MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Marcin Winiarski
Ocenianie jakości instrumentów muzycznych
731[02].Z2.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Piotr Sieczka
mgr Joanna Miedzińska
Opracowanie redakcyjne:
mgr Marcin Winiarski
Konsultacja:
dr in\
. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 731[02].Z2.05
 Ocenianie jakości instrumentów muzycznych zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu monter instrumentów muzycznych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Organizowanie stanowiska pracy zgodnie z zasadami ergonomii 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 9
4.1.1. Ćwiczenia 9
4.1.1. Sprawdzian postępów 10
4.2. Określanie stanu technicznego starych i nowych instrumentów
muzycznych oraz dobór materiałów zastosowanych do ich budowy 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.2.3. Ćwiczenia 26
4.2.4. Sprawdzian postępów 27
4.3. Stosowanie szablonów i dokumentacji do sprawdzania dokładności
wykonania instrumentów muzycznych 28
4.3.1. Materiał nauczania 28
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.3.3. Ćwiczenia 33
4.3.4. Sprawdzian postępów 34
4.4. Określanie brzmienia, intonacji i akustyki instrumentu 35
4.4.1. Materiał nauczania 35
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 36
4.4.3. Ćwiczenia 36
4.4.4. Sprawdzian postępów 37
5. Sprawdzian osiągnięć 38
6. Literatura 43
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w zdobyciu umiejętności oceniania jakości instrumentów
muzycznych.
W poradniku znajdziesz:
 wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
 cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
 literaturÄ™.
Miejsce jednostki modułowej w strukturze modułu 731[02].Z2.  Ocenianie jakości
instrumentów muzycznych jest pokazane na schemacie strukturalnym zamieszczonym na
stronie 4.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
731[02].Z2
Technologia produkcji
instrumentów muzycznych
731[02].Z2.01
Monta\
elementów instrumentów
muzycznych
731[02].Z2.02
731[02].Z2.03
Nakładanie powłok lakierniczych
Wykonywanie napraw i konserwacji
i wykończanie powierzchni
instrumentów muzycznych
instrumentów muzycznych
731[02].Z2.04
Wykonywanie korekty i strojenie
instrumentów muzycznych
731[02].Z2.05
Ocenianie jakości instrumentów
muzycznych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 organizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
 określać gatunek drewna z jakiego powstał instrument,
 określać wiek instrumentu
 określać trwałość materiału z jakiego powstał instrument muzyczny,
 posługiwać się wzorami i dokumentacją do sprawdzania dokładności wykonania
instrumentów muzycznych,
 określać brzmienie, intonację i akustykę instrumentów muzycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
- określić warunki odbioru technicznego instrumentów muzycznych,
- sprawdzić wyroby pod względem zgodności z warunkami technicznymi i normami
bran\
owymi,
- skontrolować działanie mechanizmów instrumentu muzycznego,
- posłu\
yć się szablonami do kontroli dokładności wykonania instrumentów muzycznych
oraz dokumentacjÄ… technicznÄ…,
- ocenić jakość materiału zastosowanego do budowy instrumentu,
- określić parametry akustyczne instrumentów,
- określić walory brzmieniowe instrumentów muzycznych,
- sprawdzić czystość tonów i intonację instrumentu,
- ocenić stan techniczny współczesnych instrumentów muzycznych,
- ocenić stan techniczny starych instrumentów muzycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Organizowanie stanowiska pracy zgodnie z zasadami
ergonomii
4.1.1. Materiał nauczania
Ergonomia (z greckiego: ergon  praca; nomos  prawo, zasada) jest dziedzinÄ… wiedzy
zajmującą się przystosowaniem maszyn, urządzeń technicznych, narzędzi, stanowisk
roboczych i fizycznego środowiska pracy do psychofizycznych cech, mo\
liwości i potrzeb
człowieka. Ergonomia w odró\
nieniu od ochrony pracy i bezpieczeństwa pracy zajmuje się
nie tylko zabezpieczeniem pracownika przed chorobami zawodowymi i wypadkami, lecz
tak\
e przed uciÄ…\
liwościami oraz przemijającymi zaburzeniami w pracy niektórych narządów
człowieka.
Higiena pracy jest to działanie zmierzające do uchronienia pracownika od utraty zdrowia,
co mo\
e nastąpić w wyniku oddziaływania ró\
nych czynników związanych z charakterem
pracy oraz materialnym i społecznym środowiskiem pracy.
Z uwagi na moment podejmowania działań rozró\
niamy ergonomiÄ™ korekcyjnÄ…
i koncepcyjnÄ….
Ergonomia korekcyjna zajmuje się analizą istniejących maszyn, urządzeń, stanowisk
pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych mo\
liwości pracowników
oraz formułowaniem zaleceń mających na celu polepszenie warunków pracy, zmniejszenie
istniejÄ…cych obciÄ…\
eń oraz poprawą wydajności i jakości pracy. Zadaniem ergonomii
korekcyjnej jest poprawa stanu ju\
istniejÄ…cego.
Ergonomia koncepcyjna stosowana jest w fazie projektowania narzędzi, urządzeń,
maszyn, stanowisk pracy, budynków, warunków pracy w celu zapewnienia dostosowania tych
elementów do fizjologicznych, psychicznych i społecznych potrzeb człowieka. Zadaniem
ergonomii koncepcyjnej jest zastosowanie wytycznych ergonomicznych w trakcie procesu
projektowania.
Ergonomia jest typową gałęzią wiedzy interdyscyplinarnej gdy\
Å‚Ä…czy elementy nauk
o człowieku oraz nauk techniczno-organizacyjnych takich jak: fizjologia pracy, medycyna
pracy, socjologia pracy, psychologia pracy, organizacja pracy, pedagogika pracy, antropologia,
urbanistyka, in\
ynieria budownictwa, in\
ynieria transportu, in\
ynieria maszyn, technologia,
ochrona środowiska, estetyka, bionika, prawo.
Dostosowanie stanowiska pracy do cech psychofizycznych pracownika wymaga analizy
między innymi następujących elementów:
- przestrzeni pracy, która powinna zapewniać wygodny i bezpieczny dostęp do maszyny,
-
-
-
materiałów i narzędzi oraz takie rozmieszczenie materiałów i narzędzi, aby zapewnić
ustaloną kolejność ruchów,
- pozycji przy pracy, zajmowanej podczas wykonywania ró\
nych czynności zawodowych,
-
-
-
która powinna w jak najmniejszym stopniu powodować obcią\
enie statyczne mięśni,
- siedzisk i mebli profesjonalnych, które powinny zapewniać prawidłową pozycję ciała
-
-
-
przy pracy w pozycji siedzÄ…cej,
- aktywności ruchowej, ograniczonej przez zastosowanie maszyn wyręczających człowieka
-
-
-
nie tylko przy ciÄ™\
kiej pracy fizycznej, ale tak\
e przy pracach wymagajÄ…cych niewielkiego
wysiłku fizycznego co w efekcie prowadzi do zagro\
enia zdrowia pracownika,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
- monotonii i monotypii pracy, ograniczającej naturalną mięśniową ruchliwość człowieka
-
-
-
przy jednoczesnym jednostronnym obciÄ…\
eniu niektórych grup mięśni,
- wpływu czynników środowiska pracy (hałasu, oświetlenia i ro\
nego rodzaju
-
-
-
promieniowania, zapylenia powietrza, mikroklimatu).
Stanowisko pracy
Stanowisko pracy jest najmniejszą, niepodzielną komórką organizacyjną
przedsiębiorstwa, w której odbywa się proces pracy, wyró\
niający się zarówno statystycznym
układem elementów, jak i dynamiką pracy ludzkiej, funkcjonowaniem maszyn i urządzeń oraz
oddziaływaniem czynników otoczenia.
Podstawowymi cechami stanowiska pracy sÄ…:
- wyposa\
enie stanowiska,
- metoda pracy,
- warunki pracy,
- układ zasilania,
- wykonawca,
- wyroby i usługi.
Zgodnie z wymogami ergonomii stanowisko pracy korektora i stroiciela instrumentów
muzycznych, musi mieć odpowiednie wymiary i ilość pomieszczeń. Wymagane są
przynajmniej dwa pomieszczenia o powierzchni łącznej od 25 do 80 metrów kwadratowych.
Gdy mamy do dyspozycji trzy pomieszczenia dzielimy je w ten sposób, \
e największe
przeznaczamy na prace naprawcze, wyłączając z tego pomieszczenia prace z lakierem, średnie
pomieszczenie przeznaczamy na spotkania z klientem, a najmniejsze na lakierowanie, jeśli
jest ono jednak tak małe, \
e uniemo\
liwia pracÄ™ z instrumentem wtedy pomieszczenie
średniej wielkości przeznaczamy na prace lakiernicze. Wyjątkiem od przyjętych zaleceń
stanowi pracownia do korekty naprawy fortepianu, jego minimalna powierzchnia to
ok. 40 metrów kwadratowych. Jest tak\
e konieczność posiadania lakierni o minimalnych
gabarytach 3 na 5 metrów.
Stosowanie wy\
ej wymienionych wymiarów pomieszczeń jest niezwykle istotne
,poniewa\
za małe pomieszczenie utrudnia zastosowanie wymogów ergonomii natomiast za
du\
e powoduje zbytnie oddalenie się korektora od narzędzi, które z reguły są umieszczone na
ścianach.
Podłoga powinna być wykonana z linoleum, PCV lub paneli drewnianych. Taka
nawierzchnia podłogi pozwala zachować czystość przy jednoczesnym zapewnieniu ostrości
narzędzi, które bardzo często ulegają strąceniu.
Narzędzia powinny być zawieszone na ścianach, co zapewnia do nich stały i komfortowy
dostęp. Szafy powinny być przeznaczone na instrumenty gotowe oczekujące na opuszczenie
pracowni.
Pozostałe wyposa\
enie to taborety i stół stolarski oraz stół do monta\
u i stoły do
lakierowania. Pod narzędzia, takie jak: no\
e tokarskie, tarcze, materiały ścierne, wiertła, frezy
powinny być wykonane półki, aby umo\
liwić szybki dostęp do narzędzi.
Kolejnym wa\
nym elementem jest oświetlenie. Natę\
enie oświetlenia, kąt padania
światła i temperatura barwowa światła powinna odpowiadać normom i zapewniać
komfortowÄ… pracÄ™.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak definiujemy ergonomiÄ™?
2. Jaki jest optymalny rozkład wielkości pomieszczeń przeznaczonych na pracownie
instrumentów muzycznych?
3. Jakie elementy analizujemy przy dostosowaniu stanowiska pracy do cech
psychofizycznych?
4. Jakie powinno być prawidłowe oświetlenie pracowni instrumentów muzycznych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj szkic pracowni do prowadzenia monta\
u instrumentów muzycznych
o wymiarach 6x6 metrów, gdzie okna o szerokości 3 m umieszczone są centralnie z jednej
strony.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady funkcjonowania pracowni,
2) stworzyć szkic podziału pomieszczenia,
3) zanotować napotkane problemy,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- wykaz narzędzi do rozmieszczenia,
- katalogi narzędzi specjalistycznych,
- przymiar kreskowy,
- przybory do kreślenia i pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Zaprojektuj oświetlenie pomieszczenia o wymiarach 5x5 metrów, przeznaczonego na
pracownię montera instrumentów muzycznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady prawidłowego oświetlenia pracowni instrumentów muzycznych,
2) wykonać szkic pracowni,
3) zanotować napotkane problemy,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- przymiar kreskowy,
- przybory do kreślenia i pisania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić rodzaje oświetlenia?
1
1

2) zdefiniować pojęcie ergonomii?
1
1

3) określić rodzaj materiałów stosowanych na podłogi w pracowni
instrumentów? 1
1

4) zaplanować ergonomiczne rozmieszczenie narzędzi potrzebnych do
wykonania instrumentu muzycznego? 1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Określanie stanu technicznego starych i nowych
instrumentów muzycznych oraz dobór materiałów
zastosowanych do ich budowy
4.2.1. Materiał nauczania
Najlepszym i największym z
ródłem wiedzy o instrumentach smyczkowych jest sztuka,
zwana lutnictwem (lutnik z włos. liutajo  osoba zajmująca się budową lutni  instrumentu
strunowego szarpanego, póz
niej tak\
e smyczkowego). Lutnictwo zajmuje szczególne miejsce
w kulturze europejskiej. Swoją tradycją sięga korzeniami  podobnie jak malarstwo, literatura,
muzyka  najstarszych okresów kształtowania się cywilizacji europejskiej. Sztuka lutnicza
prze\
ywała swój rozkwit w Renesansie, a w XVII i I poł. XVIII wieku wielcy lutnicy cenieni
byli nie mniej ni\
najlepsi malarze, kompozytorzy czy poeci.
Z uwagi na wielką ró\
norodność instrumentów muzycznych, w poradniku omówiona
została jedynie grupa chordofonów smyczkowych. Najbardziej popularnym instrumentem
tego rodzaju sÄ… skrzypce (violino).
Dobór materiału
Jakość instrumentu starego jak i współczesnego (nowego) uzale\
niona jest w du\
ym
stopniu od doboru odpowiedniego drewna rezonansowego. Skrzypce, których elementy są
uszkodzone lub zu\
yte, majÄ… du\
o pęknięć, a zatem i du\
o kleju, sÄ… usztywnione, co utrudnia
swobodnÄ… wibracjÄ™ drewna. Poza tym ka\
da zmiana pogody wpływa ujemnie na taki
instrument, poniewa\
klej jest wra\
liwy na zmiany atmosferyczne.
Instrument w du\
ym stopniu poklejony w czasie niepogody ma głos stłumiony i ciemny,
natomiast w dni suche jego dz
więk jest \
ywy, jasny, ale brzmi ostro i nieprzyjemnie. Równie\

nadmierne zu\
ycie podstrunnicy spowoduje złą intonację, a w konsekwencji da niewłaściwe
brzmienie.
Współczesne instrumenty smyczkowe wykonuje się przewa\
nie z drewna świerkowego
oraz jaworowego. Pierwsze słu\
y do wyrobu górnej płyty rezonansowej oraz listewek
i pieńków, drugie zaś  do wyrobu dolnej płyty, boczków i szyjki. Oprócz tego do wyrobu
drobniejszych elementów stosuje się heban, palisander i platan.
Drewno musi być starannie dobrane; materiał na wierzch instrumentu powinien mieć nie
za gęste, równo przebiegające słoje, na spód zaś  powinien być biały, połyskliwy, z równo
i gęsto biegnącymi słojami przyrostu rocznego. Najlepszym materiałem na skrzypce jest
drzewo ścięte zimą, kiedy czynności organiczne drzewa zamierają. Drewno na skrzypce musi
być zdrowe, suche, nie\
ywiczne, bez sęków. Z wybranego drzewa odrzuca się półmetrowy
odcinek pnia od ziemi oraz całą koronę; pozostała część pnia nadaje się na materiał
budulcowy. Przecina się ją na kawałki o długości instrumentu i ka\
dą kłodę tnie się
promieniście na wycinki sferyczne, tak by powstało z tego kilka klinów. Kliny te muszą
schnąć najmniej 5 lat, zabezpieczone przed szkodliwymi wpływami atmosferycznymi, aby nie
pękały. Najlepiej, gdy suszenie przebiega w sposób naturalny. Sztuczne suszenie, stosowane
w fabrykach, nie zawsze zdaje egzamin. Zdarza siÄ™ bowiem, \
e instrument wykonany
z takiego drewna po kilku latach u\
ytkowania pod wpływem zmian atmosferycznych pęka,
zwłaszcza na górnej płycie, lub te\
obie płyty kurczą się jednocześnie, co powoduje
odklejanie się i wystawanie boczków, które nie mieszczą się ju\
w obwodzie płyt. Wyschnięty
klin zostaje jeszcze raz przecięty na dwa wycinki, które skleja się krawędziami grubszymi,
uzyskując deskę z jednej strony płaską, z drugiej strony wypukłą, a przy brzegach cieńszą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Na niej trasuje się kształt płyty, zgodnie z wybranym modelem. Następnie wycina się płytę
i \
łobi jej wypukłości. Obie płyty, górna i dolna, powstają w ten sam sposób.
Najczęściej u\
ywane gatunki drewna przez współczesnych lutników oraz dawnych
budowniczych zamieszczono w tabeli 1.
Tabela 1. Gatunki drewna u\
ywane przez lutników
Gatunki liściaste
Gatunek drewna Nazwa łacińska Zastosowanie Uwagi
brzoza
Betula verrucosa Ehrh
- brodawkowata
-
-
-
stosowane
Betula pubescenez
(gruczołowata)
w altówkach
Ehrh
płyta spodnia,
- omszona
-
-
-
i wiolonczelach,
boczki, szyjka
stosowany równie\

jawor (klon jawor) Acer pseudoplatanus L.
na podstawki
klon zwyczajny Acer platanoides L.
szyjka
był niekiedy
w wiolonczelach
stosowany na
buk zwyczajny Fagus silvatica L. i kontrabasach
listewki obszycia
(w inst. niskiej
(rodzaj Gagliano)
klasy)
czeremcha
Padus serotina Ehrh
amerykańska
dawniej szyjki,
grusza pospolita Pirus communis L.
strunociąg, kołki,
rzadziej płyty
podbrudek
Malus domestica
spodnie i boczki
jabłoń domowa
Borkh
śliwa Prunus domestica
lipa drobnolistna Tilia Cordata Mill
topola Populus alba L. klocki naro\
nikowe,
płyta spodnia,
- biała Populus canadensis pieńki, listewki
-
-
-
boczki i szyjka
- kanadyjska Mnch obszycia
-
-
-
wierzba biała Salix alba L.
gitara: boczki, płyta
orzech włoski Juglans regia L.
spodnia, szyjka
platan Platanu orientalia L.
- wschodni Platanu acerifolia podstawek
-
-
-
- klonolistny Willd.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Gatunki iglaste
jodła
płyta wierzchnia,
Abies alba. Mill.
- biała
-
-
-
belka basowa, dusza,
Abies pectinata DC
w Polsce nie
- pospolita
-
-
-
listewki obszycia,
występuje
pieńki i klocki
sosna syberyjska Pinus sibirica (Rupr.)
naronikowe
limba syberyjska Mayr.
świerk
Picea Excela L. w wypadku
- pospolita
-
-
-
Picea obovata Ldb. falistych słojów 
- syberyjski
-
-
-
Picea glauca świerk leszczynowy
- kanadyjski
-
-
-
Gatunki egzotyczne
Caesalpinia brasiliensis
brezylka brazylijska
L.
pręty smyczkowe
Caesalpinia echinata
brezylka ciernista
Lam.
strunociąg, kołki,
bukszpan Buxus sempervirens L.
podbródek
strunociąg, kołki,
Diospyros ebenum
hurma hebanowa podbródek, pro\
ki,
Konig
podstrunnica
gitara: boczki, płyta
mahoniowiec
Svietenia mahagoni L. spodnia, szyjka,
właściwy
podstawek
skrzypce: strunociÄ…g,
kostrÄ…czyna czarna Dalbergia nigra Allem.
kołki, podbrudek,
gitara: boczki, płyta
kostrÄ…czyna Dalbergia latifolia
spodnia, szyjka
szerkolistna Roxb.
podstawek
Charakterystyka i ocena stanu technicznego skrzypiec
Ocena stanu technicznego skrzypiec nie jest mo\
liwa bez dokładnej znajomości ich
budowy.
Niezbędne jest posiadanie wiedzy na temat konstrukcji, funkcjonowania poszczególnych
elementów i roli jaką pełnią w tak pozornie prostej formie jaką są skrzypce.
Pudło rezonansowe jest najwa\
niejszym elementem skrzypiec. Składają się na nie płyta
górna i dolna oraz boczki. Wewnątrz konstrukcję uzupełniają listewki, pieńki, belka i dusza.
Ka\
dy obszar pudła rezonansowego ma u lutników swoją nazwę Część górną, zaokrągloną,
gdzie umocowana jest szyjka, określa się jako górną lirę, większe zaokrąglenie u dołu  jako
dolną lirę. Część środkowa, znajdująca się pomiędzy wycięciami w kształcie odwróconych od
siebie liter: CC, nazywa się talią. W górnej i dolnej części płyty widoczne są wypukłości,
które nazywamy liczkami. Najbardziej wypukła część w talii między efami  to tzw. piersi
skrzypiec. Odległość od wewnętrznego nacięcia w efach (czyli od podstawka) do końca płyty
górnej (gdzie wstawiona jest szyjka) nosi nazwę menzury korpusu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Rys. 1.Wierzch skrzypiec [6, s. 192]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Rys. 2. Spód skrzypiec [6, s. 193]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Rys. 3. Profil instrumentu [6, s. 194]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Rys. 4.Wnętrze skrzypiec [6, s. 195]
Wymiary korpusu instrumentu mają wpływ na rodzaj barwy dz
więku i jego siłę. Większy
instrument ma szerszy, pełniejszy i silniejszy dz
więk, ale zarazem ciemniejszą barwę.
Skrzypce szerokie w talii mają silny i śpiewny dz
więk.
Korpus rezonansowy, stanowi bardzo silną konstrukcję, która wytrzymuje ciśnienie strun
działające poprzez podstawek na górną płytę rezonansową. Siła nacisku strun równa się około
80 N (15 N do 25 N  nacisk pojedynczej struny). Wielkość tego nacisku uzale\
niona jest
oczywiście od grubości strun i wysokości podstawka.
PÅ‚yty rezonansowe, formuje siÄ™ przewa\
nie z deski klejonej z dwu części. Czasami spód
wykonany jest z jednej całej płyty. Jedno- czy dwuczęściowość płyty nie ma decydującego
wpływu na dz
więk instrumentu, natomiast pewne jest, \
e płyta klejona z dwóch części jest
silniejsza. Nie ulega ona deformacji ani na skutek nacisku duszy od wewnątrz pudła
rezonansowego, ani przez naciąg strun. Obie płyty nie są wyginane, lecz modelowane, to jest.
\
łobione Szczególnie wa\
ne jest wypracowanie grubości i wypukłości ka\
dej z nich. Od
grubości płyt zale\
y barwa brzmienia instrumentu. Nie ma na to jednak ścisłej recepty. Lutnik
prócz wiedzy musi posiadać tak\
e pewną dozę intuicji. Czasami nawet drobna ró\
nica
grubości, wynosząca ułamek milimetra, daje spostrzegalne zmiany w charakterze dz
więku.
Płyty grubsze dają na ogół jaśniejszy dz
więk i odwrotnie. Zbyt grube płyty rezonansowe nie
mogą być pobudzone do nale\
ytego drgania i wpływają na dz
więk niekorzystnie, często staje
się on świszczący. Zastosowanie zbyt cienkich płyt powoduje, \
e dz
więk staje się
 beczkowaty , ciemny i mało nośny. Poza tym instrument osiadający cienkie płyty nie
wytrzymuje napięcia i traci dz
więk w krótkim czasie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Wielkie znaczenie posiada tak\
e rodzaj drewna zastosowany przez lutnika, na przykład
drewno twarde i gęste daje jaśniejszy dz
więk  wówczas płyty muszą być cieńsze ni\
te, które
są z drewna o słoju rzadkim i miękkim.
Z opracowaniem płyty górnej łączy się zagadnienie efów. Ich kształt, wielkość
i rozstawienie ma znaczący wpływ na brzmienie instrumentu. Rysunek efów podkreśla styl,
piękno linii i artystyczną budowę instrumentu. Nie słu\
Ä… one jednak tylko do ozdoby, lecz sÄ…
wa\
nym czynnikiem akustycznym w budowie instrumentu. Dlatego nie mo\
na umieszczać ich
w dowolnym miejscu. Wyodrębniają one z całej górnej płyty tę część, która pod wpływem
drgań podstawka drga najintensywniej. Od miejsca wycięcia efów, w du\
ej mierze zale\
y
brzmienie instrumentu, jak równie\
dokładność w ustalaniu pomiarów menzury. Na przykład
pochylenie efów wpływa na jakość i siłę dz
więku. Efy rozstawione szerzej zapewniają
instrumentowi silniejsze brzmienie, a ustawione wy\
ej lub ni\
ej, wpływają na barwę dz
więku.
Efy o szerokim wycięciu dają ton jaśniejszy ni\
ery wąskie. Mistrzowie włoscy nadawali efom
ró\
ny kształt i zró\
nicowane nachylenie, zawsze jednak miejsce ustawienia ich obliczali
dokładnie w stosunku do długości płyty i rozmiarów pudła rezonansowego. Robili to
z wielkim wyczuciem piękna stylu i znajomością zało\
eń akustyczno  brzmieniowych. Po
ustawieniu i kształcie efów mo\
na często poznać styl i szkołę danego mistrza.
Płyta wierzchni i spodnia, ma wzdłu\
(wkoło) obwodu wprawioną obwódkę, tzw. \
yłkę,
która ozdabia płytę i zabezpiecza ją przed pęknięciem. Jest ona wykonana z jednego paseczka
jaworowego umieszczonego pośrodku i dwóch zewnętrznych paseczków z hebanu, fiszbinu,
fibry lub czernionego wióra brzozowego. Nie wprawia się jej w całości, lecz kawałkami,
których jest 12 (ka\
dy kawałek sklejony jest z trzech paseczków). śyłka musi być dokładnie
wprawiona w brzeg płyty. W praktyce mo\
na zauwa\
yć, \
e nawet w dobrych instrumentach
\
yłka jest czasami wpuszczona za głęboko, co osłabia krawędz
płyty, a miejscami nawet
powoduje jej przerwanie. W przypadku stwierdzenia tu\
przed koncertem, \
e instrument
brzęczy, wystarczy niekiedy po prostu zwil\
yć to miejsce, a brzęczenie zostanie usunięte
oczywiście do czasu wyschnięcia płynu. Skuteczne jednak jest to tylko wtedy, gdy pęknięcie
nie jest du\
e. Uszkodzenie takie nale\
y szybko usunąć, oddając instrument w ręce lutnika,
pęknięcie bowiem mo\
e się powiększać.
Czasami \
yłka odkleja się i wystaje ponad powierzchnię płyty, co równie\
mo\
e
powodować brzęczenie.
Boczki łączą obie płyty rezonansowe. Skrzypce o ni\
szych sklepieniach płyt
rezonansowych posiadajÄ… zazwyczaj nieco wy\
sze boczki, ni\
skrzypce o wy\
szych
sklepieniach płyt. Boczki wygina się na gorąco z sześciu jaworowych deseczek. W dolnej
części skrzypiec są wy\
sze, w górnej ni\
sze. Zbyt wysokie boczki powodujÄ… zaciemnione,
ponure i beczkowate brzmienie skrzypiec, za niskie  dają brzmienie jaskrawe i płaskie.
Listewki, czyli \
eberka przykleja się do boczków od strony wewnętrznej pudła,
w miejscach połączeń boczków z płytą górną i dolną. Mają one na celu wzmocnienie
boczków, utrwalenie ich kształtów, powodują te\
lepsze przylgnięcie wierzchu i spodu do
boczków podczas sklejania ich z sobą. Listewki wpuszcza się ponadto w pieńki, które
wypełniają ro\
ki boczków, a robi się to dlatego, \
eby końce listewek nie ulegały odklejaniu
i tym samym nie powodowały brzęczenia. Listewki widoczne są częściowo poprzez efy.
Podobnie jak i boczki wygina się je na gorąco. Najlepsze są listewki z drewna świerkowego
lub jodłowego, lecz bywają te\
z drewna lipowego, topolowego lub nawet olszynowego.
Wewnątrz pudła rezonansowego wkleja się 6 pieńków  w celu wzmocnienia konstrukcji
instrumentu Cztery pieńki wkleja się w ro\
ki boczków, aby spód i wierzch lepiej do nich
przylegały. Muszą być one dokładnie dopasowane do boczków. Wykonane są  podobnie jak
listewki z drewna świerkowego lub jodłowego. Oprócz nich w górnej części pudła
rezonansowego od strony wewnętrznej wklejony jest pieniek grubości 18 20 mm i szerokości
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
45 50 mm, który słu\
y do umocowania szyjki. W dolnej części pudła rezonansowego
znajduje się taki sam pieniek, w którym wywiercony jest otwór  miejsce na wmontowanie
guzika.
Wewnątrz pudła rezonansowego mieszczą się jeszcze belka i dusza. Belka (zwana
równie\
belkÄ… basowÄ… lub sprÄ™\
yną) jest to listwa świerkowa, przyklejona od wewnątrz do
płyty górnej, nieco z lewej strony. Jej zadaniem jest wzmocnienie całej lewej strony płyty
i przeciwstawienie się sile naciągu strun. Dawni mistrzowie włoscy robili początkowo
skrzypce, w których belka była mała, krótsza ni\
dzisiaj, i stanowiła z płytą całość, poniewa\

wykonywano ją z tego samego, co i płytę kawałka drewna. Póz
niej, w miarÄ™ przybywania
doświadczeń i zwiększania się wymagań odnośnie siły dz
więku, belkę zaczęto wklejać,
zmieniono równie\
jej wymiary. Dzisiaj, kiedy od instrumentu \
Ä…da siÄ™ du\
ego dz
więku
i kiedy w u\
yciu są struny o większym napięciu ni\
dawniej (zwłaszcza metalowe), wklejane
są nieco dłu\
sze belki, ni\
w instrumentach dawnych mistrzów.
Belkę przykleja się wzdłu\
kierunku słoi płyty rezonansowej skośnie, tak jak przebiega
linia struny G, a więc w górnej części bli\
ej środka płyty, zwykle o odstęp równy szerokości
belki. Zdarza siÄ™, \
e koniec belki mo\
e odkleić się od płyty, powodując brzęczenie, ale są to
bardzo rzadkie wypadki. Wtedy nale\
y się zwrócić do lutnika, który przeprowadzi
odpowiednią korektę. Belkę trzeba zmieniać, zwłaszcza w starych, bardziej wra\
liwych
instrumentach, mniej więcej co 20 25 lat, gdy\
na skutek siły naciągu strun i utleniania się
drewna traci ona swojÄ… sprÄ™\
ystość, staje się mało elastyczna. Oczywiście, nie mo\
na
traktować tego w sposób bezwzględny, w niektórych przypadkach wymiany nale\
y dokonać
wcześniej, w innych póz
niej. Najbardziej indywidualnego podejścia wymagają instrumenty
stare, których właściciele często zbyt pochopnie decydują się na taką wymianę. Lutnicy
natomiast często niechętnie wykonują ten zabieg, gdy\
instrument po wymianie belki mo\
e
zmienić swoje brzmienie w nieprzewidziany sposób. Mo\
e się na przykład wybitnie poprawić
dz
więk struny G, a równocześnie pogorszyć dz
więk struny E, co ma miejsce czasem przy zbyt
silnym napięciu płyty przez belkę. Decyzję, co do wymiany belki trzeba więc pozostawić
wyłącznie lutnikowi. Do wyboru odpowiedniego drewna, wyznaczenia długości, grubości
i szerokości nowej belki przystępuje on dopiero po dokładnym zapoznaniu się z wszelkimi
cechami dz
więkowymi instrumentu.
Dusza  jest to wałeczek drewna świerkowego o długości zale\
nej od wysokości sklepień
obu płyt rezonansowych i wysokości boczków. Znajduje się ona wewnątrz pudła
rezonansowego, pod prawą nó\
kÄ… podstawka, i mo\
e być  w miarę potrzeby  przesuwana
(nie jest przyklejona) przy ustalaniu barwy dz
więku. Poło\
enie duszy wpływa na formę drgań
płyty górnej i dolnej. Pośredniczy ona równie\
w przenoszeniu drgań płyty wierzchniej na
płytę dolną. Poza wy\
ej wymienionymi zadaniami dusza spełnia rolę filara, który podtrzymuje
płytę wierzchnią, pozostającą pod ciśnieniem strun. Pełni więc podobną funkcję jak belka po
lewej stronie płyty. W zale\
ności od potrzeb i budowy instrumentu  na duszę wybieramy
drewno odpowiednio twarde, ustalamy grubość i długość wałeczka. Dopiero po dokładnym
dopasowaniu duszy tak, aby krańcowe powierzchnie dobrze przylegały do górnej i dolnej
płyty, mo\
emy nią swobodnie manipulować, przesuwając na właściwe miejsce, w celu
uzyskania poszukiwanej barwy dz
więku. Czasami taka operacja trwa długo, a\
do zmęczenia
słuchu, wówczas trzeba odło\
yć dalsze poszukiwania dz
więku do następnego dnia lub
przystąpić do tej pracy po kilku godzinach odpoczynku. Taką procedurę nazywamy intonacją
instrumentu. Intonacja instrumentu wymaga du\
ych umiejętności lutniczych, a przede
wszystkim dobrego słuchu, zdolności wyczuwania piękna dz
więku i najkorzystniejszej jego
barwy. W zasadzie dusza powinna stać nieco w tyle (jeśli patrzymy na skrzypce od strony
szyjki), poza prawą nó\
ką podstawka, w takiej od niego odległości, jaką grubość w tym
miejscu posiada górna płyta. Nie stanowi to jednak reguły. Dusza wpływa najsi1niej na barwę
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
dz
więku struny A i G, ma te\
ogromny wpływ na dynamikę dz
więku instrumentu. Wystarczy
nieraz tylko trochę przesunąć duszę, aby istotnie zmienić barwę, i siłę dz
więku.
Z tych względów trzeba być bardzo ostro\
nym przy zakładaniu strun. Zarówno
zdejmować, jak i zakładać struny nale\
y pojedynczo. Je\
eli zdejmuje się i nakłada
jednocześnie cały naciąg, mo\
na spowodować przewrócenie się duszy, szczególnie przy
zdejmowaniu struny E i A. Siła naciągu strun rozkłada się na podstawek i płytę, przy czym
największe naprę\
enie wywołują struny A i E. Je\
eli zatem te dwie struny zdejmiemy
równocześnie, to naciąg pozostałych strun przeniesie się tylko na belkę, prawa strona płyty,
zostanie odprÄ™\
ona i zmniejszy siÄ™ nacisk na duszÄ™, co mo\
e być powodem przewrócenia się
jej lub przesunięcia. W zasadzie dobrze dopasowana dusza nie powinna się przewrócić, nawet
przy zdjęciu wszystkich strun. Zdarzają się jednak instrumenty wymagające ze względów
akustycznych nieco krótszej duszy ni\
przepisowa, a wtedy bywa ona mniej stabilna.
Z korpusem rezonansowym instrumentu najściślej złączona jest szyjka zakończona
główką. Wyró\
niamy następujące części główki i szyjki: ślimak, korytko, szyjka właściwa,
stopka i piętka. Wszystkie one tworzą całość, wykonaną z jednego kawałka drewna. Obecnie
u\
ywa się tylko drewna jaworowego, czyli tego samego, co na spód i boczki. Spotyka się
równie\
instrumenty o szyjkach z drewna gruszkowego lub topolowego. Z wszystkich części
szyjki najtrudniejszy do wykonania jest ślimak. Ta część główki zawdzięcza swoją nazwę
du\
emu podobieństwu do zwojów skorupy ślimaka. Ani kształt, ani wielkość ślimaka nie
wpływają w \
adnym stopniu na jakość dz
więku.
WydrÄ…\
ona część główki pomiędzy pro\
kiem a ślimakiem nazywa się korytkiem lub
komorą kołkową. W jego bocznych ściankach znajdują się otwory na kołki. Część spodnią
stanowi dno korytka. Estetyczne wykończenie tej części główki ma równie\
znaczenie przy
ocenie artystycznej instrumentu. Głębokość korytka i grubości ścianek muszą stylistycznie
pasować i być proporcjonalne do całości instrumentu. Od prawidłowego ustalenia odległości
otworów na kołki zale\
y prawidłowość zakładania strun i mo\
liwość ich swobodnego
strojenia. Jeśli otwory na kołki są dobrze rozmieszczone w ściankach korytka, struny powinny
ocierać (opierać) się o poszczególne kołki (zwłaszcza struny A oraz D). W wypadku, gdy
komora kołkowa jest zniszczona i nie nadaje się do reperacji, zostawia się tylko sam ślimak,
a resztę szyjki dorabia według pierwowzoru z nowego drewna, dobierając taką gęstość słojów
drewna, aby pasowała do stylu całego instrumentu.
Szyjka jest to ta część skrzypiec; którą trzymamy w czasie gry i do której przyklejona jest
podstrunnica. Początkowo dawni mistrzowie robili szyjki krótsze od dzisiejszych, póz
niej,
w poszukiwaniu wygodnej menzury, robiono dłu\
sze, na koniec długość ich została
znormalizowana i do dnia dzisiejszego stosuje siÄ™ znormalizowane wymiary. W starych
instrumentach często spotkać mo\
na szyjkę zniekształconą w wyniku długoletniego u\
ywania.
Bywa ona albo wygięta wskutek zbytniej cienkości, albo wytarta od gry. Tak\
e w wyniku
ka\
dorazowej wymiany starej podstrunnicy szyjka staje się nieco cieńsza (zestruganie), co na
przestrzeni lat daje ujemne skutki, niestety nieuniknione. W takich przypadkach stosuje siÄ™
wymianę samej szyjki lub tzw. wstawkę. Robi się to równie\
wtedy, gdy zachodzi potrzeba
zmiany menzury szyjki na prawidłową. Nie ma to ujemnego wpływu na dz
więk instrumentu,
o ile szyjka zostanie wykonana fachowo.
Kolanowate zakończenie szyjki, ścięte skośnie w miejscu łączenia się z korpusem
instrumentu, nazywamy stopkÄ…. Stopka przyklejona jest z jednej strony do wystajÄ…cego
języczka dolnej płyty rezonansowej, z drugiej zaś strony wystaje ponad pudło rezonansowe.
Boczna płaszczyzna stopki szyjki przylegająca do górnego pieńka tworzy z górną płaszczyzną
szyjki kÄ…t 85°, dziÄ™ki czemu podstrunnica uzyskuje wÅ‚aÅ›ciwe nachylenie w stosunku do pudÅ‚a
rezonansowego i do podstawka. Wykrój stopki musi być łagodnie zaokrąglony, a\
eby
w czasie gry kciuk nie wyczuwał \
adnych przeszkód i \
eby się wygodnie grało.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Dolna płaszczyzna stopki przylega do języczka. Języczkiem nazywamy półkolisty występ
dolnej płyty rezonansowej. Wielkość języczka częściowo uzale\
niona jest od wielkości
stopki. Za du\
y języczek jest powodem niewygodnej gry na instrumencie.
Nierzadko na języczku połączonym ze stopką, spotyka się ozdobną, wykonaną z hebanu
obwódkę w kształcie podkówki. Umieszczenie tej podkówki często podyktowane jest
koniecznością powiększenia zbyt małego języczka dolnej płyty, a niekiedy tylko chęcią
ozdobienia instrumentu.
Kołki wykonuje się z drewna twardego, np. z hebanu lub palisandru. Doskonałe są tak\
e
kołki z bukszpanu. Obecnie lutnicy na ogół nie wykonują kołków ręcznie, lecz wykorzystują
kołki wyrabiane fabrycznie. Ka\
dy kołek musi być dokładnie dopasowany do otworu,
w którym się obraca.
Rys. 5. Kołek [2, s. 123]
W dolnej części skrzypiec, w brzeg górnej płyty rezonansowej, wpuszczony jest pro\
ek,
tzw. du\
y, słu\
ący do podparcia wiązadła za pomocą, którego strunociąg przymocowany jest
do korpusu skrzypiec. Pro\
ek ten wykonany jest z hebanu lub z innego drewna, zawsze jednak
twardego i posiadającego właściwości rezonansowe. Pro\
ek musi być tak wysoki, aby
zało\
ony na nim strunociąg nie dotykał płyty, co powodowałoby jej brzęczenie. Przy
skrzypcach sklepionych wysoko pro\
ek musi być odpowiednio wy\
szy. Na górnym pro\
ku
spoczywajÄ… cztery struny. Pro\
ek górny musi być równie\
odpowiednio wysoki, tak by
opierające się na nim struny nie dotykały podstrunnicy, gdy\
wtedy mo\
e pojawić się
brzęczenie strun uderzających o nią. Struny nie mogą być poło\
one zbyt wysoko nad
podstrunnicą, wówczas bowiem przyciskanie strun palcami wymaga du\
ego wysiłku,
a ponadto mo\
e być powodem nieczystego brzmienia kwint. Prawidłowy pro\
ek wystaje
ponad podstrunnicÄ™, a rowki pro\
ka, w które wpuszczone są struny, nie powinny być za
głębokie. Rozstęp między rowkami na pro\
ku musi być wykonany precyzyjnie. Je\
eli rozstęp
ten jest nierówny, a nacięcia rowków zbyt głębokie, mo\
e się to odbić ujemnie na
kwintowaniu strun. Aby zapewnić strunom dobry poślizg przy strojeniu, nale\
y rowki pro\
ka
posmarować grafitem, zwłaszcza przy zakładaniu nowych strun. W ten sposób zmniejszymy
tarcie przy przesuwaniu się struny oraz niebezpieczeństwo przetarcia się struny w miejscu,
gdzie została owinięta.
Podstrunnicę, zwaną równie\
gryfem lub chwytniÄ…, stanowi deseczka z hebanu
przyklejona częściowo do szyjki, a częściowo wystająca nad górną płytę i dosięga prawie do
talii skrzypiec. Prawidłowe wykonanie podstrunnicy ma bardzo wa\
ne znaczenie dla
grającego, ułatwia bowiem poprawną technikę gry. Powierzchnia wewnętrzna podstrunnicy,
przyklejona do szyjki, jest całkiem płaska, natomiast zewnętrzna, nad którą rozciągnięte są
struny, musi być wzdłu\
całej długości wypukła. Wypukłość ta powinna być umiarkowana
i do niej przystosowany zostaje łuk podstawka. Odległość końca podstrunnicy od płyty
rezonansowej jest inna pod struną G, a inna pod struną E. Pod struną E jest mniejsza, aby było
wygodnie grać. Jak wspomniano, podstrunnica musi być wykonana z twardego drewna
hebanowego, aby nie powstawały na niej wgłębienia od palców i strun. Je\
eli takie wgłębienie
zauwa\
ymy, nale\
y instrument natychmiast oddać do lutnika. Wgłębienia  wydeptane przez
palce są przyczyną brzęczenia strun, a tak\
e złego kwintowania. Miejsce to szlifuje się, o ile
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
podstrunnica nie jest ju\
zbyt cienka, musi ona bowiem  łącznie z szyjką  posiadać pewną
określoną grubość. Gdy warunek ten nie jest spełniony, gra na instrumencie staje się
niewygodna; zbytnie przeszlifowanie podstrunnicy osłabia szyjkę, która mo\
e wygiąć się
w kierunku naciągu strun. Podstrunnica musi mieć odpowiednią szerokość, aby przy graniu na
strunach zewnętrznych G i E palce nie obsuwały się ze strun. A
ączy się to ściśle
z zagadnieniem szerokości szyjki. Podczas gry na instrumencie przejścia ze struny na strunę
powinny być niewyczuwalne. Boczne brzegi podstrunnicy muszą być nieco zaokrąglone.
Podstawek jest to deseczka z ozdobnymi wycięciami, podtrzymująca struny umocowane
w kołkach i na strunociągu. Wa\
nym zadaniem podstawka jest pośredniczenie
w przenoszeniu drgań strun na płytę rezonansową. Dobrze dobrany podstawek mo\
e bardzo
znacznie wzbogacić i wzmocnić dz
więk instrumentu, powinien równie\
wyglÄ…dem
i ukształtowaniem harmonizować z formą artystyczną instrumentu. Dobór właściwego
podstawka jest jednym z trudniejszych problemów sztuki lutniczej. Do ich wyrobu u\
ywa siÄ™
najlepszego gatunku platanu (jest to drzewo blisko spokrewnione z jaworem).
Przy wykonywaniu podstawka wybór drewna jest jeszcze wa\
niejszy ani\
eli wybór
drewna na duszę i belkę. Obecny wygląd i wykrój podstawka powstał drogą ewolucji, poprzez
liczne i długotrwałe próby oraz doświadczenia. Otwory wycięte w podstawku słu\
Ä… nie tylko
do jego upiększenia, ale są konieczne i celowe ze względów akustycznych. Stwierdzono
doświadczalnie, \
e gdy w podstawku nie było wycięć, dz
więk był nieciekawy. Absolutnie nie
nale\
y zmieniać kształtów podstawka w sposób dowolny. Najmniejsza nawet zmiana wycięcia
wpływa na dz
więk. Twórca musi mieć du\
o doświadczenia, aby do danego instrumentu
dobrać podstawek o odpowiednim słoju, gęstości i twardości drewna, rodzajach wycięć,
a wreszcie grubości, szerokości i wysokości nó\
ek, oraz umieć dopasować je do wypukłości
płyty. Nó\
ki podstawka nie mogą być obrabiane bardzo cienko, poniewa\
nie pobudzÄ… one do
wibracji płyty instrumentu, a poza tym łatwo ulegają uszkodzeniu i mogą powodować trudne
do zlokalizowania brzęczenie. W instrumencie zbudowanym prawidłowo, nó\
ki podstawka
powinny stać na płycie na wprost poprzecznych nacięć efów. Gdy podstawek przesunie się lub
przewróci, a nie wiemy, gdzie go z powrotem ustawić, mo\
na umieścić go na linii nacięcia
efów.
Rys. 6. Podstawek [2, s. 99]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Strunociąg słu\
y do trzymania naciągniętych strun, które są w nim umocowane
w czterech otworach. Kształt ogólny strunociągu we wszystkich instrumentach smyczkowych
jest jednakowy i ustalony od XIX w. Wysmukłość, grubość czy szerokość  te cechy mogą
być indywidualnie modyfikowane. Strunociąg nie mo\
e być jednak zbyt gruby i cię\
ki, musi
być wykonany z twardego, mocnego drewna i mieć odpowiednie wymiary. W górnej części
strunociągu, na całej jego szerokości, przed otworami znajduje się cienki pro\
ek. Stanowi on
oparcie dla strun, aby nie spoczywały na płaszczyz
nie strunociągu i nie powodowały
brzęczenia. Otwory do zaczepiania strun nie mogą być za du\
e, gdy\
powoduje to osłabienie
strunociÄ…gu.
Rys. 7. StrunociÄ…g [2, s. 100]
Prócz strunociągów drewnianych bywają tak\
e metalowe, sporzÄ…dzone ze specjalnej
kompozycji duraluminium, a słu\
Ä…ce do naciÄ…gu strun metalowych. SÄ… to strunociÄ…gi systemu
 Thomastik , do których przymocowane są od razu maszynki dz
wigowe w celu Å‚atwiejszego
i dokładniejszego strojenia strun. Mają one jednak tę wadę, \
e wpływają ujemnie na jakość
dz
więku, w czasie gry powstają bowiem metaliczne szmery spowodowane przez cienkie
wiązadło z drutu nale\
Ä…ce do tego strunociÄ…gu. Stosowanie strunociÄ…gu metalowego do
starych instrumentów jest niewskazane ze względu na to, \
e stare instrumenty posiadajÄ…
większą wra\
liwość na przydz
więki powodowane przez obce materiały. Zakładając maszynki
do strojenia strun, nale\
y uwa\
ać, zwłaszcza przy strunie E, \
eby nie uszkodzić drewnianego
strunociągu przez zbyt silne skręcanie maszynki. Mo\
e to spowodować pęknięcie, które nie
daje się naprawić i strunociąg trzeba wymienić na nowy.
W dolnym pieńku skrzypiec w miejscu złączenia boczków znajduje się otwór, do którego
wprowadzony jest guziczek zrobiony z hebanowego lub innego twardego drewna. Guzik jest
zaczepem dla wiązadła wraz ze strunociągiem i strunami. Musi być dobrze osadzony,
poniewa\
na nim spoczywa cała siła naciągu strun. Stosuje się tak\
e guziczki z otworami,
a\
eby mo\
na było zobaczyć pozycję duszy wewnątrz korpusu instrumentu. Otwór taki
powinien być wypełniony dobrze dopasowaną zatyczką, aby nie osłabiać wytrzymałości
guziczka.
Wiązadłem nazywamy \
yłkę kiszkową (grubą strunę) lub nylonową. Jej średnica powinna
być tak dobrana aby wchodziła lekko do otworów wykonanych w dolnej części strunociągu.
Niedopuszczalne jest sporządzenie wiązadła z drutu, który mo\
e przeciąć drewno, a poza tym
ma niekorzystny wpływ na dz
więk.
Wiązadło jelitowe Wiązadło nylonowe
Rys. 8. Wiązadła [2, s. 101]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Rys. 9. Guzik [2, s. 101]
Wyjątkiem jest wiązadło kontrabasu, które musi być zrobione z mocnego drutu,
zało\
onego bardzo umiejętnie. Na rynek wprowadzone zostały wiązadła z nylonu. Na końcach
takiego wiązadła pod nakrętką regulującą jego długość znajduje się uzwojenie. Po ustaleniu
długości reszta wystającego
Rys.10 Przykładowe efy mistrzów włoskich i niemieckich [6, s. 80]
Rys. 11. Przykładowe efy mistrzów polskich [6, s.81]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Rys. 12. Ślimaki mistrzów polskich [6, s. 82]
Rys. 13. Ślimaki mistrzów włoskich [6, s. 82]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Oceniając jakość instrumentu nale\
y zwrócić uwagę na:
- dobór materiału (jakość selekcji, przebieg słojów, występowanie skaz, sęków, uszkodzeń
mechanicznych),
- sposób lakierowania (występowanie zacieków, równomierność naniesienia lakieru,
stopień uwidocznienia struktury drewna),
- jakość klejenia (poprawność łączenie płyt z boczkami, szyjką i podstrunnicą),
- precyzję wyrobienia płyt,
- precyzję wycięcia efów,
- jakość wykonania ślimaka lub zdobienia zamiast ślimaka,
- poprawność dopasowania i wyrobienia podstawka,
- dobór materiału na kołki, podstrunnicę, strunociąg, podbródek,
- zdobienia: rzez
ba, intarsja  technika zdobienia polegająca na wykładaniu powierzchni
drewnianych innym gatunkiem drewna, inkrustacja  technika zdobienia polegajÄ…ca na
wykładaniu powierzchni przedmiotów innymi materiałami),
- proporcjÄ™ i symetriÄ™ instrumentu,
- barwÄ™ dz
więku, pewność intonacji,
- wygodÄ™ gry.
Dopełnieniem całego procesu oceniania stanu technicznego instrumentów jest
sporządzanie opisów technicznych powstałych instrumentów będących wzorcowymi jak
i tych, które musiały przejść proces gruntownej korekty lub renowacji.
Opis techniczny instrumentu jest podobny ekspertyzie, którą artysta lutnik wystawia na
\
ądanie klienta. Ekspertyza zawiera szczegółowy opis instrumentu. Począwszy od czasu
powstania dzieła a\
po opis cech dz
więku. Lutnicy sporządzają równie\
krótkie opisy
techniczne swoich instrumentów w których zamieszczają podstawową charakterystykę dzieła:
wymiary, rodzaj u\
ytego materiału do budowy korpusu, niekiedy kolor lakieru i oczywiście
cenę. Prowadzenie dokumentacji technicznej jest rzeczą indywidualną oczywiście jeśli
mówimy o instrumentach mistrzowskich. Na pewno jest ona pomocna w dobrym
zorganizowaniu prac i stanowi z
ródło ogromnej wiedzy.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak dobieramy materiał na instrument?
2. Jak dzielimy elementy instrumentu?
3. Co to jest pudło rezonansowe?
4. Jak nazywamy budowniczych instrumentów strunowych-szarpanych i smyczkowych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz materiał do sporządzenia korpusu skrzypiec.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić jakość materiału przeznaczonego do sporządzenia korpusu skrzypiec,
2) określić gatunki drewna u\
ywane w budowie instrumentu,
3) wybrać właściwe drewno do budowy pudła rezonansowego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4) wybrać odpowiednie gatunki drewna do wyrabiania pozostałych elementów,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- przykładowe kliny drewna ró\
nych gatunków,
- przykładowe kawałki drewna egzotycznego,
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Określ zale\
ność umiejscowienia podstawka na jakość dz
więku instrumentu
smyczkowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić budowę podstawka,
2) określić z jakiego gatunku drewna jest wykonany,
3) określić sposób połączenia podstawka z instrumentem,
4) określić wpływ umieszczenia podstawka na jakość dz
więku,
5) zanotować napotkane problemy,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- podstawek do altówki,
- altówka,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dobrać odpowiedni materiał na instrument?
1
1

2) nazwać poszczególne elementy skrzypiec?
1
1

3) określić poło\
enie elementów instrument i określać ich zastosowanie?
1
1

4) określić stan techniczny instrumentu muzycznego?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.3. Stosowanie szablonów i dokumentacji do sprawdzania
dokładności wykonania instrumentów muzycznych
4.3.1. Materiał nauczania
Model
Przez pojęcie modelu rozumiemy ostateczny kształt instrumentu. Stosując określony wzór
bierzemy pod uwagę takie elementy, jak: kontur instrumentu (tzw. patron), rozkład krzywizn
płyt, kształt, wielkość i rozmieszczenie efów, wykończenie naro\
ników i brzegów płyt, kształt
poszczególnych elementów szyjki a zwłaszcza główki ślimaka.
Poza pojęciem modelu pozostaje więc rodzaj i kolor lakieru oraz szczegóły
konstrukcyjne. Natomiast w pewnym zwiÄ…zku z nim pozostaje wyposa\
enie, tzn. podstawek,
kołki, guzik, strunociąg, a tak\
e w ograniczonym zakresie  podstrunnica. O stylu, wartości
artystycznej, wizualnej instrumentu decyduje w zasadniczym stopniu model.
Wszystkie elementy składowe instrumentu muszą być jednolite stylowo. O ile na
przykład zmiana kształtu pieńka nie wymaga zmiany profilu listewki, o tyle ka\
dy szczegół
wykończenia którejkolwiek części z  zespołu modelowego musi pociągać za sobą
przekomponowanie pozostałych elementów.
Ogólnie mówiąc pojęcie modelu jest trudne do zdefiniowania ze względu na
ró\
norodność znaczeń, a tak\
e częściowe pokrywanie się z pojęciem stylu. Mianem modelu
mo\
na równie\
określić instrument, najczęściej klasyczne dzieło wielkiego mistrza
(we współczesnej praktyce przewa\
nie Stradivariego lub Guarneriego del Gesu), inspirujÄ…cy
twórczość innych lutników lub nawet będący przedmiotem wiernego kopiowania.
W potocznym słownictwie termin model stosowany z odpowiednim przymiotnikiem
określa charakterystyczną, dominującą ogólną cechę budowy na przykład skrzypiec: model
płaski, wypukły, wydłu\
ony, wielki, mały, masywny, smukły itp. Na podobnej zasadzie mówi
siÄ™ te\
o modelu włoskim, francuskim czy tyrolskim, biorąc pod uwagę jedną lub kilka cech
skrzypiec, typowych tylko dla lutnictwa danego kraju i wkraczajÄ…c tym samym w zakres
pojęcia stylu względnie szkoły lutniczej.
W rozumieniu sztuki lutniczej model oznacza sumÄ™ cech charakterystycznych danego
instrumentu, obejmującą zarówno cechy budowy, jak i estetycznego wykończenia
szczegółów, które składają się na kształt instrumentu. Podstawowym wyznacznikiem modelu
jest wielkość i wypracowanie krzywizn pudła rezonansowego: długość, szerokość dolnej,
środkowej i górnej części konturu korpusu, wysokość sklepień, rozkład wypukłości, wysokość
boczków i krzywizny konturu. Wymienione czynniki, ich wzajemne proporcje  w połączeniu
z kształtem i umiejscowieniem efów, wypracowaniem krawędzi, główki i innych detali dają
w sumie ogromną ilość mo\
liwości, dzięki którym jednakowe dla niewprawnego oka
egzemplarze skrzypiec mogą się znacznie od siebie ró\
nić. (Ró\
nice te mogą być ponadto
pogłębione odpowiednim doborem rysunku drewna i koloru lakieru.) Z modelem skrzypiec
zwiÄ…zana jest nie tylko estetyka instrumentu, ale przede wszystkim jego walory dz
więkowe,
StÄ…d te\
ewolucja, której podlegał w szczegółach kształt skrzypiec, powodująca znaczne
konsekwencje natury estetycznej, inspirowana była w pierwszym rzędzie dą\
eniami do
osiągnięcia dz
więku zgodnego z ideałami epoki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Poni\
ej przedstawiono przykładowe wymiary pudła rezonansowego skrzypiec
reprezentujących ró\
ne modele:
N. Amati  tzw.  wielki model  1648 r.
długość 355,5 mm
szerokość 210 mm
szerokość 171,5 mm
wysokość boczków 30,5 mm
wysokość boczków 27 mm
N. Amati  tzw.  mały model  1671 r.
długość 352 mm
szerokość 202 mm
szerokość 162 mm
wysokość boczków 30,5 mm
wysokość boczków 28,5 mm
Maggini  mały model
długość 362 mm
szerokość 208,5 nm
szerokość 168 mm
wysokość boczków 28,5 mm
wysokość boczków 28,8 mm
Stradivari  1684 r.
długość 350 mm
szerokość 200 mm
szerokość 160 mm
wysokość boczków 31 mm
wysokość boczków 30 mm
Stradivari  model wydłu\
ony  1690 r.
długość 363,5 mm
szerokość 208 mm
szerokość 163,5 mm
wysokość boczków 31 mm
wysokość boczków 30 mm
Stradivari  1694 r.
długość 363,5 mm
szerokość 203 mm
szerokość 163,5 mm
wysokość boczków 30 mm
wysokość boczków 29,5 mm
Stradivari  1707 r.
długość 355,5 mm
szerokość 209,5 mm
szerokość 169 mm
wysokość boczków 30 mm
wysokość boczków 29,5 mm
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Przyjęte obecnie, ogólne wymiary skrzypiec wraz z menzurą przedstawiają się
następująco:
menzura korpusu ok. 195 mm
długość całego korpusu, czyli długość płyty 355 357 mm
maksymalna 360 mm
szerokość górnej liry w miejscu najszerszym 160 170 mm
szerokość dolnej liry w miejscu najszerszym 200 210 mm
szerokość w talii w miejscu najwę\
szym 100 115 mm
długość całych skrzypiec, tj. korpusu wraz z szyjką  596 598 mm
Wymiary poszczególnych elementów skrzypiec:
Wiązadło - \
yłka
średnica 2 2,5 mm
długość dostosowana do potrzeb
Szyjka
grubość szyjki przy stopce 22 23 mm
grubość przy stopce 18 mm
szerokość wraz z podstrunnicą 32 33 mm
przy pro\
ku 22 23 mm
wymiar mo\
na dostosować do potrzeb instrumentalisty oczywiście w pewnych granicach.
Podstrunnica
długość podstrunnicy 270 mm
szerokość przy pro\
ku 23 24 mm
przy podstawku 45 mm
grubość przy brzegach 5 mm
Podstawek
wysokość 35 mm
szerokość rozstawienia nó\
ek 40 mm
grubość górnego brzegu nie mniej ni\
1 mm
grubość nó\
ek 4 4,5 mm
odstęp między strunami G i E na podstawku  34 36 mm
przy dobrym ustawieniu podstawka wzniesienie struny G nad końcem podstrunnicy powinno
wynosić 6 7 mm, a struny E 3 4 mm. Jest mo\
liwa regulacja tych parametrów w zale\
ności
od siły palców i wymagań instrumentalisty, oczywiście w pewnych granicach.
Boczki
rodzaj wymiarów skrzypce altówka wiolonczela
wysokość boczków przy guziku 31 mm 35 37 mm 120 mm
wysokość boczków przy szyjce 29 mm 33 35 mm 115 mm
grubość boczków 1,2 1,3 mm 1,5 mm 1,8 mm
Grubość płyty górnej
grubość w piersiach 2,8 3,5 mm  zmniejsza się w kierunku brzegów
grubość na brzegach 2,8
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Grubość płyty dolnej
grubość waha się w zakresie od 5 do 3 mm
Grubości płyt są uzale\
nione od materiału, z którego powstają. Talent i doświadczenie
pozwalają artyście właściwie wyrobić płyty, a w szczególności górną dekę. Najlepiej
poprawność wyrobienia górnej płyty widać w instrumentach mistrzowskich.
Kiedy dokonujemy analizy jakiegokolwiek instrumentu mistrzowskiego mamy do
czynienia z dziełem nie powtarzalnym.
Szablony
Dalszym etapem w tworzeniu instrumentu jest wykonanie pomocniczych wzorców
(szablonów), które umo\
liwiają wierną realizację przyjętych koncepcji.
Szablonem nazywa się w lutnictwie narysowany, a następnie wycięty kontur określonej
części instrumentu. Rozró\
nia się dwa rodzaje szablonów. Jedne słu\
Ä… do przenoszenia
rysunku na drewno, drugie natomiast przeznaczone sÄ… do kontroli przebiegu rzez
bienia płyt
i prawidłowego ich monta\
u w ostatniej fazie monta\
u korpusu instrumentu.
DysponujÄ…c gotowym rysunkiem projektowanego instrumentu nale\
y go rozdzielić na
szereg elementów roboczych. Najpierw trzeba na kalce technicznej nale\
y przerysować kontur
(patrol) korpusu rezonansowego, a następnie za pomocą kalki ołówkowej przenieść go na
cienkÄ… deskÄ™, arkusz blachy lub bardzo mocny karton. Po upewnieniu siÄ™, \
e rysunek
przekopiowywany został bez zniekształceń, obcina się, wzdłu\
narysowanej linii niepotrzebny
materiał otrzymując w ten sposób szablon konturu płyt. Przy obcinaniu nale\
y zwracać
szczególną uwagę na precyzję wykonania. Gotowy szablon przykładamy jeszcze raz do
rysunku  projektu, aby upewnić się, \
e odpowiada on prototypowi (szczególnie dokładnie
nale\
y sprawdzić talię i naro\
niki). Następnie wyznaczana jest podłu\
na oÅ› symetrii,
trasowana na szablonie trwałym tuszem (lub ostrym rylcem) wzdłu\
całej płyty. Oś tę
(odpowiadać będzie ona linii sklejenia klinów) ustalamy mierząc szerokość konturu co
najmniej w trzech miejscach i dzieląc wyniki pomiarów na pół. Im większa liczba pomiarów
tym większa dokładność. Trzeba przy tym pamiętać aby na szablonie zaznaczać miejsca gdzie
mierzymy szerokość i póz
niej dokładnie w tym samym miejscu odmierzyć połowę szerokości
na płycie. Najlepiej taki pomiar wykonać w punktach, w których przypada największa lub
najmniejsza na danym odcinku szerokość płyty.
W podobny sposób przygotowywany jest szablon profilu szyjki oraz dwa szablony
pomocnicze, obejmujące kontur czołowy od strony podstrunnicy oraz kontur komory
kołkowej i ślimaka w rzucie od spodu. Obejmuje on widok szyjki i główki od tyłu wraz
z rozwiniętą ścianą ślimaka.
W szablonach dwóch ostatnich rzutów szyjki potrzeba jest oś symetrii, którą trasuje się
w ten sam sposób jak na szablonie konturu płyty. Szablon efów w przeciwieństwie do
poprzednich wycinany jest negatywowo: poprzez usunięcie wewnętrznej część rysunku
otworu rezonansowego. Szablon ten mo\
e być pojedynczy lub podwójny. Pierwszy obejmuje
kontur tylko jednego otworu rezonansowego wraz z zaznaczoną osią symetrii płyty z jednej
strony, a z drugiej z dolnym fragmentem talii i naro\
nikiem. Drugi typ szablonu zawiera
obydwa otwory rezonansowe, wrysowane w środkową część konturu instrumentu. Obydwa
szablony sÄ… dobre, przy czym pojedynczy wymaga bardzo precyzyjnego ustawienia
(po narysowaniu na płycie konturu jednego efu nale\
y przenieść szablon na drugą połowę
płyty i tak go ustawić aby uzyskać symetryczne poło\
enie obu otworów rezonansowych.
Natomiast podwójny szablon sprawia trochę kłopotu z dokładnym przyło\
eniem do
powierzchni płyty. Wszystkie wymienione wy\
ej szablony przygotowujemy w oparciu
o rysunek przygotowywanego instrumentu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Kolejne szablony to szablony krzywizn obu płyt  po sześć sztuk dla ka\
dej płyty. Słu\
Ä…
one do sprawdzania w trakcie rzez
bienia czy osiągnięto ju\
po\
ądaną wysokość i kształt łuku
sklepienia oraz czy zachowana została symetria wypukłości. Pierwsza krzywizna naniesiona
na szablon to podłu\
ny łuk wzdłu\
osi symetrii pozostałe pięć dotyczy poprzecznych linii
Å‚Ä…czÄ…cych najwÄ™\
sze i najszersze miejsca górnej i dolnej płyty oraz łuku. Mogą to być
szablony całkowite oraz odwzorowujące łuk płyty na całej jej szerokości albo pół wypukłe
obejmujące tylko połowę profilu.
Przy projektowaniu modelu własnego nale\
y zastosować wzorzec gipsowy lub
drewniany, który umo\
liwia ustalenie właściwego rozkład wypukłości płyt. W tym celu
nale\
y przygotować odpowiednią liczbę cienkich deseczek o szerokości około 50 mm
(dla wiolonczeli około 100 mm) i wyciąć przybli\
ony kontur krzywizny płyty. Następnie
szablon nale\
y przyło\
yć do wzorca i stopniowo dopasowywać wcięcie, tak aby między
powierzchnią wzorcowej płyty a łukiem szablonu uzyskać równomierną szczelinę świetlną na
długości całego profilu. W ten sam sposób dopasowywane są wszystkie szablony w liczbie
dwunastu dla obu płyt. Praca ta wymaga ogromnej staranności ale dobrze wykonany szablon
mo\
e słu\
yć przez długie lata.
Wielu lutników korzysta tak\
e z szablonów dla łuku chwytni i podstrunnicy oraz piętki.
Poniewa\
ich kształty nie są ściśle związane z modelem i wynikają z wymogów wygodnej
gry, najlepiej posługiwać się gotowymi, ogólnie przyjętymi wzorcami.
Szereg prac monta\
owych wymaga zachowania standardowych parametrów. Dobrze jest
zaopatrzyć się w szablony pomagające w szybkim i pewnym monta\
u tym bardziej, \
e
dotyczą Inne rodzaje szablonów:
- szablon dla dobrania długości podstrunnicy,
- szablony do odmierzenia odległości między górną krawędzią płyty a podstawkiem, oraz
odległości między szerszym końcem podstrunnicy a podstawkiem,
- szablon wycięć i łuku podstawka,
- szablon do sprawdzania prawidłowości rozstawienia struny na łuku podstawka i ich
odległości podstrunnicy,
- szablon załamania konta podstrunnicy na podstawku,
- szablon łuku jaki tworzą: stopka, dolna krawędz
płytki i piętka główki,
- szablon górnego i dolnego łuku przekroju chwytni.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak definiujemy model instrumentu?
2. Jak w lutnictwie nazywamy szablon?
3. Jak wykonujemy szablony?
4. Jakie wymiary powinna mieć górna deka skrzypiec?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wytnij pojedynczy szablon efów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić model efu,
2) sporządzić rysunek,
3) przenieść rysunek na odpowiedni materiał,
4) wyciąć szablon,
5) zanotować napotkane problemy,
6) dokonać oceny wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- wybrany model efów,
- przybory plastyczne,
- arkusz blach, kartonu lub cienkiej deski,
- narzędzia lutnicze,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
DokonujÄ…c analizy budowy instrumentu, wyka\
na jakim modelu był budowany.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyjaśnić pojęcie model instrumentu,
2) określić wymiary ró\
nych modeli,
3) określić styl instrumentu,
4) zanotować napotkane problemy,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- model instrumentu,
- przykładowe wymiary korpusów ró\
nych modeli,
- szablony efów i ślimaków,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wykonać szablon dowolnego elementu instrumentu smyczkowego?
1
1

2) rozpoznać modele instrumentów?
1
1

3) rozpoznać styl instrumentu?
1
1

4) u\
yć szablonu do wycięcia elementu instrumentu?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.4. Określanie brzmienia, intonacji i akustyki instrumentu
4.4.1. Materiał nauczania
Najwa\
niejszym czynnikiem formujÄ…cym dz
więk w instrumentach lutniczych są płyty
rezonansowe. Od jakości drewna, sposobu rzez
bienia, układu efów, naprę\
enia obu płyt
zale\
y jakość dz
więku instrumentu.. Pośród wielu etapów pracy lutnika nad instrumentem
wykończenie płyt w zasadniczym stopniu decyduje o wartości dzieła sztuki lutniczej i obok
szyjki podlega najczęstszej krytyce. Korelacja wymogów akustycznych z wizualnymi jest
trudna i wymaga wszechstronnego talentu podbudowanego doświadczeniem. Nie mo\
na
stwierdzić jednoznacznie, \
e określona barwa dz
więku jest najpiękniejsza, bo takiej nie ma.
Wszystko zale\
y od subiektywnych upodobań słuchacza i od warunków akustycznych sali
w której słuchamy instrumentu.
Na ocenę jakości brzmienia instrumentu ma wpływ aktualnie panująca moda, obecnie
preferowana jest dosyć ciemna barwa przy du\
ej nośności dz
więku. Nośny dz
więk to taki
który słyszymy niemal z jednakowym natę\
eniem w ka\
dym miejscu sali.
Prawdopodobnie cecha ta uzale\
niona jest nie tyle od właściwości dynamicznych ile od
barwy dz
więku, a więc od składowych harmonicznych nie podlegających zbyt du\
emu
wytłumieniu przy odbiciu od ścian pomieszczenia odsłuchowego.
Aby rozwinąć umiejętność prawidłowej oceny walorów dz
więkowych nale\
y korzystać
z ka\
dej mo\
liwości usłyszenia dobrego instrumentu, następnie porównywać te instrumenty
z innymi, aby w ten sposób formować własną koncepcję  idealnego dz
więku.
Z licznych doświadczeń wynika, \
e istotnym emiterem dz
więku w instrumentach
lutniczych jest wierzchnia płyta rezonansowa. Płyta spodnia działa na zasadzie sprę\
yny,
regulującej za pośrednictwem duszy amplitudę drgań płyty górnej, co wspólnie z masą słupa
powietrza zamkniętego w korpusie rezonansowym  wpływa na wytłumianie jednych
a wzmacnianie innych składowych harmonicznych. Z tych względów zarówno rozmieszczenie
wypukłości, jak i grubość obu płyt ich cię\
ar oraz ich wzajemne naprÄ™\
enie ma du\
y wpływ
na jakość dz
więku
Ze względu na jakość dz
więku instrumenty smyczkowe dzieli na na: solowe, kameralne,
orkiestrowe i szkolne.
Instrument solowy mo\
e posiadać dz
więk o barwie jasnej lub ciemnej, ostrzejszej lub
bardziej matowej, jakby zawoalowanej, zale\
nie od tego, w czyich rękach ma się znalez
ć.
Zdarzają się skrzypkowie, którzy grając na instrumentach ró\
nego rodzaju, zawsze
uzyskują właściwy efekt, a bywają i tacy, którym odpowiadają tylko instrumenty o jakiejś
jednej, określonej barwie. W ka\
dym jednak wypadku barwa ich musi być wyrównana,
dz
więk nośny, łatwy do wydobycia, szczególnie we fla\
oletach, arpeggiach i ricochetach
(techniki wydobycia dz
więku). Mówimy, \
e dz
więk instrumentów solowych musi być
 szeroki ,  pełny i  głęboki . Musi się być wyraz
nie słyszalny nawet na tle największej
orkiestry. Taki du\
y ton daje przewa\
nie instrument majÄ…cy niezbyt wysokie sklepienie,
szeroki w piersiach i posiadający szeroko rozstawione efy. Do takich instrumentów zaliczają
siÄ™ skrzypce np. Stradivariego.
Instrument kameralny, jak sama nazwa wskazuje, jest przystosowany przede wszystkim
do gry kameralnej. Od takich skrzypiec wymaga siÄ™ dz
więku o pięknej barwie i sile
wyrównanej w całej skali. Nie znaczy to jednak, \
e musi on być specjalnie mocny lub nośny.
Taki właśnie ładny, ale delikatny i niedu\
y dz
więk dają instrumenty niezbyt du\
e, jak np.
Stainer, zwłaszcza o wy\
ej sklepionych płytach. Często mają one tak\
e wÄ…sko rozstawione
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
efy. Do instrumentów kameralnych zalicza się ponadto część dawnych skrzypiec polskich, np.
Groblicza i Dankwarta.
Od instrumentu orkiestrowego wymaga siÄ™ zalet podobnych jak od instrumentu solowego.
Musi on jednak posiadać większą przejrzystość dz
więku. Panuje mylne przekonanie, \
e do
orkiestry nadajÄ… siÄ™ przede wszystkim instrumenty o ostrym dz
więku. Określenie barwy
dz
więku jako ostrej kojarzy się z pewnym brakiem szlachetności brzmienia, gdy tymczasem
praktyka wykazuje, ze najsławniejsze orkiestry dysponują tylko mistrzowskimi instrumentami
o szlachetnym brzmieniu. Posiadanie takiego instrumentu stanowi często warunek przyjęcia
do dobrej orkiestry.
Od instrumentów szkolnych, u\
ywanych przez uczniów szkół muzycznych lub
skrzypków-amatorów, trudno oczywiście wymagać, \
eby zawsze były mistrzowskie.
Przewa\
nie są to instrumenty fabryczne. Nie muszą one posiadać tak pięknego i nośnego
dz
więku jak instrumenty omawiane wy\
ej. Niesłuszne jest jednak dość często spotykane
mniemanie, \
e uczeń mo\
e grać na byle jakim instrumencie. Smak muzyczny ucznia
doskonali siÄ™ przecie\
ju\
od najmłodszych lat i dlatego od początku nale\
y przyzwyczajać
jego ucho do właściwej intonacji i szlachetnego dz
więku instrumentu, wykazując w miarę
mo\
liwości ró\
nice pomiędzy lepszym i gorszym narzędziem pracy. Niemo\
liwość uzyskania
nale\
ytych wyników pomimo du\
ego wkładu pracy mo\
e zupełnie zniechęcić do gry. Dlatego
w pierwszym okresie nauki uczeń powinien posiadać instrument, który zapewni mu wygodę
w czasie gry i mo\
liwość stosowania ró\
nych efektów technicznych.
Praktyka muzyczna skrzypków potwierdza równie\
zale\
ność między dz
więkiem,
a budową instrumentu. Jego przydatność do gry nie zamyka się tylko w samym brzmieniu,
zale\
y równie\
od stopnia i precyzji wykonania-instrumentu. Znaczący wpływ na przydatność
do gry mają równie\
elementy, z którymi z tyka się grający to jest szyjka  gryf, podbródek
oraz pudło rezonansowe. Lutnik zawsze ma mo\
liwość dostosować je do ręki i brody, muzyka
dzięki czemu gra mo\
e stać się prawidłowa i dać satysfakcję.
Skrzypce, które spełniają te wymagania określić mo\
na jako przydatne do gry.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie elementy instrumentu maja kluczowe znaczenie w kształtowaniu brzmienia?
2. Jak określamy nośny dz
więk?
3. Jakie cechy posiada dz
więk skrzypiec solowych?
4. Jakie cechy posiada dz
więk skrzypiec kameralnych?
5. Czy nośność dz
więku jest tym samym co głośność dz
więku?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy dz
więku wybranych instrumentów i przyporządkuj je do grup:
instrumentów solowych, kameralnych, orkiestrowych lub szkolnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozró\
nić dz
więk skrzypiec solowych,
2) rozró\
nić dz
więk instrumentów kameralnych, orkiestrowych, szkolnych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
3) ocenić nośność dz
więku instrumentu,
4) zanotować zaistniałe problemy,
5) dokonać oceny wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrument smyczkowy  skrzypce,
- nagrania ró\
nych instrumentów smyczkowych,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Określ wpływ naprę\
enia płyt rezonansowych korpusu na parametry dz
więku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić funkcję spełnianą przez płytę górną,
2) określić jaką funkcję pełni dolna płyta,
3) sprawdzić wpływ otworów rezonansowe na dz
więk,
4) określić wpływ wyrobienie płyty górnej na rodzaj dz
więku ma,
5) określić wpływ naprę\
enia płyt rezonansowych korpusu na parametry dz
więku,
6) dokonać analizy dz
więku badanego instrumentu,
7) zanotować napotkane problemy,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- instrument,
- specjalistyczne narzędzia lutnicze do pomiaru grubości płyt,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) ocenić jakość dz
więku jego barwę i nośność?
1
1

2) rozró\
nić instrumenty szkolne, kameralne, orkiestrowe, solowe?
1
1

3) określić grubość płyt rezonansowych?
1
1

4) określić zale\
ności dz
więku od budowy skrzypiec?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 21 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 60 min.
Powodzenia
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Element instrumentu przedstawiony na rysunku to
a) podstawek.
b) guzik.
c) strunociÄ…g.
d) kołek.
2. Belka basowa znajduje siÄ™
a) na korpusie instrumentu.
b) wewnÄ…trz instrumentu.
c) na płycie dolnej.
d) w komorze kołkowej.
3. Na kołku wiolonczeli nawinięta jest
a) \
yłka.
b) jelitowa linka.
c) sztywny drut.
d) struna.
4. Wycięcia pod struny, które znajdują się na podstawku nazywamy
a) otworami rezonansowe.
b) otworami na kołki.
c) rowkami.
d) nacięciami.
5. Naprzeciwko belki basowej wewnątrz pudła rezonansowego znajduje się
a) strunociÄ…g.
b) szyjka.
c) guzik.
d) dusza.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
6. Podstrunnica przymocowana jest do
a) szyjki.
b) boczku.
c) gryfu.
d) podstawka.
7. Platan stosujemy do wyrabiania
a) pieńków.
b) duszy.
c) boczków.
d) podstawka.
8. Szyjka zakończona jest
a) efami.
b) guzikiem.
c) ślimakiem.
d) ro\
kiem.
9. Boczki wyrabiamy z
a) lipy.
b) śliwy.
c) jaworu.
d) mahoniu.
10. Płytę górną rzez
bimy z drewna
a) palisandrowego.
b) jaworowego.
c) świerkowego.
d) gruszkowego.
11. Podstrunnice wyrabiamy z
a) klonu.
b) sosny.
c) modrzewia.
d) hebanu.
12. Otwory rezonansowe to
a) efy.
b) otworki.
c) dziurki.
d) rozcięcia.
13 Skrzypce na których się wzorujemy nazywamy
a) modelem instrumentu.
b) skrzypcami pomocniczymi.
c) szablonem.
d) wzorkiem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
14. Model instrumentu to
a) replika.
b) patron.
c) sobowtór.
d) wzór.
15. Menzura skrzypiec wynosi
a) 155 mm.
b) 195 mm.
c) 210 mm.
d) 130 mm.
16 Element instrumentu muzycznego, mający największy wpływ na kształtowanie się
dz
więk to
a) płyta dolna.
b) podbródek.
c) boczki.
d) płyta górna.
17. Rysunek przedstawia
a) strunnik.
b) kołek.
c) guzik.
d) pro\
ek.
18. Element instrumentu przedstawiony na rysunku to
a) struna.
b) włosie.
c) \
yłka jelitowa.
d) \
yłka.
19. Wskazany element podstawka to
a) serduszko.
b) uszko.
c) nosek.
d) nó\
ka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
20. Podstrunnica to inaczej
a) szyjka.
b) \
eberko.
c) gryf.
d) strunnica.
21. Wymiary boczków altówki wynoszą
a) 33 35 mm.
b) 35 38 mm.
c) 31 mm.
d) 120 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Ocenianie jakości instrumentów muzycznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
21 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
6. LITERATURA
1. Kamiński W., Świrek J.: Lutnictwo. PWM, Kraków1972
2. Karoń J.: Poznaj skrzypce. PWM, Kraków 1969
3. Kusiak J.: Skrzypce od A do Z. PWM, Kraków 1988
4. A
apa A.: Harajda H.: Akustyczne zagadnienia lutnictwa cz. I Dobór drewna. Ars Nova,
Poznań 1997
5. Menuhin Y.: Skrzypce i ja. Arkady, Warszawa 2000
6. Szulc Z.: Słownik lutników polskich. PTPN, Poznań 1953
7. Hansen A.: Bezpieczeństwo i higiena pracy, WSiP, 1998
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43