje
się na jednej strunie  jeśli odległości między dz
więkami nie przekraczają sześciu półtonów 
lub dwóch strunach  w przypadku większej odległości dz
więków.
W swej historii, obejmujÄ…cej ju\
pięć wieków, skrzypce doczekały się rozległej literatury
muzycznej obejmującej muzykę wszystkich gatunków i stylów. Obecnie skrzypce są jednym
z najpopularniejszych instrumentów muzycznych, znanych z orkiestry symfonicznej oraz
z muzyki kameralnej i solowej. Spotykane są równie\
w ró\
nego rodzaju zespołach
ludowych, rozrywkowych i jazzowych, gdzie pełnią wa\
nÄ… rolÄ™ melodycznÄ… lub
akompaniujÄ…cÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Technika gry
Treści omówione w tym akapicie są wspólne dla całej podgrupy instrumentów
smyczkowych.
Smyczek trzymany jest w prawej ręce. Jeśli smyczek, oparty o strunę przy \
abce
przesuwa się ku główce, to ten kierunek nazywany jest ruchem w dół. Gdy smyczek od
główki przesuwa się w stronę \
abki, to wykonuje ruch do góry. Na mocne części taktu
częściej stosuje się ruch w dół, na słabe części taktu  ruch w górę.
Najczęściej stosowana jest gra détaché, przy której na ka\
dy dz
więk, niezale\
nie od jego
wartości rytmicznej przypada osobny ruch smyczka, na przemian w górę i w dół. Zale\
nie od
wartości rytmicznej, tempa i głośności dz
więków  do ich wydobycia u\
yta mo\
e być mała
cześć dÅ‚ugoÅ›ci smyczka (krótkie détaché), poÅ‚owa smyczka (peÅ‚ne détaché) lub te\
cała jego
dÅ‚ugość (wielkie détaché).
RównorzÄ™dnym détaché, pod wzglÄ™dem czÄ™stoÅ›ci stosowania sposobem smyczkowania,
jest gra legato. Smyczek jest prowadzony w jednym kierunku przez swą całą długość, na
przemian w górę i w dół, niezale\
nie od wartości rytmicznych poszczególnych dz
więków.
Odmianą gry legato jest portato, stanowiące połączenie legata z lekkim zatrzymywaniem
smyczka po ka\
dej nucie.
Kolejnym sposobem smyczkowania jest gra staccato. Artykulacja ta polega na wyraz
nym
oddzielaniu od siebie kolejno następujących dz
więków. W praktyce gry skrzypcowej
wyró\
nia się wiele odmian gry staccato. Dokładne omówienie sposobów smyczkowania
w ró\
nych artykulacjach znajdziesz w literaturze [3, 4, 5].
Oprócz zasadniczego sposobu wydobycia dz
więku za pomocą smyczka stosuje się
równie\
pizzicato, wykonywane poprzez szarpanie struny palcem wskazującym prawej ręki.
W grze solistycznej spotyka się równie\
wydobywanie dz
więków poprzez szarpanie struny
wolnym palcem lewej ręki.
Specjalne efekty brzmieniowe uzyskuje się przez zastosowanie tłumika, który zakłada się
na podstawek pomiędzy strunami. Tłumik nadaje skrzypcom brzmienie cichsze, nieco
nosowe.
Rys. 3. TÅ‚umik skrzypcowy wykonany z hebanu [8]
Oddzielne zagadnienie techniki skrzypcowej  jak i pozostałych instrumentów
smyczkowych  stanowi wydobywanie fla\
oletów. Technika fla\
oletów polega na wywołaniu
drgań struny nie ich całą długością, lecz kilkoma ró\
nymi częściami.
W celu wydobycia fla\
oletu nale\
y stłumić drgania struny w ściśle określonym miejscu.
Na instrumentach smyczkowych osiąga się to przez lekkie dotknięcie struny palcem,
w miejscu węzła jednego z alikwotów, bez przyciskania struny do podstrunnicy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Rys. 4. Powstawanie fla\
oletów naturalnych [4]
Fla\
olety dzieli siÄ™ na naturalne  wydobywane z pustych strun oraz sztuczne 
wydobywane ze strun skróconych. Przy fla\
oletach naturalnych węzły alikwotów mają swoje
stałe miejsca. Wynikają one z podziału struny na odcinki, które biorą udział w jej brzmieniu,
tworzÄ…c jej barwÄ™ dz
więku. Dzieje się tak, poniewa\
struna drga nie tylko całą swoją aktywną
długością, ale jednocześnie dzieli się na dwa, trzy, cztery i więcej odcinków, które wydają
du\
o cichsze od tonu podstawowego tony harmoniczne.
Stłumienie drgań struny w:
- 1/2 długości struny odpowiada fla\
oletowi oktawy  dz
więk jest wy\
szy o oktawÄ™,
- 1/3 długości struny odpowiada fla\
oletowi kwinty  dz
więk jest wy\
szy o duodecymÄ™
(oktawa + kwinta),
- 1/4 długości struny odpowiada fla\
oletowi kwarty  dz
więk jest wy\
szy o dwie oktawy,
- 1/5 długości struny odpowiada fla\
oletowi tercji wielkiej  dz
więk jest wy\
szy o dwie
oktawy i tercjÄ™ wielkÄ….
Dokładne omówienie sposobów wydobycia fla\
oletów naturalnych i sztucznych
znajdziesz w literaturze [4]
Altówka
Altówka jest altową odmianą skrzypiec. Pod względem proporcji i budowy altówka
niemal nie ró\
ni się od skrzypiec. Strój altówki jest ni\
szy od stroju skrzypcowego o kwintÄ™.
Zgodnie z proporcjami akustycznymi altówka powinna być większa o połowę od skrzypiec.
Altówka jest jednak tylko nieznacznie większa od skrzypiec  o około 10 12%. Przeciętna
długość korpusu wynosi około 400 mm., a całkowita długość instrumentu sięga maksymalnie
700 mm. Z tego powodu dolnemu rejestrowi altówki brak jest właściwego rezonansu w zbyt
małym pudle rezonansowym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 5. Widok ogólny altówki zbudowanej współcześnie [11]
Skala i rejestry brzmieniowe altówki
Altówka nie transponuje  oznacza to, \
e wysokość dz
więków wydobywanych
z instrumentu odpowiada zapisowi nutowemu. Nuty dla altówki pisze się zasadniczo
w kluczu altowym. Najwy\
sze dz
więki notowane są czasami w kluczu wiolinowym. Zakres
dz
więków mo\
liwych do wydobycia na altówce zawiera się w granicach od c do e3. W grze
solistycznej  do a3.
Struny altówki strojone są do dz
więków c, g, d1 i a1, podobnie jak w skrzypcach struny te
oznacza siÄ™ wielkimi literami C, G, D, A.
Najni\
szy rejestr brzmieniowy altówki tworzą dz
więki najni\
szej struny C. Dz
więki te są
słabe pod względem dynamicznym, a brzmieniem nie dorównują dz
więkom wiolonczeli o tej
samej wysokości. Spowodowane to jest zbyt małymi gabarytami pudła rezonansowego
w stosunku do dz
więków wydobywanych ze struny C. Najbardziej charakterystyczna dla
altówki barwa dz
więku uwydatnia się w rejestrze środkowym  na strunach G i D. Barwa
tego rejestru jest zbli\
ona do niskiego rejestru skrzypcowego, jednak z dodatkiem
zabarwienia nosowego. Rejestr wysoki  dz
więki ze struny A  jest podobny do brzmienia
skrzypiec. Altówka w dynamice piano brzmi miękko i nastrojowo. W forte dz
więki altówki są
dość ostre.
Początkowo altówka pełniła wyłącznie rolę instrumentu zespołowego realizującego partię
akompaniamentu; od XVIII wieku stanowi stały składnik smyczkowych zespołów
kameralnych (np. kwartetu smyczkowego) oraz orkiestry symfonicznej; w XIX wieku została
szerzej wykorzystana jako instrument solowy.
Z czasem altówka doczekała się rozległej literatury muzycznej obejmującej muzykę
wszystkich gatunków i stylów. Obecnie jest wykorzystywana głównie w orkiestrze
symfonicznej, stanowiąc jej nierozłączny składnik, a tak\
e w muzyce kameralnej oraz jako
instrument solowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe altówki
Altówka posiada te same mo\
liwości techniczne, co skrzypce, ustępując im jedynie
ruchliwością. Sposób trzymania altówki i poło\
enie lewej ręki jest analogiczne do skrzypiec,
z tym, \
e odległości na podstrunnicy między dz
więkami są nieco większe.
Smyczek u\
ywany przez altowiolistów jest identyczny ze smyczkiem skrzypcowym.
Równie\
sposób posługiwania się smyczkiem, jest w przypadku altówki taki sam jak
w skrzypcach.
Wiolonczela
Wiolonczela jest tenorowo  basowym instrumentem z rodziny skrzypiec. Budowa
wiolonczeli jest podobna do skrzypiec. W porównaniu ze skrzypcami ma stosunkowo wy\
sze
boczki, bardziej wydatne wypukłości płyty wierzchniej oraz nieco krótszą szyjkę. Długość
korpusu wynosi około 650 mm, całkowita długość instrumentu  wraz z szyjką to około
1060 mm. Ze względu na swe rozmiary wiolonczela przy grze opierana jest o podłogę. Aby
instrument był stabilny, posiada ostro zakończoną nó\
kę, której długość (100 200 mm.)
nale\
y dopasować do wzrostu muzyka.
Na wiolonczeli gra się wyłącznie w pozycji siedzącej. W czasie gry instrument znajduje
się w poło\
eniu lekko skośnym, oparty jest o lewe kolano grającego, szyjka oparta jest o jego
lewe ramię. Wiolonczela nie wymaga podtrzymywania lewą ręką, co daje znacznie większą
swobodę ruchu tej ręki.
Z powodu odwrotnego poło\
enia wiolonczeli w stosunku do grajÄ…cego inna jest
kolejność strun  najbli\
ej prawej ręki znajduje się struna o największej średnicy.
Rys. 6. Widok ogólny wiolonczeli [22]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Skala i rejestry brzmieniowe wiolonczeli
Wiolonczela jest instrumentem nie transponujÄ…cym  oznacza to, \
e wysokość dz
więków
wydobywanych z instrumentu odpowiada zapisowi nutowemu. Nuty dla wiolonczeli pisze siÄ™
zasadniczo w kluczu basowym. Do zapisywania wy\
szych dz
więków stosuje się równie\

klucz tenorowy. Zakres dz
więków mo\
liwych do wydobycia na wiolonczeli zawiera siÄ™
w granicach od C do a2.
Struny wiolonczeli nastrojone sÄ… kwintami, o oktawÄ™ ni\
ej od strun altówki, a więc C, G,
d, i a, podobnie jak w skrzypcach struny te oznacza siÄ™ wielkimi literami C, G, D, A.
Wiolonczela ma proporcje akustyczne zbli\
one do skrzypiec. Dzięki temu uzyskuje
pełnię i soczystość brzmienia dorównującą barwie skrzypiec.
W najni\
szym rejestrze brzmieniowym dz
więki wydobywane są z dwóch najni\
szych
strun. Rejestr ten brzmi bardzo wyraziście i soczyście, w dynamice piano brzmienie jest
bardzo miękkie. Środkowy rejestr stanowią dz
więki wydobywane ze struny D. Rejestr ten ma
barwÄ™ mniej indywidualnÄ…, najlepiej zlewajÄ…cÄ… siÄ™ innymi orkiestrami orkiestry. Rejestr
wysoki  struna A  jest bardzo śpiewny, jaśniejszy od altówki w tym samym zakresie.
Najwy\
sze dz
więki zbli\
ajÄ… siÄ™ barwÄ… do barwy skrzypiec.
Wiolonczela posiada rozległą literaturę muzyczną obejmującą muzykę wszystkich
gatunków i stylów. Obecnie jest wykorzystywana głównie w orkiestrze symfonicznej,
stanowiąc jej nierozłączny składnik; w muzyce kameralnej oraz jako instrument solowy.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe wiolonczeli
Ze względu na rozmiar instrumentu i grubość strun, palcowanie na wiolonczeli ró\
ni siÄ™
w sposób zasadniczy od skrzypcowego. W grze na wiolonczeli stosuje się łącznie do
szesnastu pozycji, podzielonych na trzy zakresy: dolny, średni i górny. Więcej informacji na
temat palcowania w poszczególnych pozycjach znajdziesz w literaturze [4].
W grze na wiolonczeli mo\
liwe jest wykonywanie dwudz
więków, których zakres jest
ograniczony przez większe odległości miedzy dz
więkami na podstrunnicy. Z tego samego
powodu, gra akordowa i arpeggia trzy i czterodz
więkowe są mo\
liwe do wykonania
w o wiele mniejszym zakresie ni\
w skrzypcach czy altówce.
Na wiolonczeli stosuje się wibrację analogicznie jak w przypadku skrzypiec i altówki.
Tryle półtonowe i całotonowe oraz tremola wykonywane są bez ograniczeń. Rozpiętość dłoni
ogranicza tremolanda do rozmiaru tercji wielkiej na jednej strunie i od tercji małej do
septymy wielkiej na strunach sÄ…siadujÄ…cych.
W celu zmiany charakterystyki brzmienia stosuje się tłumik o budowie podobnej jak
w przypadku skrzypiec i altówki.
Technika posługiwania się smyczkiem jest bardzo podobna do gry na skrzypcach.
Smyczek wiolonczeli jest nieco krótszy i masywniejszy od smyczka skrzypcowego, mimo to
wykonalne sÄ… wszystkie sposoby smyczkowania.
Oprócz gry smyczkiem często stosuje się grę pizzicato. Ze względu na du\
e rozmiary
instrumentu dz
więki wydobyte w ten sposób brzmią o wiele bardziej donośnie i głęboko ni\

w skrzypcach czy altówce.
Fla\
olety wykonuje się na wiolonczeli w analogiczny sposób jak na skrzypcach.
Kontrabas
Kontrabas wykształcił się z kontrabasowej violi da gamba, instrumentu popularnego
w Europie ju\
w średniowieczu. W XVII i XVIII wieku w instrumencie zastosowano
podstrunnicę pozbawioną progów oraz ograniczono liczbę strun do czterech. Ta forma
instrumentu przetrwała do naszych czasów.
Z powodu swego pochodzenia kontrabas ma innÄ… budowÄ™ ni\
instrumenty z rodziny
skrzypcowej. W instrumentach skrzypcowych boczki w górnej części są prostopadłe do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
szyjki, natomiast pudło rezonansowe kontrabasu znacznie zwę\
a się w górnej części,
bezpośrednio przechodząc w krótką szyjkę zakończoną charakterystycznym ślimakiem.
Spodnia płyta kontrabasu jest płaska lub lekko wypukła, załamana lekko w kierunku
szyjki.
Długość kontrabasu  wraz z szyjką sięga 2000 mm. Z tego powodu na kontrabasie gra
siÄ™ w pozycji stojÄ…cej, lub u\
ywa specjalnego wysokiego taboretu.
Do napinania strun kontrabasu słu\
y mechanizm zbudowany z przekładni ślimakowej,
który pomaga precyzyjnie obracać kołki. Ka\
da struna napinana jest przez osoby mechanizm,
umieszczony w komorze kołkowej.
Rys. 7. Widok ogólny kontrabasu, wykonanego współcześnie [13]
Skala i rejestry brzmieniowe kontrabasu
Nuty dla kontrabasu zapisywane sÄ… o oktawÄ™ wy\
ej ni\
brzmi dz
więk wydawany przez
kontrabas. W zwiÄ…zku z tym kontrabas jest instrumentem transponujÄ…cym. Kontrabas
transponuje o oktawę w dół. Nuty dla kontrabasu zapisuje się w kluczu basowym, w górnym
rejestrze stosowany jest równie\
klucz tenorowy  z uwzględnieniem oktawowej transpozycji.
W odró\
nieniu od instrumentów skrzypcowych, kontrabas strojony jest kwartami. Struny
strojone sÄ… do dz
więków: E1, A1, D i G.
Kontrabas występuje równie\
w wersji pięciostrunowej. Struny w takim instrumencie
strojone sÄ… do dz
więków: C1, E1, A1, D i G. Kontrabas pięciostrunowy mo\
e zdwajać
w dolnej oktawie dz
więki wiolonczeli nawet z jej najni\
szego rejestru.
Skala kontrabasu zawiera siÄ™ w granicach od E1 do c1. (C1 c1  dla kontrabasu
pięciostrunowego) Wy\
sze dz
więki wykorzystywane są tylko w grze solowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
W całej swojej skali kontrabas ma barwę wyrównaną, stanowiącą cenny wkład w ogólną
barwÄ™ orkiestry smyczkowej i symfoniczne. W najni\
szym rejestrze (E1 do F) dz
więki struny
E posiadają wysokość trudną do słuchowego określenia, o ile nie są one wzmocnione
w górnej oktawie wiolonczelami lub innymi nisko brzmiącymi instrumentami. Rejestr
środkowy kontrabasu (A1 do d) na strunach A i D jest najbardziej charakterystyczny dla
kontrabasu, cechuje się pełnią brzmienia i pewną chropowatością. W rejestrze wysokim  na
strunie G, szczególnie powy\
ej dz
więku g  kontrabas zbli\
a siÄ™ barwÄ… do wiolonczeli, nie
dorównuje jej jednak pełnią i soczystością brzmienia.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe kontrabasu
Ze względu na rozmiar instrumentu palcowanie lewą ręką jest trudniejsze ni\
na
wiolonczeli. W jednej pozycji dłoń obsługuje zaledwie trzy dz
więki. Z tego powodu podczas
gry na kontrabasie konieczna jest częsta zmiana pozycji. Pozycji podstawowych jest
dwanaście, kolejnych kilka pozycji jest pozycjami kciukowymi. Pozycja kciukowa bywa
czasem u\
ywana równie\
w pozycjach ni\
szych oraz z reguły po przekroczeniu połowy
długości struny.
Na kontrabasie dwudz
więki są mo\
liwe do wykonania w zasadzie z u\
yciem pustej
struny, a bez niej w zakresie od tercji małej do kwinty. Gra akordowa i arpeggia nie są
stosowane w grze na kontrabasie podczas wykonywania muzyki kameralnej i orkiestrowej.
Tryle półtonowe o całotonowe są mo\
liwe do wykonania. Tremolanda wykonuje siÄ™ na jednej
strunie w zakresie małej tercji (powy\
ej III pozycji) i tercji wielkiej (powy\
ej VIII pozycji).
Na dwóch strunach tremolanda są wykonalne w granicach od tercji małej do kwinty (nie
liczÄ…c tremolanda z u\
yciem pustej struny). Ze względu na bardzo charakterystyczne
brzmienie tryle i tremolanda są często wykorzystywane w celach kolorystycznych. Bez
trudności na kontrabasie mo\
na wykonywać tremolo.
W grze na kontrabasie nie stosuje się tłumików, głównie, dlatego, \
e zastosowanie
tłumika w minimalny sposób zmienia barwę dz
więku instrumentu.
Do gry na kontrabasie u\
ywa się smyczka, o długości około 600 mm, jest on krótszy
i masywniejszy ni\
smyczek wiolonczelowy. Smyczek kontrabasu trzymany jest całą dłonią
i palcami, co powoduje, \
e ruchy smyczka są  w porównaniu z grą na wiolonczeli  mniej
precyzyjne. Zdarza siÄ™ jednak, \
e kontrabasiści w grze solowej i czasami orkiestrowej
posługują się smyczkiem wiolonczelowym, lub trzymają smyczek kontrabasowy w sposób
wiolonczelowy.
Technika posługiwania się smyczkiem jest podobna jak w przypadku wiolonczeli, z tym,
\
e niektóre sposoby artykulacji smyczkowej spotykane są sporadycznie. Bardzo często
stosuje siÄ™ technikÄ™ gry pizzicato.
Fla\
olety mo\
na wykonywać na wszystkich strunach, analogicznie jak w przypadku
innych instrumentów smyczkowych.
Kontrabas jest głównie instrumentem orkiestrowym realizującym najni\
sze partie
basowe. Jednak z biegiem lat doczekał się dość obszernej literatury w muzyce kameralnej jak
i solowej.
Kontrabas jest nieodłącznym składnikiem klasycznych zespołów jazzowych oraz
występuje w muzyce rozrywkowej i ludowej.
Współczesne strunowe instrumenty szarpane i uderzane
Strunowe instrumenty szarpane dzielÄ… siÄ™ na bezchwytnikowe, chwytnikowe
i skoczkowe.
Obecnie w muzyce artystycznej z podgrupy instrumentów szarpanych stosowana jest
harfa, która jest jedynym współczesnym przedstawicielem rodziny bezchwytnikowych
instrumentów szarpanych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Najwa\
niejszym współczesnym instrumentem szarpanym chwytnikowym jest akustyczna
gitara sześciostrunowa.
Do instrumentów skoczkowych zaliczany jest klawesyn, który po okresie całkowitej
dominacji fortepianu, odzyskuje swe miejsce w wykonawstwie muzyki okresu renesansu
i baroku. Ze względu na swe walory brzmieniowe, stosowany jest coraz częściej równie\

w muzyce komponowanej współcześnie. Ze względu na ograniczoną objętość poradnika
klawesyn nie został opisany.
Dominującym klawiszowym strunowym instrumentem uderzanym jest fortepian, który
stosowany jest niemal we wszystkich obszarach wykonawstwa muzycznego. Więcej
informacji na temat dawnych i współczesnych klawiszowych instrumentów strunowych
znajdziesz w literaturze [1, 6].
Harfa orkiestrowa
Harfa orkiestrowa występuje w dwóch odmianach  jako harfa podwójnopedałowa i harfa
chromatyczna.
Harfa podwójnopedałowa posiada dwustopniowe pedały, umo\
liwiające skrócenie
wszystkich odpowiadających im jednoimiennych strun najpierw o jeden, a następnie o drugi
półton. Harfa ta dysponuje piętnastoma tonacjami, jednak gra chromatyczne nie jest w jej
przypadku mo\
liwa.
Harfa chromatyczna nie posiada pedałów, struny rozpięte w dwóch krzy\
ujÄ…cych siÄ™
płaszczyznach, odpowiadających białym i czarnym klawiszom fortepianu. Skomplikowany
sposób gry, spowodował, \
e instrument ten nie wyparł harfy podwójnopedałowej, która jest
instrumentem bardziej popularnym.
Harfa zbudowana jest z czterech zasadniczych części: pudła rezonansowego, ramy, słupa
i podstawy. Pudło rezonansowe ma kształt połowy ściętego sto\
ka. Na jego dolnej wypukłej
ścianie znajduje się pięć podłu\
nych otworów rezonansowych.
Rys. 8. Widok ogólny harfy, zbudowanej współcześnie [10]
W harfie podwójnopedałowej, struny mocowane są trwale jednym końcem do listwy
strunowej, przymocowanej do górnej ściany korpusu. Swobodne końce strun mocowane są do
ramy górnej, wygiętej w esowaty kształt. Struny nawinięte są na kołki, słu\
ące równie\
do
strojenia instrumentu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
W ramie górnej umieszczony jest mechanizm napinający struny, współdziałający
z dwustopniowymi pedałami. Pedały połączone są z mechanizmem napinającym za pomocą
siedmiu prętów przebiegających wewnątrz słupa. Słup ten odgrywa podstawową rolę
konstrukcyjną, równowa\
ąc znaczne napięcie strun. Słup i pudło rezonansowe mocowane są
do masywnej podstawy. Z podstawy wychodzą pedały, których jest siedem. Trzy pedały
obsługiwane są lewą stopą grającego, prawa stopa obsługuje cztery pedały.
Skala i rejestry brzmieniowe harfy podwójnopedałowej
Harfa posiada zwykle 46 strun strojonych diatonicznie według gamy Ces-dur, od Ces1 do
fes4. Ka\
da struna mo\
e być podwy\
szona o jeden lub dwa półtony, wynika stąd, \
e Å‚Ä…czna
skala harfy zawiera się w granicach Ces1 fis4. Strojenie harfy jest kłopotliwe ze względu na
szybkie rozstrajanie siÄ™ instrumentu.
Notacja harfowa zbli\
ona jest do fortepianowej, gdy\
partię harfy pisze się na dwóch
pięcioliniach, w kluczu wiolinowym i basowym.
Barwa dz
więku harfy jest dość wyrównana w całej skali. W rejestrze niskim (Ces1 Fis)
rezonans pudła jest zbyt słaby. Rejestr środkowy (Ges his1) wyró\
nia się długim czasem
wybrzmienia strun oraz miękką i zarazem pełną barwą. Rejestr wysoki (ces2 fis4) cechuje się
krótkim czasem wybrzmienia oraz ostrą barwą dz
więku. W tonacjach krzy\
ykowych, przy
du\
ej ilości strun skróconych  harfa jest mniej dz
więczna ni\
w tonacjach, w których struny
nie są skrócone.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe harfy
Dz
więk z harfy wydobywany jest za pomocą szarpania strun palcami.
Gra na harfie podwójnopedałowej w ró\
nych tonacjach jest mo\
liwa dzięki
mechanizmowi, skracającymi struny o jeden i dwa półtony. Ka\
dy pedał uruchamia
mechanizm sterujący sześcioma lub siedmioma strunami. Przestrojenie harfy z jednej tonacji
do drugiej wymaga tylu ruchów pedałami, o ile kwint odległe są te tonacje na kole
kwintowym. Dokładny opis techniki pedalizacji znajdziesz w literaturze [4].
Gra na harfie odbywa się w pozycji siedzącej. Grający siedzi po lewej stronie pudła
rezonansowego. W czasie gry harfiści pochylają lekko instrument ku sobie, opierając go
o prawe ramię. Ręce obejmują struny z obu stron, co umo\
liwia grę rękami w tej samej
oktawie, a tak\
e krzy\
owanie rÄ…k. Do gry u\
ywa siÄ™ przewa\
nie ośmiu palców, małe palce nie
uczestniczą w grze. Palcowanie jest identyczne w obu rękach i we wszystkich tonacjach.
Na harfie wykonuje się gamy pojedyncze i równoległe. Akordy do ośmiu dz
więków
mogą być wykonywane przez jednoczesne szarpnięcie ośmiu strun. Akordy zło\
one
z większej ilości składników wykonuje się jako arpeggia. Arpeggia przez kilka oktaw
wykonuje się jako tzw. arpeggiato  na przemian obiema rękami. Na harfie mo\
liwe do
wykonania są tryle, tremolo i tremolo akordowe, które wykonuje się jako szereg arpeggiów
na przemian obiema rękami. Harfa jest jednym z nielicznych instrumentów, na których
wykonalne jest glissando, czyli uzyskanie szybkiego szeregu dz
więków przez przesuwanie
(ślizganie) palca po strunach.
Na harfie mo\
liwe sÄ… do wydobycia jedynie fla\
olety oktawowe.
Harfa znajduje szerokie zastosowanie w orkiestrze symfonicznej. Stosuje się ją równie\

niekiedy w utworach kameralnych oraz solowych.
Gitara akustyczna
Gitara nale\
y do instrumentów szarpanych chwytnikowych. Korpus gitary ma kształt
szerokiej ósemki. W płycie wierzchniej znajduje się okrągły otwór rezonansowy. Płyta górna
i dolna podklejone są od wewnątrz wzmacniającymi beleczkami podłu\
nymi, poprzecznymi
i skośnymi. Płyty mogą być jednolite, lub klejone z dwóch połówek. Na płytę wierzchnią
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
stosowane jest przewa\
nie drewno jodłowe, na płytę spodnią stosowane są ró\
ne gatunki
drewna. Obie płyty są płaskie. Boczki gitary mają wysokość od 80 do 100 mm. Wy\
sze
boczki powodują głębsze, ciemniejsze brzmienie, a ni\
sze - jaśniejsze. Grubość szyjki nie
przekracza 25 mm, szerokość przy siodełku 50 mm, a przy XII progu około 62 mm.
Gitara najczęściej posiada sześć strun, nastrojonych do dz
więków E, A, d, g, h, e1. Struny
zaczepione są w strunniku, naklejonym najczęściej wprost na płycie. Na strunniku znajduje
się równie\
niski podstawek. Struny nawija się na kołki za pomocą mechanizmu zębatego.
Szyjka gitary jest szeroka i płaska, podstrunnica sięga do otworu rezonansowego. Na
podstrunnicy rozmieszczone są progi, rozmieszczone w odległościach półtonowych. Progów
najczęściej jest dziewiętnaście.
Całkowita długość instrumentu wynosi około 1000 mm, a maksymalna szerokość  około
400 mm.
Rys. 9. Widok ogólny gitary klasycznej
Skala i rejestry brzmieniowe gitary
A
Ä…czna skala gitary zawiera siÄ™ w granicach od E do a2. Aby dz
więki mieściły się na
pięciolinii, u\
ywa siÄ™ dla gitary klucza wiolinowego, notujÄ…c dz
więki o oktawę powy\
ej ich
faktycznego brzmienia. Wynika stÄ…d, \
e gitara transponuje o oktawę w dół. Brzmienie gitary
jest wyrównane w poszczególnych rejestrach. Najpełniej brzmią dz
więki z niskiego
i średniego rejestru.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe gitary
Dz
więk z instrumentu wydobywa się poprzez szarpanie strun palcami prawej ręki przy
jednoczesnym skracaniu ich długości poprzez przyciskanie na odpowiednim progu palcami
lewej ręki. Palcowanie na gitarze jest podobne do palcowania na wiolonczeli, gdy\
układ
palców jest chromatyczny. Od siły i sposobu szarpnięć strun zale\
y głośność dz
więku i jego
barwa. Struny do drgań mo\
na równie\
pobudzać kostką (plektron) wykonaną najczęściej
w postaci płaskiej płytki ze sprę\
ystego materiału.
W grze palcami, kciuk szarpie zwykle struny basowe, trzy środowe palce wydobywają
dz
więk z trzech najwy\
szych strun. Dla gitary najbardziej charakterystyczna jest gra
akordowa oraz arpeggia. Akordy i arpeggia wykonuje siÄ™ szarpiÄ…c ka\
dÄ… strunÄ™ innym
palcem, albo wszystkie struny jednym palcem. W grze na gitarze klasycznej tryle
i tremolanda nie sÄ… stosowane. Tremolo jest mo\
liwe do wykonania poprzez szarpanie struny
kolejno ró\
nymi palcami prawej dłoni. Na gitarze mo\
na wykonywać równie\
muzykÄ™
o fakturze polifonicznej.
W grze na gitarze u\
ywane sÄ… fla\
olety naturalne: oktawowe, kwintowe i kwartowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Obecnie gitara u\
ywana jest jako instrument koncertowy oraz akompaniujÄ…cy. Stosuje siÄ™
ją równie\
w zespołach rozrywkowych i jazzowych, gdzie wykorzystywane są elektryczne
odmiany instrumentu np. gitara hawajska lub gitara elektryczna - pozbawione pudła
rezonansowego, wyposa\
one w przetworniki elektromechaniczne zamieniajÄ…ce drgania strun
w sygnał elektryczny, podlegający dowolnemu wzmocnieniu i przekształceniom.
Fortepian
Fortepian nale\
y do klawiszowych, młoteczkowych instrumentów strunowych. Twórcą
instrumentu, uwa\
anego za protoplastę współczesnego fortepianu był Bartolomeo Cristofori.
W z
ródłach podaje się daty pojawienia się tego instrumentu pomiędzy 1689 a 1709.
Fortepian ma w rzucie z góry kształt zbli\
ony do trójkąta. Korpus zewnętrzny instrumentu
w najszerszym miejscu ma wymiar około 1400 mm, wysokość 320 400 mm. Ze względu na
ró\
ną długość fortepianów wyró\
niamy cztery jego rodzaje:
- od 140 cm do 180 cm  fortepiany gabinetowe,
- od 180 cm do 210 cm  fortepiany salonowe,
- od 210 cm do 240 cm  fortepiany półkoncertowe,
- dłu\
sze ni\
240 cm  fortepiany koncertowe (przeciętnie 2800 3000 mm).
Cała konstrukcja fortepianu opiera się na szkielecie, w kształcie kilku promieni,
zbiegajÄ…cych siÄ™ ku przodowi i opartych o masywnÄ… belkÄ™ poprzecznÄ…. Na szkielecie tym
obudowana jest zewnętrzna ściana pudła o jednakowej wysokości; pudło zamyka wielka
pokrywa, której przednia część otwiera się osobno.
Poni\
ej połowy wysokości ściany bocznej przez całe pudło instrumentu przebiega płyta
rezonansowa, wykonana z drewna świerku wysokogórskiego. Płyta ta, zbudowana jest z kilku
sklejonych ze sobą części. Płyta rezonansowa jest głównym z
ródłem promieniowania
dz
więku w fortepianie, podobnie jak wierzchnia część pudła rezonansowego skrzypiec, czy
wiolonczeli.
Nad płytą rezonansową umieszczona jest \
eliwna rama, na której rozpięte są struny,
uderzane młoteczkami obciągniętymi filcem. Zastosowanie wysokowytrzymałej \
eliwnej
ramy jest konieczne, ze względu na bardzo du\
ą siłę naciągu strun, dochodzącą do wartości
20 kN.
Rys. 10. Widok ogólny współczesnego fortepianu
Naciśnięcie klawisza powoduje uderzenie młoteczka w strunę, przenosząc jednocześnie
dynamikę uderzenia w klawisz. Natychmiast po pobudzeniu struny młoteczek odbija się od
niej i w zale\
ności od siły uderzenia, zatrzymuje się wy\
ej lub ni\
ej. Pozwala to na szybkÄ…
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
repetycjÄ™ (uderzanie kilka razy tego samego dz
więku w szybkim tempie). Po zwolnieniu
nacisku na klawisz do struny przyciskany jest tłumik wyciszający jej drgania. W ten sposób
mechanizm fortepianu realizuje podstawową cechę tego instrumentu odró\
niajÄ…cÄ… go od
wcześniejszych instrumentów strunowych, klawiszowych, które nie miały mo\
liwości
kształtowania dynamiki dz
więku oraz czasu jego trwania.
Rys. 11. Schemat budowy pojedynczego mechanizmu młoteczkowego: 1 dz
wignia klawiszowa,
2  pilot, 3  dz
wignia główna, 4  występ oporowy popychacza, 5  popychacz,
6  widełki młotka, 7  śruba regulacyjna dz
wigni repetycyjnej, 8  bródka młotka
(baryłka), 9  dz
wignia repetycyjna, 10  zespół młotka, 11  chwytnik, 12  widełki
tłumika, 13  kontrklawiatura, 14  ły\
eczka tłumikowa, 15  tłumik, 16  struna,
17  rama \
eliwna (tzw. metalowa płyta) 18  agrafa, 19  kołek stroikowy, 20  strojnica
Rys. 12. Widok ogólny mechanizmu młoteczkowego fortepianu [9]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Rys. 13. śeliwna rama fortepianu polakierowana na złocisty kolor [9]
Oprócz mechanizmu młoteczkowego, fortepian wyposa\
ony jest mechanizm tłumikowy
oraz pedałowy. Mechanizm tłumikowy ma za zadanie tłumić struny nie grające, przed
drganiem wywołanym rezonansem mechanicznym. Mechanizm tłumikowy współdziała
z mechanizmem młoteczkowym i pedałowym.
Mechanizm pedałowy sterowany jest za pomocą dwóch pedałów. Pedał prawy (forte)
powoduje uniesienie wszystkich tłumików co pozwala strunom drgać swobodnie. Pedał lewy
powoduje ściszenie granych dz
więków poprzez przesunięcie mechanizmu klawiszowo 
młoteczkowego o kilka milimetrów w prawo tak, \
e młotki pobudzają o jedną strunę mniej
w ka\
dym chórze (chór, to w budowie fortepianu zespół dwóch lub trzech strun, nastrojonych
w unisonie i pobudzanych jednym młotkiem). Lewy pedał nie wpływa na głośność dz
więków
z niskiego rejestru fortepianu, gdy\
dz
więki te wydobywane są z pojedynczych strun.
Budowa fortepianu jest bardzo skomplikowana, instrument ten składa się łącznie z kilku
tysięcy części. Zamieszczenie pełnego opisu budowy fortepianu w poradniku nie jest
mo\
liwe. Dokładny opis budowy fortepianu znajdziesz w literaturze [1, 4, 5, 6].
Skala i rejestry brzmieniowe fortepianu
Fortepian posiada skalę o rozpiętości ponad siedmiu oktaw  od A2 do c5. Klawisze
fortepianu uło\
one sÄ… w dwu szeregach. W dolnym szeregu, w ka\
dej oktawie znajduje siÄ™
siedem szerokich klawiszy diatonicznych (klawisze białe). W górnym szeregu
rozmieszczonych jest pięć wąskich klawiszy chromatycznych (klawisze czarne).
Nuty dla fortepianu pisze się zazwyczaj na dwóch pięcioliniach, w kluczu wiolinowym
i basowym. Partia prawej ręki notowana jest w górnej pięciolinii a lewej w dolnej. Od zasady
tej istniejÄ… liczne wyjÄ…tki.
Pełna skala fortepianu ma wyrównaną barwę brzmieniową.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe fortepianu
Od początku XIX wieku fortepian stał się dominującym instrumentem solowym
i pozostaje nim nadal. Literatura pianistyczna zawiera setki tysięcy dzieł i jest częścią
dorobku praktycznie ka\
dego kompozytora okresu klasycyzmu, romantyzmu oraz
współczesnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Obecnie fortepian stał się instrumentem ogólnoświatowym, wykorzystywanym zarówno
w muzyce solowej, jak te\
symfonicznej i kameralnej. Został zaadoptowany przez jazz
i muzykÄ™ rozrywkowÄ….
Wszechstronność zastosowań tego instrumentu sprawiła tak\
e, i\
jest on podstawowym
instrumentem uzupełniającym w nauczaniu praktycznie ka\
dego innego rodzaju muzyki.
Fortepian jest instrumentem o niemal nieograniczonych mo\
liwościach techniczno-
wyrazowych, ich opisywanie wykracza poza zakres niniejszego poradnika. Więcej informacji
na ten temat mo\
na znalez
ć w literaturze specjalistycznej, poświęconej problematyce gry na
fortepianie.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest pochodzenie instrumentów strunowych?
2. Jaką rolę w konstrukcji instrumentów strunowych smyczkowych i szarpanych pełni pudło
rezonansowe?
3. Z jakich elementów zbudowane jest pudlo rezonansowe skrzypiec?
4. Jaką rolę pełni podstrunnica?
5. Do czego słu\
y podstawek?
6. Jaką rolę pełni dusza w konstrukcji instrumentów smyczkowych?
7. W jakich interwałach strojone są struny instrumentów smyczkowych?
8. Jakie są podstawowe ró\
nice w budowie wiolonczeli i kontrabasu?
9. Jakie rozró\
nia siÄ™ sposoby wydobycia dz
więku z instrumentów smyczkowych?
10. Jakie wyró\
nia siÄ™ rejestry brzmieniowe w instrumentach smyczkowych?
11. W jakim celu skrzypkowie u\
ywajÄ… kalafonii?
12. Co to sÄ… fla\
olety?
13. W jaki sposób wykonuje się fla\
olety na skrzypcach?
14. Jaka jest podstawowa ró\
nica między harfą chromatyczną a podwójnopedałową?
15. Jak zbudowana jest gitara?
16. Do jakich dz
więków strojone są struny gitary?
17. W jaki sposób powstaje dz
więk w fortepianie?
18. Jakie mechanizmy wchodzą w skład konstrukcji fortepianu?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zidentyfikuj elementy konstrukcyjne wchodzące w skład pudła rezonansowego skrzypiec
oraz określ ich wpływ na brzmienie instrumentu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przeprowadzić oględziny instrumentu,
4) zidentyfikować elementy wchodzące w skład pudła rezonansowego,
5) porównać kształt i rozmiary poszczególnych elementów konstrukcyjnych z rysunkami
technicznymi przedstawiajÄ…cymi te elementy,
6) określić wpływ poszczególnych elementów konstrukcyjnych na brzmienie instrumentu,
7) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrument muzyczny  skrzypce,
- rysunki konstrukcyjne elementów wchodzących w skład pudła rezonansowego skrzypiec,
- przyrządy do pomiarów wielkości geometrycznych,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Zidentyfikuj elementy konstrukcyjne i mechanizmy, z których zbudowany jest fortepian.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przeprowadzić oględziny instrumentu,
4) zidentyfikować elementy tworzące obudowę i szkielet nośny fortepianu,
5) zidentyfikować elementy wchodzące w skład mechanizmu młoteczkowego,
6) zidentyfikować elementy wchodzące w skład mechanizmu tłumikowego,
7) zidentyfikować elementy wchodzące w skład mechanizmu pedałowego,
8) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrumenty muzyczny  fortepian,
- prezentacje multimedialne dotyczÄ…ce budowy fortepianu,
- stanowisko komputerowe,
- projektor multimedialny,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Określ zasadę współdziałania mechanizmu młoteczkowego z mechanizmem tłumikowym
i pedałowym w fortepianie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) określić zasadę działania pojedynczego mechanizmu młoteczkowego,
4) określić sposób współdziałania pojedynczego mechanizmu młoteczkowego
z odpowiadającym mu tłumikiem,
5) określić sposób współdziałania mechanizmu tłumikowego z prawym pedałem fortepianu,
6) określić sposób współdziałania lewego pedału fortepianu z mechanizmem
młoteczkowym,
7) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrumenty muzyczny  fortepian,
- prezentacje multimedialne dotyczące budowy i działania mechanizmów fortepianu,
- stanowisko komputerowe,
- projektor multimedialny,
- przybory do pisania,
- notatnik.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zidentyfikować elementy wchodzące w skład pudła rezonansowego
instrumentów smyczkowych? 1
1

2) określić rolę pudła rezonansowego w konstrukcji instrumentów
smyczkowych? 1
1

3) określić sposób powstawania dz
więku w instrumentach strunowych?
1
1

4) określić sposób mocowania strun w instrumentach smyczkowych?
1
1

5) określić sposób trzymania chwytnikowych instrumentów strunowych
podczas gry? 1
1

6) określić rejestry brzmieniowe instrumentów smyczkowych?
1
1

7) rozró\
nić słuchem instrumenty strunowe?
1
1

8) wskazać ró\
nice w budowie wiolonczeli i kontrabasu?
1
1

9) rozró\
nić techniki posługiwania się smyczkiem?
1
1

10) rozpoznać słuchowo rodzaj stosowanej artykulacji?
1
1

11) określić sposób powstawania fla\
oletów naturalnych i sztucznych?
1
1

12) określić ró\
nice konstrukcyjne między harfą chromatyczną
a dwupedałową? 1
1

13) zidentyfikować elementy konstrukcyjne wchodzące w skład gitary?
1
1

14) opisać ogólną budowę fortepianu?
1
1

15) określić zasadę działania i współdziałania mechanizmów fortepianu?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.3. Budowa i mo\
liwości techniczno-wyrazowe instrumentów
dętych drewnianych
4.3.1. Materiał nauczania
Do instrumentów dętych drewnianych zalicza się aerofony wargowe oraz aerofony
pojedynczo i podwójnostroikowe. Zmianę wysokości dz
więku w instrumentach tego rodzaju
uzyskuje się poprzez otwieranie i zamykanie otworów dz
więkowych, co powoduje zmianę
długości słupa drgającego powietrza. Na wysokość dz
więku wpływa równie\
uzyskane
przedęcie.
Wszystkie instrumenty dęte drewniane posiadają tzw. mechanikę, dzięki której mo\
liwe
jest uzyskanie pełnej skali chromatycznej we wszystkich rejestrach instrumentu. Na
mechanikę instrumentów dętych drewnianych składa się system współpracujących ze sobą
dz
wigni i klap zamykajÄ…cych i otwierajÄ…cych otwory dz
więkowe.
System mechaniki we wszystkich instrumentach dętych drewnianych został znacząco
udoskonalony w XIX wieku. Instrumenty te sÄ… jednak wciÄ…\
modyfikowane i udoskonalane,
dzięki czemu poprawiają się ich mo\
liwości techniczne oraz własności brzmieniowe
i intonacyjne.
Pochodzenie instrumentów dętych drewnianych
Najdawniejszymi instrumentami dętymi, które mo\
na zaliczyć do aerofonów wargowych
były flety, wykonywane z pustych wewnątrz kości łodyg trzcin. Do protoplastów
instrumentów stroikowych o stroiku pojedynczym zalicza się piszczałki o stroiku naciętym
bezpośrednio w rurze piszczałki. Przedstawicielem instrumentów o podwójnym stroiku
w okresie staro\
ytnym był grecki aulos, występujący zwykle w formie dwóch połączonych
piszczałek. Stroiki obu piszczałek trzymane były wewnątrz jamy ustnej. Więcej informacji na
temat pochodzenia i ewolucji instrumentów dętych drewnianych, znajdziesz w literaturze
[1, 4, 6].
Współczesne instrumenty dęte drewniane
W poradniku, ze względu na jego ograniczoną objętość omówione zostały jedynie
najwa\
niejsze instrumenty wchodzące w skład współczesnej orkiestry symfonicznej. Do
instrumentów tych zalicza się flet poprzeczny, obój, fagot, klarnet i saksofon. Wszystkie te
instrumenty posiadajÄ… odmiany. Do najwa\
niejszych odmian instrumentów podstawowych
zalicza się flet mały (piccolo), flet altowy, obój miłosny, ro\
ek angielski (odmiana oboju),
kontrafagot (basowa odmiana fagotu), klarnet mały (in Es), klarnet altowy (in Es), klarnet
basowy (in B). Saksofon występuje w czterech podstawowych odmianach, ró\
niÄ…cych siÄ™
wielkością  saksofon sopranowy (in B), saksofon altowy (in Es), saksofon tenorowy (in B),
saksofon barytonowy (in Es). Inne odmiany saksofonu stosowane sÄ… sporadycznie.
Więcej informacji na temat instrumentów dętych drewnianych i ich licznych odmianach
znajdziesz w literaturze [1, 4].
Flet poprzeczny
Flet poprzeczny to instrument dęty drewniany, wargowy. Flet nie posiada stroika.
Dz
więki powstają poprzez dmuchanie na krawędz
płytki ustnikowej. Flet poprzeczny składa
się z trzech części: główki, korpusu i stopy. Główka i korpus współczesnych fletów
wykonane sÄ… przewa\
nie z metalu. Nie ma to wpływu na klasyfikację fletu jako instrumentu
dętego drewnianego. Standardowa długość instrumentu wynosi ok. 670 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Rys. 14. Widok ogólny flety poprzecznego, o korpusie wykonanym z metalu
Główka mocowana jest do korpusu. Znajduje się na niej płytka ustnikowa (miejsce, do
którego przykłada się usta) z otworem zadęciowym. Płytka ustnikowa jest połączona
z główką tak zwanym kominkiem. Wewnątrz główki, na jej końcu, znajduje się korek,
którego przesuwanie zmienia intonację fletu. Korka tego nie przesuwa się podczas normalnej
eksploatacji instrumentu. Dostrajanie fletu podczas zwykłego u\
ytkowania następuje poprzez
częściowe wysunięcie główki z korpusu. Im większe wysunięcie główki  tym dz
więki
wydawane przez flet sÄ… ni\
sze. Na wysokość i barwę dz
więków w istotny sposób wpływa
równie\
zadęcie. Zbyt du\
e wysuniecie główki powoduje rozstrojenie instrumentu.
Korpus  na tej części zamieszczone są otwory klapowe i mechanizm z 13 klapkami
zamykajÄ…cymi i otwierajÄ…cymi otwory.
Stopka  część odpowiadająca za najni\
sze dz
więki. Wyró\
nia siÄ™ dwa rodzaje stopek:
stopkę c i stopkę h (dłu\
sza, posiadajÄ…ca dodatkowÄ… klapkÄ™ umo\
liwiajÄ…cÄ… wydobycie
dz
więku h). Zazwyczaj w stopkę h wyposa\
one sÄ… flety profesjonalne.
Skala i rejestry brzmieniowe fletu
Flet poprzeczny dysponuje skalÄ…: od cÄ… lub h (zale\
y to od rodzaju stopki fletu) do d4
(mo\
liwe jest zagranie dz
więków do f4, jednak ze względu na trudność wydobycia, dz
więki te
sporadycznie występują w literaturze fletowej). Flet jest instrumentem nietransponującym.
Dz
więk fletu jest stopliwy  to znaczy, \
e jego barwa łatwo łączy się z większością
instrumentów orkiestrowych.
Najni\
szy rejestr fletu  do dz
więku fis1 ma barwę ciemną i o małej doniosłości. Rejestr
środkowy (g1 do fis2) jest mocno brzmiący, doniosły i najbardziej charakterystyczny dla fletu.
Rejestr najwy\
szy (g3 e4) jest przenikliwy, a barwa dz
więku jest mniej przyjemna ni\

w rejestrze środkowym.
Nuty dla fletu pisze się wyłącznie w kluczu wiolinowym.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe fletu
Zadęcie na flecie wymaga mniejszego ciśnienia ni\
na innych instrumentach dętych
drewnianych i blaszanych, ale pochłania znaczniej więcej powietrza, zwłaszcza w wysokim
i niskim rejestrze. Spowodowane jest to tym, \
e znaczna część powietrza ucieka ponad
instrument i nie bierze udziału w wydobyciu dz
więku.
Dzięki lekkości zadęcia, brakowi ustnika i stosunkowo prostej aplikaturze palcowej  na
flecie sÄ… wykonalne w szybkich i bardzo szybkich tempach wszelkie gamy, pasa\
e, biegniki
I ozdobniki. Mo\
liwe do wykonania są prawie wszystkie tryle półtonowe i całotonowe oraz
większość tremoland.
W grze fletowej mo\
liwa jest gra legato na jednym oddechu. Długość fraz granych legato
ograniczona jest du\
ym zu\
yciem powietrza. Inny sposób artykulacji do staccato pojedyncze
i podwójne. Staccato podwójne uzyskuje się przez artykułowanie językiem w szybkim tempie
na przemian głosek  ty i  ky. Przy szybkim następstwie dz
więków staccato w rytmie
trójkowym stosuje się staccato potrójne, odpowiadające kolejności artykułowanych
spółgłosek:  ty  ky  ty, ty  ky  ty. Do wykonania skrajnie szybkiego tremola (na jednym
dz
więku) stosuje się technikę frullato, polegające na przerywaniu strumienia powietrza
ciągłym dr\
eniem języka, odpowiadającym artykułowaniu zbitki głosek  trrrrrr....
W celach kolorystycznych, we fragmentach kantylenowych mo\
na stosować wibrację
dz
więku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Obój
Obój wraz z ro\
kiem angielskim, fagotem i kontrafagotem nale\
y do grupy instrumentów
dętych drewnianych z grupy aerofonów stroikowych o podwójnym trzcinowym stroiku.
Instrument ma postać lekko sto\
kowej rury, zakończonej lejkowatym rozszerzeniem
zwanym czarą głosową. Otwory w korpusie instrumentu są otwierane i zamykane za pomocą
klap. Do klap przyklejane są poduszki, których zadaniem jest szczelne zamykanie otworów
dz
więkowych. W celu umo\
liwienia przedęcia obój wyposa\
ony jest w klapÄ™ oktawowÄ….
Korpus instrumentu tradycyjnie wykonywany jest z drewna, najczęściej afrykańskiego
blackwood (Dalbergia melanoxylon), istniejÄ… tak\
e oboje wykonane z drewna rosewood
(Dalbergia nigra). Standardowa długość instrumentu wynosi ok. 600 mm.
y
ródłem dz
więku jest stroik, składa się on z dwóch zło\
onych ze sobÄ… trzcinowych
listków. Powietrze przepływając pomiędzy nimi wywołuje wibracje stroika. Do wyrobu
stroików u\
ywa się trzciny o łacińskiej nazwie Arundo donax. W stroik oboju dmie się
powietrze ze stosunkowo du\
ym ciśnieniem i niewielkim wydatkiem. Stroik mocuje się
u wylotu rurki, która jest wykonana ze stopów na bazie miedzi, srebra lub niklu.
Rys. 15. Obój [24]
Rys. 16. Stroik oboju [24]
Obój ma najmniejsze mo\
liwości dostrojenia spośród wszystkich instrumentów, dlatego
w orkiestrze wszyscy strojÄ… siÄ™ zawsze do oboju. O intonacji instrumentu decyduje budowa
stroika i sposób zadęcia. Dla uzyskania odpowiedniej barwy dz
więku istotna jest jakość
trzciny, z której stroik został wykonany.
Stroik musi mieć odpowiednio dobraną długość i szerokość, która zale\
y od preferencji
grającego. Oboista dysponujący mocniejszym zadęciem powinien u\
ywać krótszego stroika.
Daje on wtedy wy\
szy strój i rekompensuje nadmiar energii dostarczanej przez grającego.
Równie wa\
na jest długość i szerokość zacięcia, poniewa\
ma to wielki wpływ na intonację
instrumentu. Z wy\
ej wymienionych powodów większość oboistów samodzielnie
przygotowuje stroiki z półproduktów, za pomocą specjalnych narzędzi.
Obój mo\
na w bardzo niewielkim zakresie dostrajać poprzez wysuwanie lub wsuwanie
stroika względem korpusu instrumentu. Wysuniecie stroika ju\
o 1 mm powoduje rozstrojenie
dolnej skali instrumentu. Z tego powodu stroik oboju przygotowuje siÄ™ do konkretnego stroju.
Stroik przystosowany do stroju a1 = 442 Hz; jest krótszy ni\
stroik przygotowany do gry
w stroju a1 = 440 Hz.
Aby przygotować instrument do gry, nale\
y go zło\
yć. Dotyczy to wszystkich
instrumentów dętych drewnianych. Obój składa się z trzech części (części górnej, części
dolnej i czary głosowej). Części te w futerale przechowuje się osobno, a do grania montuje się
je wkładając odpowiednio toczone końcówki, (zaopatrzone w korkowe opaski) jednych części
w drugie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Skala i rejestry brzmieniowe oboju
Skala oboju zawiera się w granicach b a3. W całej skali brzmienie oboju ma nosowe
zabarwienie. Najni\
szy rejestr sięga do fis1, ma barwę ostrą i przenikliwą. Rejestr środkowy
obejmuje dz
więki z zakresu g1 fis2, ma on barwę miękką i delikatną, nadającą się szczególnie
do prowadzenia lirycznej kantyleny. W rejestrze wysokim (g2 es3) dz
więki oboju są ostre, nie
Å‚Ä…czÄ…ce siÄ™ z brzmieniem orkiestry.
Nuty dla oboju notuje siÄ™ zawsze w kluczu wiolinowym bez transpozycji.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe oboju
WÄ…ska szczelinka ustnika i cienka rurka Å‚Ä…czÄ…ca stroik z korpusem instrumentu
przepuszcza bardzo mały strumień powietrza. Dlatego po wykonaniu dłu\
szej frazy, na
jednym oddechu oboista  w przeciwieństwie do flecisty  odczuwa nadmiar powietrza
w płucach. W pauzach i przerwach oddechowych oboista musi najpierw wypuścić nadmiar
powietrza z płuc i następnie zaczerpnąć świe\
Ä… jego porcjÄ™. Na oboju z powodzeniem mo\
na
stosować technikę permanentnego oddechu. Technika ta polega na tym, \
e w czasie wdechu 
wykonywanego przez nos, powietrze jest wdmuchiwane do instrumentu przez napięte
policzki. Technika ta jest coraz szerzej adoptowana do gry na innych instrumentach dętych.
Na oboju mo\
liwa jest gra legato i staccato. Stosowane równie\
bywa podwójne staccato.
Rodzaj zadęcia i większa menzura oboju powodują, \
e obój jest instrumentem mniej
ruchliwym od fletu i klarnetu. Mo\
liwe do wydobycia sÄ… pasa\
e, gamy i ozdobniki, ale
w tempie wolniejszym, ni\
jest to mo\
liwe na flecie. Aplikatura oboju umo\
liwia wykonanie
wszystkich trylów półtonowych i całotonowych. tremolanda wykonalne są do es2 w granicach
oktawy.
Fagot
Fagot jest basowym przedłu\
eniem rodziny obojów. Zbudowany jest w postaci długiej
piszczałki, w której długość drgającego słupa powietrza sięga 2500 mm. Korpusy fagotu są
łączone ze sobą w ten sposób, \
e gabarytowa wysokość fagotu nie przekracza 1400 mm.
Korpus instrumentu składa się z pięciu części: rurki S ze stroikiem, skrzydła, stopy, basu
i głowy. Podstawą fagotu jest stopa, stanowiąca dolną cześć instrumentu. Wewnątrz stopy
wywiercone są dwa równoległe kanały dz
więkowe, połączone w kształcie litery U. Stopa
posiada kilka otworów dz
więkowych i mechanizm klapowo-dz
wigniowy słu\
Ä…cy do ich
obsługi. Do stopy mocowane są obie rury główne fagotu. Do krótszej z tych dwóch rur
(skrzydła) przymocowana jest rurka, wygięta na kształt litery S, na jej końcu mocowany jest
stroik, podobny do stroika oboju, ale znacznie większych rozmiarów. Przedłu\
eniem dłu\
szej
rury głównej (zwanej rurą basową) jest czara głosowa w postaci wąskiej rury, lekko
rozszerzającej się w połowie długości i zwę\
ającej się w górnym końcu. Rura ta nazywana
jest głową fagotu. Podczas gry fagot zawieszony jest na szyi grającego za pomocą paska.
Rys. 17. Widok ogólny fagotu [12]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Skala i rejestry brzmieniowe fagotu
Cechą charakterystyczną techniki gry na fagocie jest skomplikowana rola kciuków 
lewy kciuk obsługuje siedem klap, a prawy  cztery. A
Ä…czna skala fagotu obejmuje dz
więki
od B1 do fis2.
Fagoty charakteryzujÄ… siÄ™ bardzo specyficznym brzmieniem. Barwa fagotu jest nosowa,
zawiera du\
o tonów składowych, przy stosunkowo słabym pierwszym tonie składowym.
Frazy legato brzmiÄ… lirycznie, dz
więki wydobywane staccato charakteryzują się specyficznym
brzmieniem, artykulacja ta często jest stosowana do uzyskania efektów humorystycznych.
W najni\
szym rejestrze (B1 F) brzmienie fagotu jest silne i gęste, w dynamice piano
natomiast łagodne. Rejestr niski (Fis es) brzmi słabiej i mniej efektownie, kilka dz
więków
z rejestru środkowego (e as) to słaby punkt fagotów  dz
więki te są niewygodne do grania
a ich barwa jest niezbyt ładna. Najbardziej charakterystyczny dla fagotów jest rejestr wysoki
(a g1) o łagodnym i pełnym brzmieniu. Dz
więki powy\
ej g1 tworzÄ… najwy\
szy rejestr
fagotów.
Fagot jest instrumentem nie transponujÄ…cym, jego partie zapisuje siÄ™ w kluczu basowym
i tenorowym.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe fagotu
Większa szczelina w ustniku fagotu  w porównaniu z ustnikiem obojowym, powoduje,
\
e fagocista nie odczuwa nadmiaru powietrza w płucach. Sprzyja to wykonywaniu dłu\
szych
fraz legato  szczególnie w wy\
szym rejestrze. Na fagocie mo\
na grać legato i staccato.
Mo\
liwe do wykonania jest staccato podwójne. Na fagocie wykonalne są  nieco
wolniejszym tempie ni\
na oboju  biegniki i pasa\
e. Charakterystyczne dla partii fagotowych
są interwały o du\
ym rozmiarze wykonywane staccato. Tryle mo\
na grać na fagocie
w zakresie dz
więków od D do h1, mo\
liwe do wykonania są równie\
tremolanda tercjowe
i kwartowe.
Klarnet
Klarnet to instrument dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych z pojedynczym
stroikiem. Stroiki wykonywane są z tego samego materiału jak w przypadku oboju.
Charakterystyczne dla klarnetu jest przedęcie dudodecymowe, wynikające z charakterystyki
akustycznej ustnika klarnetowego. Przedęcie w klarnecie umo\
liwia klapa dudodecymowa.
Klarnet składa się z prostej, cylindrycznej drewnianej rury, rozszerzonej na końcu,
z otworami zamykanymi klapami. Klarnet podzielony jest na pięć części: ustnik, baryłkę,
korpus górny i dolny oraz czarę głosową. Części te w futerale przechowuje się osobno, a do
grania montuje się je wkładając odpowiednio toczone końcówki, (zaopatrzone w korkowe
opaski) jednych części w drugie. Standardowa długość instrumentu w stroju B wynosi
ok. 740 mm.
Rys. 18. Widok ogólny klarnetu [15]
Skala i rejestry brzmieniowe klarnetu
Skala klarnetu w stroju B wynosi (w faktycznym brzmieniu) od d do g3 (b4), a klarnetu
basowego od D lub B (w zale\
ności od konstrukcji) do b1 (f1).
Klarnet jest instrumentem transponujÄ…cym  w zale\
ności od stroju transponuje o ró\
ne
interwały. Podstawowy instrument  klarnet B  transponuje o wielką sekundę w dół. Klarnet
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
A  transponuje o małą tercję w dół. Mały klarnet Es  transponuje o małą tercję w górę.
Dzięki transpozycji zapisu nutowego, dz
więki wydobywa się w ten sam sposób (za pomocą
tych samych chwytów), niezale\
nie od stroju klarnetu. Przykładowo  we wszystkich
odmianach klarnetu dz
więk g1 (w zapisie) wykonuje się jako pusty (nie jest wtedy zasłonięty
\
aden otwór dz
więkowy), niezale\
nie od faktycznej wysokości wydobytego w ten sposób
dz
więku. Zastosowanie takiego rozwiązania umo\
liwia muzykowi grÄ™ na klarnecie
o dowolnym stroju, bez konieczności uczenia się ró\
nych systemów aplikatury.
Najni\
szy rejestr klarnetu: (e e1), (zakresy dz
więków podane są tak jak w zapisie
nutowym, ich faktyczna wysokość zale\
y od stroju instrumentu), daje dz
więki o ciemnej
barwie i dramatycznym charakterze. Rejestr niski (f1 b1) posiada dz
więki najmniej wyraziste,
przytłumione (obydwa najni\
sze rejestry tworzÄ… Å‚Ä…cznie tzw. rejestr chalumeau). Rejestr
środkowy (h1 cis3) jest jasny, wyrazisty, o ciepłej barwie i najbardziej nośny. Rejestr wysoki
(d3 g3), jest ostry, przenikliwy, najwy\
szy rejestr (gis3 c4), daje dz
więki bardzo ostre,
o niezbyt przyjemnej barwie.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe klarnetu
Przy zadęciu cały strumień powietrza jest wykorzystywany do tworzenia dz
więku, stąd
gra na klarnecie nie wymaga tak du\
o powietrza jak w przypadku gry na flecie. Ilość
powietrza potrzebna do gry w przypadku klarnetu silnie zale\
y od twardości stroika. Im
twardszy stroik  tym więcej powietrza jest potrzebne do gry.
Dzięki łatwemu oddechowi na klarnecie frazy grane legato mogą być dość długie.
Staccato wykonuje się jako pojedyncze, staccato podwójne ze względu na du\
ą trudność
zastosowania tej artykulacji stosowane jest sporadycznie. Mo\
na stosować grę frullato.
Na klarnecie mo\
na wykonać wszelkie gamy, pasa\
e i biegniki, wszystkie tryle
półtonowe i całotonowe (do g3) oraz większość tremoland. Sprawność techniczna gry na
klarnecie niewiele ustępuje mo\
liwościom gry na flecie.
Charakterystyczna dla klarnetu jest łatwość osiągania ró\
nych stopni dynamicznych  od
ledwie słyszalnego pianissima  do bardzo głośnego fortissimo, z mo\
liwością stopniowych
zmian dynamicznych w szerokim zakresie.
Na klarnecie, dzięki otworom zamykanym bezpośrednio przez opuszki palców grającego,
mo\
liwe do wykonania są płynne glissanda w górę w zakresie dz
więków g g1 oraz d2 c3.
Równie\
ka\
dy pojedynczy dz
więk mo\
na poprzez zmianę zadęcia płynnie podwy\
szać
i obni\
ać w dość szerokim zakresie, przekraczającym czasami pół tonu.
Saksofon
Saksofon  instrument dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych. Klasyfikację tę
zawdzięcza swojej budowie i trzcinowemu stroikowi. Korpus saksofonu wykonany jest ze
stopów na bazie miedzi.
Rys. 19. Widok ogólny saksofonu [18]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Występuje w siedmiu odmianach ró\
niących się wielkością i zakresem skali. Najczęściej
stosowane odmiany saksofonów to:
a) Saksofon sopranowy  w kształcie prostej rury. Strój B. Brzmienie delikatne i słodkie.
b) Saksofon altowy  w kształcie odwróconej litery S. Stosunkowo mały i lekki. Strój Es.
Bogate i ciepłe brzmienie.
c) Saksofon tenorowy  w kształcie odwróconej litery S. Średniej wielkości, lecz ciągle
dość łatwy w u\
yciu. Strój B. Czyste, wyraziste i nieco rzewne brzmienie.
d) Saksofon barytonowy  zbudowany w kształcie odwróconej litery S z zawinięciem
w górnej części. Du\
ych rozmiarów. Strój Es. Głębokie, nieco chropowate brzmienie.
Korpus saksofonu jest silnie sto\
kowy. Średnica otworów dz
więkowych zwiększa się
znacznie w kierunku czary głosowej. Ustnik saksofonowy jest podobny do klarnetowego, ale
jego nieco inny przekrój powoduje, \
e w saksofonie (za pomocÄ… klapy oktawowej) uzyskuje
się przedęcie nie duodecymowe ale oktawowe, co upraszcza mechanikę instrumentu
i aplikaturÄ™ palcowÄ… w grze na saksofonie.
Skala i rejestry brzmieniowe saksofonu
Saksofony sÄ… instrumentami transponujÄ…cymi. Najpowszechniej u\
ywany saksofon
altowy (strój Es) transponuje o sekstę wielką w dół. Nuty dla saksofonu, niezale\
nie od jego
wielkości zapisuje się zawsze w kluczu wiolinowym, stosując odpowiednią transpozycję.
Skala saksofonu (w pisowni) zawiera siÄ™ w granicach od b f3. W muzyce solistycznej
mo\
liwe do uzyskania sÄ… dz
więki wykraczające w górę poza skalę saksofonu.
Barwa saksofonu we wszystkich rejestrach jest wyrównana, charakteryzuje się
metalicznym zabarwieniem i jest nieco nosowa. Saksofon  podobnie jak klarnet  dysponuje
wielkimi mo\
liwościami dynamicznymi.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe saksofonu
Saksofon umo\
liwia wykonywanie długich fraz legato, staccato przewa\
nie wykonuje siÄ™
jako pojedyncze, ale mo\
liwe do uzyskania jest staccato podwójne i potrójne. W grze na
saksofonie często stosowana jest wibracja dz
więku, Podobnie jak w klarnecie ka\
dy dz
więk
mo\
na w szerokim zakresie obni\
ać i podwy\
szać poprzez zmianę zadęcia.
Dzięki prostej aplikaturze saksofon posiada łatwość wykonania w szybkim tempie
wszelkich biegników, gam i pasa\
y, mo\
liwe do wykonania sÄ… niemal wszystkie tryle
i tremolanda.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest pochodzenie instrumentów dętych drewnianych?
2. Jakie cechy decydują o zaliczeniu instrumentu dętego do grupy instrumentów dętych
drewnianych?
3. Jaki w instrumentach dętych drewnianych zmienia się wysokość dz
więku?
4. Co jest z
ródłem dz
więku we flecie?
5. Jaką rolę w konstrukcji instrumentów stroikowych pełni stroik?
6. Jaka jest ogólna konstrukcja instrumentów dętych drewnianych?
7. Czym ró\
ni się stroik pojedynczy od stroika podwójnego?
8. Który z instrumentów dętych drewnianych ma największe mo\
liwości techniczne gry?
9. Jakie instrumenty dęte drewniane dysponują największą rozpiętością dynamiczną gry?
10. Jakie instrumenty spośród dętych drewnianych transponują?
11. Na czym polega transpozycja stosowana w instrumentach dętych drewnianych?
12. Na jakim instrumencie dętym drewnianym mo\
na uzyskać płynne glissando?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zidentyfikuj elementy konstrukcyjne wchodzące w skład fletu, klarnetu i oboju.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przeprowadzić oględziny instrumentów,
4) zidentyfikować elementy składające się na korpus instrumentu,
5) zidentyfikować elementy składowe mechanizmu klapowego,
6) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrumenty muzyczne  flet, obój, klarnet,
- katalogi dętych instrumentów muzycznych,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj instrumenty dęte drewniane na podstawie ich wyglądu zewnętrznego
i zakwalifikuj je do odpowiedniego rodzaju i gatunku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) określić rodzinę, do której nale\
y ka\
dy zaprezentowany instrument,
4) określić rodzaj i gatunek ka\
dego zaprezentowanego instrumentu,
5) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- dęte drewniane instrumenty muzyczne, lub ilustracje przedstawiające te instrumenty,
- katalogi dętych instrumentów muzycznych,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Ćwiczenie 3
Na podstawie nagrań muzycznych rozpoznaj słuchem instrumenty dęte drewniane oraz
określ rejestry brzmieniowe, które zostały zaprezentowane w poszczególnych fragmentach
nagrania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wysłuchać nagrania muzyczne prezentujące instrumenty dęte drewniane,
4) rozpoznać słuchowo poszczególne instrumenty dęte drewniane,
5) określić rejestry brzmieniowe instrumentów w poszczególnych fragmentach nagrania,
6) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- nagrania muzyczne prezentujące brzmienie dętych drewnianych instrumentów
muzycznych,
- sprzęt audio: odtwarzacz, wzmacniacz, kolumny głośnikowe,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić pochodzenie instrumentów dętych drewnianych?
1
1

2) wymienić instrumenty nale\
ące do podgrupy instrumentów
wargowych, pojedynczostroikowych i podwójnostroikowych? 1
1

3) zdefiniować cechy charakterystyczne instrumentów dętych
drewnianych? 1
1

4) określić sposób powstawania dz
więku w instrumentach dętych
drewnianych? 1
1

5) określić sposób zmiany wysokości dz
więku w instrumentach dętych
drewnianych? 1
1

6) określić podstawowe ró\
nice między stroikiem pojedynczym
i podwójnym? 1
1

7) zidentyfikować instrumenty dęte drewniane na podstawie ich wyglądu
zewnętrznego? 1
1

8) zidentyfikować elementy składowe instrumentów dętych
drewnianych? 1
1

9) zidentyfikować słuchowo instrumenty dęte drewniane oraz określić ich
rejestry brzmieniowe? 1
1

10) rozpoznać słuchowo rodzaj stosowanej artykulacji?
1
1

11) określić celowość budowania instrumentów transponujących?
1
1

12) rozpoznać najbardziej popularne gatunki saksofonów oraz określić ich
stroje? 1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.4. Budowa i mo\
liwości techniczno-wyrazowe instrumentów
dętych blaszanych
4.4.1. Materiał nauczania
Do instrumentów dętych blaszanych zalicza się aerofony organicznostroikowe ustnikowe.
Ich cechą charakterystyczną jest brak zewnętrznego wibratora. Jego rolę przejmują usta
grającego, które pobudzone strumieniem wydychanego powietrza wibrują podczas gry.
Z instrumentów dętych blaszanych mo\
na uzyskać techniką przedęcia dz
więki nale\
Ä…ce
do szeregu harmonicznego. Dlatego w instrumentach tzw. naturalnych nie jest mo\
liwe
uzyskanie pełnej skali chromatycznej. Współcześnie stosowane instrumenty dęte blaszane
dysponują pełną skalą chromatyczną, dzięki zastosowaniu systemu wentyli (trąbki, waltornie,
sakshorny, tuby) lub suwaka (puzon).
Wentyle stosowane w instrumentach dętych blaszanych zostały wynalezione na początku
XIX w. Występują w dwóch wariantach konstrukcyjnych  jako wentyle obrotowe
i tłoczkowe. Po przyciśnięciu wentyl powoduje włączenie do piszczałki instrumentu
dodatkowego kanału. Kanał ten przedłu\
a aktywną część słupa powietrza, co powoduje
obni\
enie dz
więku.
Rys. 20. Schemat wentyla tłoczkowego [20]
Suwaki przedłu\
ają piszczałkę w sposób ciągły. Suwak jest rurą zgiętą w kształcie litery
U, nało\
oną obydwoma ramionami na końcówki rur wewnętrznych i po tych końcówkach
przesuwaną. W miarę przesuwania suwaka zwiększa się łączna długość piszczałki, dzięki
czemu dz
więk ulega obni\
eniu.
Pochodzenie instrumentów dętych blaszanych
Instrumenty dęte blaszane są obok perkusyjnych najstarszą grupą instrumentów. Ich
początki sięgają czasów prehistorycznych. Wywodzą się z urządzeń słu\
Ä…cych wzmacnianiu
naturalnego głosu ludzkiego. Pierwszymi takimi próbami zapewne było składanie rąk wokół
ust, co kierunkowało dz
więk. Póz
niej zaczęto u\
ywać w tym celu wszelkiego rodzaju
przedmiotów pochodzenia naturalnego. Były to zapewne wydrą\
one gałęzie drzew, puste
w środku rogi zwierząt kopytnych, muszle du\
ych skorupiaków itp. Przypadkowe wydobycie
dz
więku z takiego przedmiotu stało się punktem wyjścia do zastosowania go jako instrumentu
muzycznego. Stopniowo do budowania takich instrumentów zaczęto stosować drewno oraz
w coraz większym zakresie metal, co zapoczątkowało właściwy rozwój instrumentów dętych
organicznostroikowych ustnikowych.
Więcej informacji na temat pochodzenia i ewolucji instrumentów dętych blaszanych
znajdziesz w literaturze [1, 4, 6].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Współczesne instrumenty dęte blaszane
W poradniku, ze względu na jego ograniczoną objętość zostały omówione tylko
najwa\
niejsze instrumenty dęte blaszane, wchodzące w skład współczesnej orkiestry
symfonicznej. Do instrumentów tych zalicza się trąbkę, waltornię, puzon i tubę. Odmianą
trÄ…bki jest flügerhorn oraz kornet, odmianÄ… puzonu jest puzon wentylowy. Oprócz tych
instrumentów u\
ywane są  szczególnie w orkiestrach dętych sakshorny, występujące
w odmianach o zró\
nicowanym stroju, kształcie i wielkości. W orkiestrach dętych u\
ywa siÄ™
równie\
helikonu i suzafonu  które są odmianami tuby.
Więcej informacji na temat instrumentów dętych blaszanych i ich licznych odmianach,
które nie zostały omówione w niniejszym poradniku znajdziesz w literaturze [1, 4].
TrÄ…bka
Trąbka jest najbardziej rozpowszechnionym dętym instrumentem blaszanym. Jest
wykonana w postaci metalowej otwartej piszczałki, w 25 40% swej długości cylindrycznej,
w pozostałej części rozszerzającej się hiperbolicznie i zakończonej rozszerzającą się czarą
głosową. Piszczałka o łącznej długości 1300 mm zwinięta jest w kształt zaokrąglonego
prostokąta, w taki sposób, \
e czara głosowa znajduje się niemal w przedłu\
eniu części
przyustnikowej. Dzięki temu długość całkowita trąbki nie przekracza 500 mm.
Rys. 21. Widok ogólny trąbki [20]
Do zadęcia słu\
y ustnik o płytkim półkolistym kielichu. W cylindrycznej części rury
trąbki wbudowany jest mechanizm składający się z trzech wentyli obrotowych lub
tłoczkowych. To drugie rozwiązanie konstrukcyjne mechanizmu wentylowego jest obecnie
bardziej popularne. Wentyle obsługiwane są palcami prawej dłoni. Wentyl pierwszy 
znajdujący się pod palcem wskazującym  włącza dodatkowy kanał powietrzny, obni\
ajÄ…cy
dz
więk o cały ton. Wentyl drugi (pod palcem środkowym) włącza kanał obni\
ajÄ…cy dz
więk
o pół tonu. Trzeci wentyl (pod palcem serdecznym) włącza kanał obni\
ajÄ…cy dz
więk o trzy
półtony.
Jedna z części korpusu trąbki wykonana jest w postaci krąglika inwencyjnego, który
mo\
na częściowo przesuwać względem pozostałej części korpusu. Za pomocą tego krąglika
trÄ…bka jest strojona.
Trąbka  podobnie jak wszystkie instrumenty dęte blaszane  wyposa\
ona jest tak\
e
w jeden lub więcej zaworów, pozwalających na usuwanie wilgoci powstającej ze skroplonej
pary wodnej.
Skala i rejestry brzmieniowe trÄ…bki
Najpowszechniej u\
ywana jest trÄ…bka w stroju B  podobnie jak klarnet transponuje ona
o wielką sekundę w dół. Nie transponuje stosowana niekiedy trąbka w stroju C. Tradycyjnie,
skala trÄ…bki obejmuje dz
więki z zakresu fis c3 (w pisowni). Obecnie trębacze mają
opanowanÄ… technikÄ™ wydobywania dz
więków znacznie wy\
szych od c3.
Bez u\
ycia wentyli wydobyć mo\
na z trąbki, co najmniej sześć dz
więków szeregu
harmonicznego. Pierwszy dz
więk szeregu harmonicznego jest nieosiągalny ze względu na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
wąską menzurę instrumentu. Siódmy dz
więk szeregu harmonicznego nie jest u\
ywany,
z powodu nieczystego stroju.
Rys. 22. Naturalny szereg dz
więków harmonicznych trąbki [z
ródło własne]
Ka\
dy z dz
więków szeregu harmonicznego trąbki mo\
e być obni\
ony przez u\
ycie
wentylów pojedynczo, parami a tak\
e wszystkich trzech razem. W ten sposób mo\
na uzyskać
wszystkie dz
więki skali chromatycznej, niektóre nawet na dwa ró\
ne sposoby.
W pisowni dla trÄ…bki u\
ywa się wyłącznie klucza wiolinowego, z zastosowaniem
odpowiedniej transpozycji.
W rejestrze niskim (fis c1), trąbka brzmi mało dz
więcznie, przy tym lepiej w piano,
dz
więk jest łagodny, a instrument wykazuje mniejszą ruchliwość. W środkowym rejestrze
(c1 g2), instrument jest bardzo ruchliwy, dz
więk jest bardzo jasny, o metalicznej nie
zlewajÄ…cej siÄ™ z orkiestrÄ… barwie. W rejestrze wysokim  powy\
ej g2, trąbka brzmi dość ostro
i przenikliwie.
Rys. 23. Mo\
liwe kombinacje u\
ycia wentyli i uzyskane obni\
enie dz
więku [z
ródło własne]
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe trąbki
Podczas gry, trąbka jest trzymana lewą ręką niemal poziomo, a palce prawej ręki
spoczywają na wentylach. Trębacz przy grze opiera napięte wargi o ustnik. Od napięcia warg
i ciśnienia wdmuchiwanego powietrza zale\
y, jaki dz
więk z szeregu harmonicznego zastanie
wydobyty z instrumentu.
Na trÄ…bce mo\
liwa jest gra legato oraz staccato. W celu wykonania szybkiego staccata
stosuje się staccato podwójne i potrójne. Mo\
liwa jest równie\
gra frullato. Wykonalne sÄ…
niemal wszystkie tryle całotonowe i półtonowe, powy\
ej fis2 mo\
na stosować technikę trylu
wargowego. Wykonalne są równie\
tremolanda, nie wymagające zmiany rodzaju zadęcia.
W celu stłumienia dz
więku trąbki i zmiany barwy dz
więku oraz uzyskania specjalnych
efektów kolorystycznych, stosuje się ró\
nego rodzaju tłumiki, wkładane do roztrąbu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Puzon
Przedłu\
eniem rodziny trąbek w kierunku basowym jest rodzina puzonów,
reprezentowana współcześnie przez puzon tenorowy i tenorowo-basowy.
Puzon tenorowy jest mosiÄ™\
ną piszczałką otwartą, wykazującą w 70% swej długości
profil równoległy, a w pozostałej części rozszerzającą się w szeroką czarę głosową. Długość
słupa powietrza wynosi w pozycji zasadniczej 2700 mm. Rura puzonu jest wygięta w postać
zygzakowo  esowÄ…, co powoduje, \
e długość instrumentu w tej pozycji wynosi 1200 mm, po
maksymalnym wysunięciu suwaka  do 1750 mm. Do zadęcia słu\
y ustnik o profilu
podobnym do ustnika trąbki, lecz o znacznie większych rozmiarach.
W puzonie do zmiany wysokości dz
więku słu\
y suwak. Suwak mo\
e przyjmować siedem
poło\
eń, zwanych pozycjami. Ka\
da kolejna pozycja obni\
a wszystkie dz
więki szeregu
harmonicznego instrumentu o kolejne półtony.
Puzon tenorowo-basowy posiada dodatkowy kanał kwartowy oraz wentyl obrotowy,
włączający ten kanał. Wentyl ten obsługiwany jest kciukiem lewej ręki. Puzon posiada
równie\
krąglik inwencyjny, słu\
Ä…cy do strojenia instrumentu.
Rys. 24. Widok ogólny puzonu tenorowo-basowego [17]
Skala i rejestry brzmieniowe puzonu
Przy suwaku wsuniętym całkowicie (I pozycja) mo\
na z puzonu wydobyć, co najmniej
10 dz
więków szeregu harmonicznego, począwszy od B1, przy czym pierwszy dz
więk jest
dość trudny do wydobycia. Dz
więk ten nazywa się dz
więkiem pedałowym. W puzonie
tenorowo  basowym włączenie wentyla kwartowego powoduje obni\
enie podstawowego
szeregu harmonicznego o kwartÄ™. A
Ä…czna skala puzonu obejmuje dz
więki z zakresu B1 f2.
Podobnie jak w trÄ…bce mo\
liwe jest wydobycie dz
więków przekraczających f2.
Barwa puzonu jest bardzo wyrównana  w całej skali instrument brzmi dostojnie. Puzon
jest najgłośniejszym instrumentem orkiestry symfonicznej, mimo to jego barwa prezentuje się
bardzo dobrze równie\
w dynamice piano.
Nuty na puzon notowane są w sposób nietransponujący, zapisywane są w kluczu
basowym i tenorowym oraz sporadycznie  w kluczu altowym.
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe puzonu
Podczas gry puzon trzymany jest w lewym ręku za poprzeczkę części nieruchomej,
podczas gdy prawa ręka trzyma poprzeczkę części ruchomej. Technika zadęcia jest podobna
jak w trąbce. Analogiczne zastosowanie mają staccato pojedyncze, podwójne i potrójne oraz
zadęcie trylowe. Puzon ustępuje biegłością techniczną instrumentom wentylowym.
W odró\
nieniu od instrumentów wentylowych  w których zmiana długości słupa
powietrza dokonuje się w bardzo krótkim czasie, potrzebnym na przełączenie wentyla 
przesuwanie suwaka z jednej pozycji na następną wymaga większego czasu, szczególnie
wtedy, gdy suwak nale\
y przesunąć o wiele pozycji (odległość między I i VII pozycją wynosi
około 600 mm). Dlatego podstawowym rodzajem artykulacji w grze puzonowej jest non
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
legato lub miękkie portato oraz wszelkie rodzaje staccata. Właściwe legato mo\
na osiągnąć
jedynie bez przesuwania suwaka, czyli między dz
więkami tego samego szeregu
harmonicznego. Do specjalnych celów stosuje się glissando, mo\
liwe do uzyskania w ruchu
w górę i w dół w obrębie sześciu półtonów. W puzonie nie mo\
na wykonać trylów
i tremoland, które wymagałyby zmiany pozycji suwaka.
Podobnie jak w trąbce do ściszenia dz
więku i zmiany jego barwy wykorzystuje się
ró\
norodnego rodzaju tłumiki.
Waltornia
Waltornia jest mosiÄ™\
ną piszczałką otwartą, w 45% swojej długości równoległą,
w pozostałej części rozszerzającą się hiperbolicznie i zakończoną silnie rozszerzającą się
czarą głosową. Piszczałka ma całkowitą długość ok. 3650 mm i zwinięta jest w kształt
kolisty, tak, \
e czara głosowa skierowana jest w dół ku tyłowi.
Rys. 25. Widok ogólny waltorni [22]
Do zadęcia słu\
y sto\
kowaty ustnik, jego niewielki rozmiar i kształt uniemo\
liwia
wydobycie pierwszego dz
więku harmonicznego, sprzyja natomiast wydobywaniu wysokich
dz
więków harmonicznych (powy\
ej 18). W cylindrycznej części rury waltorni usytuowany
jest mechanizm wentylowy o wentylach obrotowych. Mechanizm przystosowany jest do
obsługiwania go palcami lewej dłoni. Waltornia posiada równie\
krąglik inwencyjny, słu\
Ä…cy
do strojenia instrumentu.
Skala i rejestry brzmieniowe waltorni
Waltornie budowane najczęściej w stroju F, transponują o kwintę w dół w kluczu
wiolinowym, a o kwartę w górę w kluczu basowym.
Bez u\
ycia wentylów z waltorni mo\
na wydobyć 11 dz
więków szeregu harmonicznego.
Przez włączenie wentyli uzyskuje się obni\
enie szeregu harmonicznego o 1 6 półtonów.
Kolejność u\
ycia wentylów jest taka sama jak na trąbce.
Pełna skala waltorni obejmuje (w pisowni) dz
więki z zakresu Fis c3. Podobnie jak
w innych instrumentach dętych blaszanych mo\
liwe jest uzyskanie dz
więków wy\
szych od
c3. Nuty partii waltorniowych notuje siÄ™ w kluczu basowym i wiolinowym.
Dz
więk waltorni jest bardziej miękki i łagodny ni\
w przypadku trąbek i puzonów.
W rejestrze najni\
szym barwa jest ciemna, stopniowo się rozjaśnia, a powy\
ej g2 dz
więk staje
się ostrzejszy. W całej skali brzmienie waltorni zlewa się łatwo zarówno z instrumentami
dętymi drewnianymi, jak i blaszanymi. Waltornia dysponuje bardzo du\
ymi mo\
liwościami
kształtowania dynamiki (głośności) gry.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Mo\
liwości techniczno-wyrazowe waltorni
Na waltorni gra siÄ™ w pozycji siedzÄ…cej, opierajÄ…c instrument na prawym udzie. Lewa
ręka spoczywa na wentylach, prawa podtrzymuje czarę dz
więkową. W razie potrzeby prawa
dłoń zatyka częściowo wylot instrumentu  dla uzyskania dz
więków zakrytych.
Waltornia stawia szczególne wymagania odnośnie zadęcia, technika zadęcia przypomina
technikę clarino dawnych trębaczy, gdy\
wymaga operowania wysokimi dz
więkami szeregu
harmonicznego. Sposób wydobycia legato, stacatto pojedynczego, podwójnego i potrójnego
jest analogiczny jak w przypadku trÄ…bki.
W rejestrze wysokim (e1 b2) mo\
na wykonywać wargami tryle całotonowe. W całej skali
instrumentu mo\
liwe jest uzyskanie dz
więków zakrytych, które uzyskuje się poprzez
wło\
enie dłoni do wylotu instrumentu. Dz
więki zakryte charakteryzują się metaliczną
i przygłuszoną barwą, u\
ywanÄ… zwykle w piano.
Tuba
Tuba to najni\
ej brzmiący i największy instrument dęty blaszany. Tuba zbudowana jest
z długiej rury, rozpoczynającej się ustnikiem, wielokrotnie zwiniętej, rozszerzającej się
sto\
kowo i zakończonej czarą głosową. Zazwyczaj tuby zwijane są w kształcie elipsy z czarą
umieszczoną po lewej stronie grającego z systemem tłokowym lub zaworami obrotowymi
obsługiwanymi prawą ręką.
Z powodu bardzo szerokiej menzury (menzura  to stosunek długości piszczałki do jej
przekroju) z tuby mo\
na wydobyć pierwszy dz
więk szeregu harmonicznego. Ze względu na
konieczność wypełnienia oktawowej luki między pierwszym a drugim dz
więkiem szeregu
harmonicznego, tuby posiadajÄ… cztery wentyle. Wentyl czwarty obni\
a dz
więk o interwał
kwarty czystej.
W tubie stosowany jest ustnik o du\
ych rozmiarach i o głębokim oraz szerokim
przekroju.
Rys. 26. Widok ogólny tuby [14]
Skala i rejestry brzmieniowe tuby
Tuby nie transponujÄ…  czyli dz
więki notowane są zgodnie z ich rzeczywistym
brzmieniem. Nuty zapisywane sÄ… kluczu basowym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Tuby budowane są w dwóch odmianach:
- tuba Es  o zasadniczym szeregu harmonicznym od dz
więku Es1,
- tuba B  o zasadniczym szeregu harmonicznym od dz
więku B2  ten dz
więk nie mo\
e
być wydobyty, w związku z czym skala tej tuby zaczyna się od B1 (drugi dz
więk szeregu
harmonicznego).
Górny rejestr tuby kończy się na dz
więku g1 (niezale\
nie od typu tuby). Na tubie 
podobnie jak w przypadku innych instrumentów dętych blaszanych mo\
na wydobyć dz
więki
wykraczajÄ…ce poza typowÄ… skalÄ™ instrumentu.
Mo\
liwości techniczno wyrazowe tuby
Tuba mimo znacznych rozmiarów jest instrumentem, na którym mo\
na wykonywać
w zasadzie wszelkie biegniki, pasa\
e, gamy  jednak w tempie wolniejszym ni\
jest to
mo\
liwe na trÄ…bce. Tryle tremolanda, frullato sÄ… niewygodne do wydobycia w niskim
rejestrze instrumentu. Brzmienie tuby jest w całej skali wyrównane, cechuje się głębią
i miękkością  szczególnie w dynamice piano.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest pochodzenie instrumentów dętych blaszanych?
2. Jakie cechy decydują o zaliczeniu instrumentu dętego do grupy instrumentów dętych
blaszanych?
3. W jaki sposób w instrumentach dętych blaszanych zmienia się wysokość dz
więku?
4. Co jest z
ródłem dz
więku w instrumentach dętych blaszanych?
5. Jaką rolę w konstrukcji instrumentów stroikowych pełnią wentyle?
6. Jaka jest ogólna konstrukcja instrumentów dętych blaszanych?
7. Czym ró\
ni się zadęcie pojedyncze od podwójnego?
8. Który z instrumentów dętych blaszanych ma największe mo\
liwości techniczne gry?
9. Jakie instrumenty dęte blaszane dysponują największą rozpiętością dynamiczną gry?
10. Jakie instrumenty spośród dętych blaszanych transponują?
11. Co to jest naturalny szereg harmoniczny dz
więków?
12. Na jakim instrumencie dętym blaszanym mo\
na uzyskać płynne glissando?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zidentyfikuj elementy konstrukcyjne wchodzące w skład puzonu i tuby.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przeprowadzić oględziny instrumentów,
4) zidentyfikować elementy składające się na korpus instrumentu,
5) zidentyfikować elementy składowe mechanizmu wentylowego i suwakowego,
6) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrumenty muzyczne  puzon i tuba,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
- katalogi dętych instrumentów muzycznych,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj instrumenty dęte blaszane na podstawie ich wyglądu zewnętrznego
i zakwalifikuj je do odpowiedniego rodzaju i gatunku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) określić rodzinę, do której nale\
y ka\
dy zaprezentowany instrument,
4) określić rodzaj i gatunek ka\
dego zaprezentowanego instrumentu,
5) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- dęte blaszane instrumenty muzyczne, lub ilustracje przedstawiające te instrumenty,
- katalogi dętych instrumentów muzycznych,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Na podstawie nagrań muzycznych rozpoznaj słuchem instrumenty dęte blaszane oraz
określ rejestry brzmieniowe które zostały zaprezentowane w poszczególnych fragmentach
nagrania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wysłuchać nagrania muzyczne prezentujące instrumenty dęte blaszane,
4) rozpoznać słuchowo poszczególne instrumenty dęte blaszane,
5) określić rejestry brzmieniowe instrumentów w poszczególnych fragmentach nagrania,
6) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- nagrania muzyczne prezentujące brzmienie dętych drewnianych instrumentów
muzycznych,
- sprzęt audio: odtwarzacz, wzmacniacz, kolumny głośnikowe,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić pochodzenie instrumentów dętych blaszanych?
1
1

2) zdefiniować pojęcie szeregu harmonicznego?
1
1

3) zdefiniować cechy charakterystyczne instrumentów dętych
blaszanych? 1
1

4) określić sposób powstawania dz
więku w instrumentach dętych
blaszanych? 1
1

5) określić zasadę działania mechanizmu wentylowego w instrumentach
dętych blaszanych? 1
1

6) określić sposób zmiany wysokości dz
więku w instrumentach dętych
blaszanych? 1
1

7) wyjaśnić przyczyny ró\
nic między mo\
liwościami technicznymi trąbki
i puzonu? 1
1

8) zidentyfikować instrumenty dęte blaszane na podstawie ich wyglądu
zewnętrznego? 1
1

9) zidentyfikować elementy składowe instrumentów dętych blaszanych?
1
1

10) zidentyfikować słuchowo instrumenty dęte blaszane oraz określić ich
rejestry brzmieniowe? 1
1

11) rozpoznać słuchowo rodzaj stosowanej artykulacji?
1
1

12) określić w przybli\
eniu rozpiętość skali dz
więków mo\
liwych do
wydobycia na trÄ…bce, puzonie, waltorni i tubie? 1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
4.5. Budowa i mo\
liwości techniczno-wyrazowe instrumentów
perkusyjnych
4.5.1. Materiał nauczania
Instrumenty perkusyjne  to instrumenty muzyczne, w których z
ródłem dz
więku jest
drganie całości lub części instrumentu. Drganie to mo\
e być wywoływane uderzeniem
odpowiedniej części instrumentu pałką, szczotką, dłonią, lub innym przedmiotem albo
poprzez potrząsaniem całym instrumentem. Instrumenty perkusyjne dzielą się na:
- membranofony  instrumenty perkusyjne membranowe  w których z
ródłem dz
więku
jest drgająca napięta membrana, tworząca jedną z części instrumentu,
- idiofony  instrumenty perkusyjne samobrzmiące  w których z
ródłem dz
więku jest
drganie całego instrumentu,
Pochodzenie instrumentów perkusyjnych
Rozwój instrumentów perkusyjnych rozpoczął się w czasach prehistorycznych, kiedy
człowiek pierwotny po raz pierwszy zaczął uderzać dwoma kijami, kamieniami czy kośćmi,
\
eby wzmocnić rytm klaszczących dłoni i tupiących stóp. Wiele ludów do dziś u\
ywa
prymitywnych idiofonów i słu\
ą one do podkreślenia rytmu śpiewu lub dawania sygnału.
Zainteresowanie ró\
nymi brzmieniami i wysokościami dz
więków, które wydobywano za
pomocą przedmiotów rozmaitej wielkości i rozmaitych właściwościach doprowadziło do
powstania takich instrumentów jak ksylofon czy zestaw gongów.
Membranofony  istniały ju\
co najmniej II tysiÄ…ce lat p.n.e. w staro\
ytnej Mezopotamii
i Egipcie.
Więcej informacji na temat historii i rozwoju instrumentarium perkusyjnego znajdziesz
w literaturze [1, 3, 4, 6].
Współczesne instrumenty perkusyjne
Współczesne instrumentarium perkusyjne obejmuje instrumenty, podzielone na dwie
podstawowe grupy  grupę instrumentów membranowych i grupę idiofonów. Grupy te
zawierają łącznie sześć podgrup oraz około dwudziestu rodzajów instrumentów perkusyjnych.
A
ączna liczba instrumentów perkusyjnych, u\
ywanych we współczesnym wykonawstwie
muzycznym jest trudna do określenia (z pewnością ró\
nych instrumentów jest ponad sto
gatunków). Dlatego omówienie wszystkich instrumentów perkusyjnych nie jest mo\
liwe,
w ramach niniejszego poradnika. Ograniczono się, więc do omówienia tylko najwa\
niejszych
przedstawicieli instrumentów perkusyjnych, u\
ywanych w składzie orkiestry symfonicznej.
Więcej informacji na temat współczesnego instrumentarium perkusyjnego, mo\
liwości
technicznych, brzmieniowych i obszarów zastosowań znajdziesz w literaturze [4, 5].
Kotły orkiestrowe
Kocioł jest instrumentem perkusyjnym z rodziny membranofonów, składa się z naciągu
rozpiętego na miskowatym korpusie, który zwykle wykonany jest z miedzi lub, w przypadku
tańszych modeli kotłów, z włókna szklanego lub aluminium. Kotły orkiestrowe są
instrumentem o określonej wysokości dz
więku
Naciąg przymocowany jest do obręczy. Obręcz jest przymocowana do korpusu kotła
kontrobręczą, która jest wyposa\
ona w mechanizm, za pomocą, którego mo\
na regulować
naprÄ™\
enie membrany a tym samym zmieniać wysokość dz
więku wydawanego przez kocioł.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
Rys. 27. Zestaw kotłów orkiestrowych z widocznym mechanizmem napinającym membranę [23]
Membrany kotłów mogą być wykonane ze skóry zwierzęcej (zwykle jest to skóra cielęca
lub kozia) lub tworzywa sztucznego (zazwyczaj są to błony PET). Membrany z tworzyw
sztucznych są wytrzymałe, nie poddające się warunkom atmosferycznym i relatywnie
niedrogie, co sprawia, \
e są częściej stosowane ni\
membrany skórzane.
Na kotłach gra się wykorzystując odpowiednie pałki (po dwie w zestawie). Składają się
one z dwóch części  trzonka i główki. Trzonek jest zwykle wykonany z drewna  najczęściej
jest to drewno orzechowe, wiśniowe, brzozowe, lub klonowe, czasami zamiast z drewna
trzonki pałek wykonuje się z bambusa, rzadziej z aluminium i grafitu. Główka pałki mo\
e być
wykonana z ró\
nych materiałów, z czego najpopularniejszy jest filc, którym okręca się
trzonek.
Do jakości dz
więku kotła przyczynia się kształt jego korpusu. Półkuliste korpusy dają
jaśniejszy dz
więk, zaś korpusy o przekroju parabolicznym  ciemniejszy. Kolejnym
czynnikiem jest faktura korpusu bębna  instrumenty miedziane mogą być gładkie, lub
o powierzchni, na której wybito drobne, nieregularne wgniecenia.
Skala, rejestry brzmieniowe i mo\
liwości techniczne kotłów orkiestrowych
Standardowy zestaw kotłów składa się z czterech instrumentów o średnicy około 800 mm
(32 cale), 750 mm (29 cali), 660 mm (26 cali) i 610 mm (23 cale). Taki zestaw pozwala na
zagranie dz
więków od D do a. Ka\
dy z kotłów mo\
na stroić w zakresie od kwinty do oktawy.
Nuty dla kotłów pisze się w kluczu basowym, bez stosowania transpozycji.
W normalnych warunkach kotlista uderza pałeczką w membranę kotła w odległości około
100 mm od jej krawędzi, co sprawia, ze instrument wydaje charakterystyczny donośny
dz
więk.
Istnieją dwie podstawowe techniki uderzenia w kotły: staccato i tremolo. Staccato
uzyskiwane jest przez pojedyncze uderzenia. Tremolo wydobywa siÄ™ przez jak najszybsze
następstwo uderzeń na przemian obiema pałeczkami. W specjalnych wypadkach stosuje się
tremolando, wykonywana na przemian dwiema pałeczkami na dwóch kotłach.
Wielki bęben
Wielki bęben jest największym instrumentem membranowym o nieokreślonej wysokości
dz
więku. Wykonany jest w postaci drewnianego walca o wysokości około 350 mm i średnicy
około 900 mm. Na obu stronach bębna rozpięta jest membrana ze skóry lub tworzywa
sztucznego typu PET. Membrany napinane są szeregiem śrub rozmieszczonych na obwodzie
korpusu bębna. Do gry słu\
y drewniana pałka, obciągnięta grubo filcem lub skórą. Grający
stawia instrument przed sobą, skośnym ruchem uderzając pałką w membranę bębna. Nuty dla
wielkiego bębna pisze się przewa\
nie na jednej linii.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
b)
a)
Rys. 28.Widok ogólny a) wielkiego bębna, b) werbla [19]
Werbel
Werbel jest jednym z podstawowych rytmicznych instrumentów perkusyjnych.
Zbudowany jest w postaci walca o wysokości 140 190 mm i średnicy około 400 mm.
Membrana jest naciągnięta z obu stron. Od strony spodniej mocowane są sprę\
ynki, które 
jeśli są naciągnięte, przylegają do membrany i dodają do barwy werbla metaliczne, delikatne
brzęczenie Werbel posiada ostry i wysoki dz
więk o krótkim czasie wybrzmienia, co
predestynuje werbel do wykonywania drobnych wartości rytmicznych. Podczas gry werbel
jest mocowany w statywie, tak, \
e górna membrana jest usytuowana w przybli\
eniu poziomo.
Na werblu gra się dwiema drewnianymi pałeczkami, czasami u\
ywa siÄ™ w celach
kolorystycznych drucianych miotełek, lub innych pałeczek, zmieniających barwę dz
więku.
Typowe dla werbla są  oprócz pojedynczych uderzeń staccato  pojedyncze, podwójne
i potrójne przednutki, tremolo dwiema pałeczkami, rytmy punktowane i wszelkie inne figury
rytmiczne. Nuty dla werbla zapisuje siÄ™ na pojedynczej linii.
Dzwony rurowe
Dzwony rurowe są instrumentem z grupy idiofonów uderzanych. Instrument jest
zbudowany z 18 20 lekkich rur (ok. 40 mm średnicy), najczęściej miedzianych, powlekanych
chromem. Długości rur są tak dobrane, \
e ich dz
więk tworzy skalę chromatyczną od c do f1
a czasami nawet do g1. Rury zawieszone są w dwóch rzędach. Dzwony posiadają tłumiki
które uruchamiane są za pomocą pedału. Gra się na nich specjalnym młotkiem. Odpowiednio
uderzajÄ…c mo\
na uzyskać dz
więk o barwie zbli\
onej od prawdziwego dzwonu.
Rys. 29. Widok ogólny dzwonów rurowych [19]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
Ksylofon
Ksylofon jest przedstawicielem idiofonów uderzanych o określonej wysokości dz
więku
Zbudowany jest z szeregu chromatycznie strojonych sztabek z twardego drewna (najczęściej
z palisandru). Do gry u\
ywa się dwu pałeczek zakończonych twardą główką.
Na ksylofonie mo\
na wykonywać w szybkim tempie gamy, biegniki, pasa\
e.
Charakterystyczne dla tego instrumentu sÄ… pojedyncze uderzenia, arpeggia grane na przemian
dwiema pałeczkami, glissanda diatoniczne, tremolo dwiema pałeczkami na jednym dz
więku
oraz tremolando dwiema pałeczkami na dwóch dz
więkach. Skala ksylofonu obejmuje zakres
dz
więków od c2 do c5. Nuty dla ksylofonu pisze się w kluczu wiolinowym, bez transpozycji.
Rys. 30. Widok ogólny ksylofonu [19]
Do idiofonów uderzanych o określonej wysokości dz
więku zalicza się tak\
e: marimbÄ™
(płytki wykonane z drewna) oraz wibrafon, dzwonki i czelestę (płytki wykonane z metalu).
Talerze i Tam-tam
Talerze, nazywane równie\
czynelami  perkusyjny instrument muzyczny z grupy
idiofonów uderzanych. Talerze mają postać dwóch wykonanych najczęściej z brązu okrągłych
płyt o wklęsłym kształcie, z zamocowanymi w środku skórzanymi uchwytami, które uderzane
o siebie, wydajÄ… dz
więk o nieokreślonej wysokości, długo wybrzmiewający, o barwie ostrej
i przenikliwej.
Tam-tam to instrument perkusyjny wschodniego pochodzenia, w formie okrągłej
metalowej płyty, Zawieszony na statywie, o ró\
nych rozmiarach i kształtach. Dz
więk
wydobywa się przez uderzenie miękką pałką. Wydaje niski dz
więk, płynący coraz szerszą,
metalicznie rozedrganÄ… falÄ….
a)
b)
Rys. 31. Widok ogólny a) talerzy, b) tam-tamu [19]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
Trójkąt
Trójkąt jest idiofonem uderzanym, wykonanym w postaci stalowego pręta, wygiętego
w kształt trójkąta równobocznego, otwartego na jednym z kątów. Długość boku wynosi
150 250 mm, średnica pręta zawiera się w granicach 8 15 mm. Trójkąt zawiesza się na
krótkiej pętli. Dz
więk wydobywa się uderzając pręcikiem w jedno z ramion. Brzmienie
trójkąta nie posiada określonej wysokości, jest wysoki i metaliczny ma bardzo szerokie
pasmo akustyczne (od 1500 do 15500 Hz), dzięki czemu trójkąt współbrzmi z ka\
dym
akordem, tak, jakby stanowił ka\
dorazowo dz
więk akordowy.
Kastaniety orkiestrowe
Kastaniety zaliczane są do idiofonów z podgrupy instrumentów krótkobrzmiących.
Zbudowane są z dwóch muszelek, przegrodzonych trzecią  płaską płytką. Całość jest
osadzona na trzonku. Potrząsanie trzonkiem powoduje zderzanie się muszelek z płaską
przegrodą, co daje krótki i charakterystyczny ostry dz
więk. Charakterystycznymi figurami
rytmicznymi kastanietów są rytmy punktowane i tremolo.
a)
b)
Rys. 32. a) trójkąt, b) kastaniety orkiestrowe
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie jest pochodzenie instrumentów perkusyjnych?
2. Jakie cechy decydują o zaliczeniu instrumentu perkusyjnego do grupy membranofonów
lub idiofonów?
3. Co jest z
ródłem dz
więku w membranofonach?
4. W jaki sposób zmienia się wysokość dz
więku w kotłach orkiestrowych?
5. Z jakiego materiału wykonuje się naciągi membranofonów?
6. Z jakiego materiału wykonuje się płytki ksylofonów?
7. Jaka jest ogólna konstrukcja wielkiego bębna i werbla?
8. W jaki sposób dz
więk wydobywany jest z idiofonów?
9. W jaki sposób dz
więk wydobywany jest z membranofonów?
10. Jakie instrumenty perkusyjne nale\
ą do idiofonów rurowych i prętowych?
11. Jakie sposoby artykulacji stosowane są podczas gry na kotłach orkiestrowych?
12. Na jakich instrumentach perkusyjnym mo\
na uzyskać glissando?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zidentyfikuj elementy konstrukcyjne wchodzące w skład kotłów orkiestrowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przeprowadzić oględziny instrumentów,
4) zidentyfikować elementy słu\
Ä…ce do mocowania membrany,
5) zidentyfikować elementy składowe mechanizmu do przestrajania kotłów,
6) określić zasadę działania mechanizmu, słu\
ącego do przestrajania kotłów,
7) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrument muzyczny  kocioł orkiestrowy,
- katalogi instrumentów perkusyjnych,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj instrumenty perkusyjne na podstawie ich wyglądu zewnętrznego
i zakwalifikuj je do odpowiedniego rodzaju i gatunku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) określić rodzinę, do której nale\
y ka\
dy zaprezentowany instrument,
4) określić rodzaj i gatunek ka\
dego zaprezentowanego instrumentu,
5) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrumenty perkusyjne, lub ilustracje przedstawiajÄ…ce te instrumenty
- katalogi instrumentów perkusyjnych,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
Ćwiczenie 3
Na podstawie nagrań muzycznych rozpoznaj słuchem instrumenty perkusyjne oraz określ
grupę i podgrupę, do której nale\
y zakwalifikować poszczególne instrumenty.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wysłuchać nagrania muzyczne prezentujące instrumenty perkusyjne,
4) rozpoznać słuchowo poszczególne instrumenty perkusyjne,
5) zakwalifikować dany instrument do odpowiedniej grupy i podgrupy instrumentów
perkusyjnych,
6) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- nagrania muzyczne prezentujące brzmienie perkusyjnych instrumentów muzycznych,
- sprzęt audio: odtwarzacz, wzmacniacz, kolumny głośnikowe,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić pochodzenie instrumentów perkusyjnych?
1
1

2) zdefiniować pojęcie membranofonów i idiofonów?
1
1

3) zdefiniować cechy charakterystyczne idiofonów sztabkowych?
1
1

4) określić sposób powstawania dz
więku w instrumentach perkusyjnych?
1
1

5) określić zasadę działania mechanizmu przestrajającego kotły
orkiestrowe? 1
1

6) zidentyfikować instrumenty perkusyjne na podstawie ich wyglądu
zewnętrznego? 1
1

7) zidentyfikować elementy składowe membranofonów?
1
1

8) rozpoznać słuchowo instrumenty perkusyjne?
1
1

9) rozpoznać słuchowo rodzaj stosowanej artykulacji?
1
1

10) określić w przybli\
eniu rozpiętość skali dz
więków mo\
liwych do
wydobycia kotłów orkiestrowych oraz ksylofonu? 1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 60 min.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Mechanizm umo\
liwiający zmianę wysokości dz
więku w trąbce to
a) suwak.
b) wentyl.
c) klapa.
d) krÄ…glik.
2. Blaszany instrument dęty mający ruchomy suwak to
a) róg.
b) waltornia.
c) puzon.
d) tuba.
3. Skrzypce to instrument
a) strunowy szarpany.
b) strunowy uderzany.
c) strunowy smyczkowy.
d) dęty drewniany.
4. Saksofon to instrument
a) dęty blaszany.
b) dęty drewniany.
c) dęty miechowy.
d) dęty drewniany podwójnostroikowy.
5. Instrument pojedynczostroikowy to
a) waltornia.
b) skrzypce.
c) klarnet.
d) puzon.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
6. Instrument podwójnostroikowy to
a) fagot.
b) klarnet.
c) saksofon.
d) trÄ…bka.
7. Instrument perkusyjny o określonej wysokości dz
więku to
a) talerze.
b) tam-tam.
c) trójkąt.
d) ksylofon.
8. Instrument perkusyjny o nieokreślonej wysokości dz
więku to
a) marimba.
b) kotły.
c) bęben wielki.
d) ksylofon.
9. Do bezchwytnikowych instrumentów strunowych zaliczamy
a) gitarÄ™.
b) klawesyn.
c) harfÄ™.
d) fortepian.
10. W celu wydobycia fla\
oletu ze struny skrzypiec
a) mocno przyciska siÄ™ strunÄ™ do podstrunnicy.
b) lekko dotyka się struny w ściśle określonym miejscu.
c) lekko dotyka siÄ™ struny w dowolnym miejscu.
d) nale\
y lekko pocierać strunę drzewcem smyczka.
11. Legato, staccato to określenia charakteryzujące
a) tempo gry.
b) artykulacjÄ™.
c) dynamikÄ™.
d) agogikÄ™.
12. Klarnet B transponuje o
a) sekundę wielką w dół.
b) sekundę wielką w górę.
c) septymę małą w górę.
d) prymÄ™ czystÄ….
13. Flet poprzeczny to instrument
a) organicznostroikowy ustnikowy.
b) organicznostroikowy bezustnikowy.
c) dęty drewniany wargowy.
d) dęty drewniany pojedynczostroikowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
14. Wiolonczela jest instrumentem najbli\
ej spokrewnionym
a) ze skrzypcami.
b) z kontrabasem.
c) z violÄ… da braccio.
d) z violÄ… da gamba.
15. Technika podwójnego staccato jest mo\
liwa do uzyskania w grze na
a) kotłach.
b) flecie.
c) gitarze.
d) ksylofonie.
16. Wciśnięcie lewego pedału w fortepianie powoduje
a) uniesienie tłumików.
b) stłumienie wszystkich dz
więków.
c) zmianÄ™ stroju instrumentu.
d) przesunięcie mechanizmu młoteczkowego o kilka mm w prawo.
17. Instrument przedstawiony na ilustracji to
a) skrzypce.
b) wiolonczela.
c) kontrabas.
d) altówka.
18. Instrument przedstawiony na ilustracji to
a) wiolonczela.
b) skrzypce.
c) kontrabas.
d) altówka.
19. Element instrumentu, przedstawiony na ilustracji to
a) stroik pojedynczy.
b) ustnik klarnetu.
c) ustnik obojowy.
d) stroik podwójny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
20. Ilustracja przedstawia
a) rodzinę saksofonów.
b) rodzinę klarnetów.
c) rodzinę obojów.
d) rodzinę fagotów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
Klasyfikowanie instrumentów muzycznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
6. LITERATURA
1. Ardley N.: Instrumenty muzyczne. Od pierwotnych bębnów do syntezatorów  historia,
budowa, brzmienie. Wydawnictwa Arkady, Warszawa 1992
2. Baculewski K.: Encyklopedia Muzyki. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa
2006
3. Bucher A.: Encyklopedia instrumentów muzycznych. Racibórz 1995
4. Drobner M.: Instrumentoznawstwo i akustyka. PWM, Kraków 1997
5. Encyklopedia instrumentów muzycznych świata. Wyd. BELLONA, Oficyna
Wydawnicza RYTM, Warszawa 1996
6. Sachs C.: Historia instrumentów muzycznych. Oficyna Wydawnicza Volumen,
Warszawa 2005
7. Zganiacz  Mazur L.: Teoria muzyki. Wydawnictwo Muzyczne Contra, Warszawa 2002
Strony internetowe: (pobranie  15 18 grudnia 20080)
8. http://montagnana.comune.lendinara.ro
9. http://pszoniak.strefa.pl
10. http://www.collectables now.com
11. http://www.collinsviolins.com
12. http://www.concordia joure.nl
13. http://www.esc.nazwa.pl
14. http://www.fxmusic.pl
15. http://www.hbmusic.fr
16. http://www.maxvolume.pl
17. http://www.music concept.pl
18. http://www.music concept.pl
19. http://www.pszoniak.net
20. http://www.tasset.com
21. http://www.threesquirrels.com
22. http://www.trevorjonesltd.co.uk
23. http://yamahaeurope.com
24. https://www.prowinds.com
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64