artykuł oryginalny oryginal article
PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2008;5(1):37-46
Pacjent z nadciśnieniem tętniczym w wieku
podeszłym  wpływ choroby i prowadzonego
leczenia na samopoczucie chorego
Hypertensive elderly patients  the influence
of disease and treatment on patients life
Dagmara Pokorna-Kałwak1, Agnieszka Muszyńska1,
Agnieszka Mastalerz-Migas1,2, Dominika Reksa1,
Bartosz J. Sapilak1, Andrzej Steciwko1,2
1
Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej AM we Wrocławiu
2
Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu
Słowa kluczowe: nadciśnienie tętnicze, wiek podeszły, leczenie, jakość życia
Key words: hypertension, elderly patients, treatment, quality of life
Streszczenie
Nadciśnienie tętnicze jest schorzeniem, którego częstość wzrasta wraz z wiekiem. U osób w wieku
podeszłym jest izolowanym lub jednym z wielu czynników ryzyka chorób układu krążenia oraz nagłego
zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych. Jest ono często przyczyną lęku i depresji w tej grupie wie-
kowej. Warunkiem skuteczności leczenia jest współpraca lekarza i pacjenta nastawiona na redukcję
ryzyka zdrowotnego oraz podniesienie jakości życia chorych.
Celem pracy była ocena częstości współwystępowania czynników ryzyka i chorób układu sercowo-
-naczyniowego u chorujących na nadciśnienie tętnicze osób w wieku podeszłym oraz analiza wpływu
prowadzonego leczenia na samopoczucie i bezpieczeństwo pacjentów.
Materiał i metody. Grupę badaną stanowiło 12497 pacjentów powyżej 65. roku życia. Do badania
wykorzystano kwestionariusz ankiety.
Wyniki. Czas trwania nadciśnienia tętniczego wynosił od 6 miesięcy do 30 lat. 64% osób podało nieko-
rzystny wpływ nadciśnienia tętniczego na samopoczucie, a 66% podało, że nadciśnienie jest powodem
występowania u nich obawy o własne zdrowie. 18% przyjmuje leki hipotensyjne nieregularnie, a 6%
jest niezadowolonych z prowadzonej terapii. Z chorób współistniejących i czynników ryzyka powikłań
sercowo-naczyniowych najczęściej występowała hiperlipidemia, choroba niedokrwienna serca, palenie
tytoniu i cukrzyca.
Adres do korespondencji:
lek. Dagmara Pokorna-Kałwak
Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej AM
Ul. Syrokomli 1, 51-141 Wrocław
Tel. (+48) (71) 32 66 873;
[e-mail]
Copyright © 2008 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
PGP 96
38
Dagmara Pokorna-Kałwak i wsp.: Nadciśnienie tętnicze a samopoczucie osób starszych
Wnioski. Pacjenci w wieku podeszłym chorujący na nadciśnienie tętnicze obawiają się o własne zdrowie,
a choroba wpływa na ich samopoczucie niekorzystnie. Celem prowadzonej terapii powinno być zatem
nie tylko obniżenie wartości ciśnienia tętniczego, ale także zmniejszenie lęku i podnoszenie jakości
życia tych chorych. Takie postępowanie ma większe szanse powodzenia i w rezultacie wydłużenia życia
chorych, bez ograniczania ich aktywności życiowej.
Summary
The frequency of hypertension is higher in elderly patients. Hypertension is one of the risk factors of
cardiovascular diseases and sudden deaths. It is the frequent reason of depression and anxiety disorders
in this group of patients. The effects of therapy depend on compliance between patients and doctors.
Aim of the study was to evaluate the frequency of cardiovascular disorders and risk factors in hyperten-
sive elderly patients. We also analyzed the influence of anti-hypertensive therapy on patients health.
Material and methods. The study group consisted of 12497 patients above 65 years old. Investiga-
tions were based on anonymous questionnaire.
Results. Hypertension duration was between 6 months and 30 years. 64% of patients answered that
hypertension had bad influence on their condition, 66% were concerned about their health because of
hypertension. 18% took their drugs irregularly and 6% were not satisfied with their anti-hypertensive
therapy. Hyperlipidaemia, coronary heart disease, smoking and diabetes were the most often diseases
and risk factors in the study group.
Conclusions. Hypertensive elderly patients are concerned about their health because of hypertension
and this disease has bad influence on their condition. Increasing the quality of life and decreasing the
risk of cardiovascular events are the main aims of therapy. They are the main conditions of treatment
effectiveness and finally patients longer lifetime without their life activity limitation.
Wstęp
Nadciśnienie tętnicze jest jednym z najczęstszych schorzeń przewlekłych, z którym zgłaszają się pa-
cjenci do gabinetów lekarzy różnych specjalności. W wielu przypadkach ma ono przebieg bezobjawowy
i dopiero dokładnie zebrany wywiad lekarski i badanie fizykalne, obejmujące pomiar ciśnienia tętnicze-
go, pozwalają na jego rozpoznanie. Wyniki badań epidemiologicznych w krajach uprzemysłowionych
pokazują wzrost wartości ciśnienia tętniczego wraz z wiekiem, dlatego choroba ta jest szczególnie
częsta w populacji osób w wieku podeszłym. W Polsce w grupie 18-30-latków częstość występowania
nadciśnienia tętniczego wynosi 5%, między 31.-44. rokiem życia  15%, między 45.-65. rokiem życia
 45%, a powyżej 65. roku życia  59% [1]. Wykazano, że ciśnienie skurczowe zarówno u kobiet jak
i mężczyzn wzrasta z wiekiem, natomiast wzrost ciśnienia rozkurczowego zostaje zahamowany około
60 roku życia, a w póz
niejszym okresie nawet maleje. Zjawisko to tłumaczy częstsze występowanie
izolowanego nadciśnienia skurczowego u chorych w wielu podeszłym.
Nierozpoznane i nieleczone nadciśnienie może doprowadzić do rozwoju powikłań ogólnoustrojowych,
które mogą mieć poważne konsekwencje zarówno dla zdrowia, jak i życia danego pacjenta. Do naj-
poważniejszych powikłań należą: przerost lewej komory mięśnia sercowego, przyśpieszony rozwój
miażdżycy i przebudowa ściany naczyń krwionośnych, zawał mięśnia sercowego, udar mózgu, niewy-
dolność nerek czy retinopatia nadciśnieniowa. Wymienione powikłania stanowią czynniki ryzyka nagłych
zgonów z przyczyn sercowo-naczyniowych, a ryzyko to szczególnie wzrasta, jeśli u jednego chorego
występuje kilka z nich.
Liczne badania epidemiologiczne wykazały, że podwyższone ciśnienie tętnicze jest poważnym czynni-
kiem ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego oraz nagłych incydentów naczyniowo-mózgowych,
39
Dagmara Pokorna-Kałwak i wsp.: Nadciśnienie tętnicze a samopoczucie osób starszych
niezależnie od wieku, ale ich częstość jest znacznie wyższa u osób starszych, a ryzyko wprost propor-
cjonalne do wartości ciśnienia tętniczego. Do niedawna uważano, że wzrost ciśnienia tętniczego wraz
z wiekiem jest naturalny i nie należy uważać go za chorobę zanim nie przekroczy wartości dla danego
wieku granicznych. Ogólnoświatowe obserwacje wykazały jednak, że obniżenie podwyższonych wartości
ciśnienia tętniczego zmniejsza ryzyko wystąpienia nagłych zgonów i przedłuża życie chorych, dlatego
zalecono rozpoznawanie i leczenie nadciśnienia tętniczego zawsze gdy wartości ciśnienia skurczowego
i/lub rozkurczowego są wyższe niż 140/90 mm Hg [2].
U większości pacjentów po 65. roku życia stwierdza się izolowane nadciśnienie skurczowe, podczas gdy
wartości ciśnienia rozkurczowego pozostają poniżej 90 mm Hg. Prawidłowe rozpoznanie i efektywne
leczenie jest utrudnione. U osób starszych spotyka się często zmiany miażdżycowe, zaburzenia me-
taboliczne, zaburzenia czynności nerek i wątroby oraz liczne choroby współistniejące ze zwiększoną
sztywnością naczyń i upośledzoną funkcją baroreceptorów. Przed rozpoczęciem leczenia farmakolo-
gicznego należy wykonać badania dodatkowe oraz ocenić ryzyko nagłego zgonu sercowego i chorób
towarzyszących np. cukrzycy czy niewydolności nerek. Ważny element leczenia w tej grupie pacjentów
stanowi stosowanie terapii niefarmakologicznej (prawidłowe odżywianie, redukcja podwyższonej masy
ciała, wysiłek fizyczny dostosowany do wieku i wydolności organizmu, rezygnacja z używek oraz ogra-
niczenie spożycia soli kuchennej), które w wielu przypadkach pozwala skutecznie obniżyć ciśnienie
tętnicze do wartości zalecanych [3].
W wielu przypadkach leczenie niefarmakologiczne okazuje siÄ™ jednak nie wystarczajÄ…ce i konieczne jest
włączenie farmakoterapii. U osób w wieku podeszłym leczenie farmakologiczne musi być prowadzone
ostrożnie, należy rozpoczynać od małych dawek i monoterapii, a w razie nieskuteczności zwiększać
dawki lub wprowadzać kolejny lek. Obowiązująca w wielu chorobach przewlekłych zasada indywidual-
nego, holistycznego podejścia do pacjenta ma szczególne znaczenie u chorych w wieku podeszłym, ze
względu na współwystępowanie u nich innych chorób, często zażywanie innych leków, upośledzonej
czynności nerek i wątroby, które mogą znacząco wpływać na metabolizm leków [3]. Lekami I rzutu
podczas leczenia nadciśnienia tętniczego u chorych powyżej 65. roku życia są diuretyki, ale często
zalecane są także antagoniści wapnia, inhibitory konwertazy angiotensyny i antagoniści receptora
angiotensyny II [4, 5].
W procesie leczenia każdej choroby przewlekłej, w tym także nadciśnienia tętniczego warunkiem sku-
teczności terapii jest stosowanie się pacjenta do zaleceń lekarskich i regularne zażywanie leków  tzw.
compliance. Jest to szczególnie istotne u pacjentów w wieku podeszłym, gdyż pominięta dawka leku
może spowodować nagły wzrost ciśnienia tętniczego, który niesie za sobą ryzyko nagłych incydentów
sercowo-naczyniowych. Współpraca pacjenta z lekarzem w zakresie leczenia nadciśnienia tętniczego
jest tym lepsza, im lepiej wyedukowany jest pacjent (wie, jakie skutki może mieć nadciśnienie tętnicze).
Na compliance ma także wpływ samopoczucie pacjenta podczas terapii, gdyż zgodnie z założeniem
wdrożone leczenie ma podnosić obniżoną przez chorobę jakość życia tych chorych. Dlatego też należy
do minimum redukować działania niepożądane leków, a także uświadamiać pacjentom, że prowadzo-
ne leczenie przynosi oczekiwany skutek w postaci prawidłowych wartości ciśnienia tętniczego. Daje
to chorym poczucie bezpieczeństwa i motywuje ich do kontynuowania leczenia. Skuteczność leczenia
nadciśnienia tętniczego, szczególnie w grupie chorych w wieku podeszłym, zależy także od możliwo-
ści finansowych, gdyż często zdarza się, że pacjent wychodzi z apteki z receptą, a nie z wykupionym
lekiem. Lekarz, dokonując wyboru leku u danego chorego, powinien oprócz stanu klinicznego chorych
brać także pod uwagę ich status ekonomiczny.
Cel pracy
Celem naszej pracy była ocena częstości współwystępowania chorób układu sercowo-naczyniowego
oraz cukrzycy u chorych na nadciśnienie tętnicze w wieku podeszłym oraz ocena wpływu prowadzonego
leczenia na samopoczucie i bezpieczeństwo chorego. Analizowano też występowanie czynników ryzyka
miażdżycy i chorób układu krążenia  palenia tytoniu i zaburzeń lipidowych.
40
Dagmara Pokorna-Kałwak i wsp.: Nadciśnienie tętnicze a samopoczucie osób starszych
Materiał i metody
Badaniem objęto 12497 osób chorujących na nadciśnienie tętnicze w wieku powyżej 65. roku życia
(65.-102. r.ż.; średnia wieku 72 lata ą 5,4). W grupie tej znalazło się 4324 mężczyzn (35%) oraz 8173
kobiety (65%). Do badania wykorzystano kwestionariusz ankiety wypełniany przez lekarza po zebraniu
wywiadu z pacjentem oraz drugi, w którym pytania były skierowane bezpośrednio do ankietowanych
chorych.
Wyniki
W badanej grupie pacjentów czas trwania nadciśnienia tętniczego wynosił od 6 miesięcy do 30 lat. Na
pytanie  Jak nadciśnienie tętnicze wpływa na Pani/Pana samopoczucie? odpowiedzi udzieliło 11697
osób (94% całej grupy badanej). 7538 z nich wskazało niekorzystny wpływ nadciśnienia tętniczego na
ich samopoczucie, 2798 osób nie obserwuje takiego wpływu, a pozostałe 1361 osób udzieliło odpowiedzi
 nie wiem (rysunek 1).
Rys. 1. Jak nadciśnienie tętnicze wpływa na Pani/Pana samopoczucie?
Fig. 1. How hypertension influences your condition?
Na pytanie  Czy z powodu nadciśnienia tętniczego obawia się Pani/Pan o własne zdrowie? odpowiedziało
11686 pacjentów, z czego 7755 udzieliło odpowiedzi twierdzącej, 1581 - że nie, a 2350 odczuwa taką
obawÄ™ czasami (rysunek 2).
Na pytanie  Czy regularnie zażywa Pani/Pan leki p/nadciśnieniowe odpowiedziało 11638 osób, z czego
9432 udzieliło odpowiedzi twierdzącej, 987 podało, że nie, a 1219, że czasami zdarza im się nie przyj-
mować leków regularnie (rysunek 3).
W ostatnim pytaniu tego kwestionariusza pacjent proszony był o określenie stopnia zadowolenia
z prowadzonego leczenia przeciwnadciśnieniowego, uwzględniając zarówno skuteczność leczenia, jak
również konieczność stosowania się do zaleceń lekarskich. W tym pytaniu wykorzystano skalę nume-
ryczną, gdzie: 1 oznaczała  jestem bardzo niezadowolony , 2   jestem niezadowolony , 3   jest mi
41
Dagmara Pokorna-Kałwak i wsp.: Nadciśnienie tętnicze a samopoczucie osób starszych
Rys. 2. Czy z powodu nadciśnienia tętniczego obawia się Pani/Pan o własne zdrowie?
Fig. 2. Are you concerned about your health because of hypertension?
Rys. 3. Czy przyjmuje Pani/Pan regularnie leki p/nadciśnieniowe?
Fig. 3. Do you take your anti-hypertensive drugs regularly?
42
Dagmara Pokorna-Kałwak i wsp.: Nadciśnienie tętnicze a samopoczucie osób starszych
to obojętne , 4   jestem zadowolony , a 5   jestem bardzo zadowolony . Na to pytanie odpowiedzi
udzieliło 11566 osób. Najwięcej osób znalazło się w grupie zadowolonych (6000) i bardzo zadowolonych
z leczenia (3571). 1304 osoby odpowiedziały, że jest im to obojętne, a 692 wykazały niezadowolenie
z prowadzonego leczenia, z czego 107 było bardzo niezadowolonych (rysunek 4).
Rys. 4. Czy jest Pani/Pan zadowolona/y z prowadzonego leczenia p/nadciśnieniowego?
Fig. 4. Are you satisfied with your anti-hypertensive therapy?
Rys. 5. Częstość występowania cukrzycy, palenia tytoniu i zaburzeń lipidowych.
Fig. 5. The frequency of diabetes, smoking and hyperlipidaemia among elderly hypertensive patients.
43
Dagmara Pokorna-Kałwak i wsp.: Nadciśnienie tętnicze a samopoczucie osób starszych
W badanej grupie poddano także ocenie częstość występowania chorób towarzyszących, będących albo
skutkiem nadciśnienia tętniczego, albo niezależnymi czynnikami ryzyka miażdżycy i nagłych zgonów
sercowo-naczyniowych. Najczęstszym towarzyszącym schorzeniem były zaburzenia lipidowe, które
obserwowano u 7322 ankietowanych pacjentów. Liczba tych chorych mogła być jeszcze większa, gdyż
podczas badania nie oznaczano poziomu lipidów, a jedynie pytano pacjenta o występowanie takich
zaburzeń lub zażywanie leków hipolipemizujących. W grupie badanej 5491 pacjentów było narażonych
na negatywne skutki palenia tytoniu, będąc obecnymi (1210 osób) lub byłymi palaczami (4281). Cu-
krzycÄ™ typu II obserwowano u 3836 chorych (rysunek 5).
Choroby układu sercowo-naczyniowego, towarzyszące nadciśnieniu tętniczemu, w postaci choroby nie-
dokrwiennej serca występowały u 7261 osób, przebytego zawału mięśnia sercowego u 2182 chorych,
udaru mózgu u 1911 osób, a choroby naczyń obwodowych u 2894 osób (rysunek 6).
Rys. 6. Częstość występowania chorób sercowo-naczyniowych w badanej grupie.
Fig. 6. The frequency of cardiovascular disorders in the study group.
Dyskusja
Zwiększenie jakości życia powinno być celem leczenia każdej choroby przewlekłej, w tym także nadci-
śnienia tętniczego. U wielu chorych, ze względu na brak specyficznych objawów nadciśnienia, choroba
ta rozpoznawana jest przypadkowo podczas wizyty kontrolnej w gabinecie lekarskim. Postawienie ta-
kiego rozpoznania u pacjenta starszego wprowadza duży niepokój o własne zdrowie i życie, szczególnie
w aspekcie szeroko prowadzonych akcji informacyjnych o szkodliwym wpływie tej choroby na organizm
człowieka oraz zwiększonym ryzyku zawałów serca, udarów mózgu i nagłych zgonów. Rozpoznanie
choroby znacząco obniża jakość życia pacjentów, wywołuje lęk, a czasem depresję. Efekt ten zmniejsza
się często po rozpoczęciu leczenia, pod warunkiem jego skuteczności i właściwego doboru leków prze-
ciwnadciśnieniowych [6]. W badanej grupie ponad 60% pacjentów podaje niekorzystny wpływ choroby
na swoje samopoczucie, a podobny odsetek chorych obawia siÄ™ z tego powodu o swoje zdrowie. Opinie
te mogą skutkować lękiem i powstaniem tzw. błędnego koła, które może być przyczyną nieskuteczności
terapii. Lekarz, prowadząc leczenie przeciwnadciśnieniowe, powinien oceniać jego skuteczność nie tylko
poprzez dokonywanie pomiaru ciśnienia krwi podczas wizyt kontrolnych, ale także powinien pytać pa-
cjentów o samopoczucie, występowanie objawów negatywnych, związanych zarówno z samą chorobą,
jak i prowadzonym leczeniem. Działanie takie daje pacjentom poczucie bezpieczeństwa i przekonuje
44
Dagmara Pokorna-Kałwak i wsp.: Nadciśnienie tętnicze a samopoczucie osób starszych
ich o zaangażowaniu lekarza w proces leczenia, co ma szczególne znaczenie u chorych powyżej 65.
roku życia ze względu na mniejszą ich aktywność, więcej wolnego czasu  na myślenie o chorobach
oraz wymianie doświadczeń pomiędzy rówieśnikami cierpiącymi na podobne schorzenia.
Szczególną troską należy objąć pacjentów, którzy nie przyjmują leków regularnie (18%)  lekarz jest
zobowiązany zapytać o przyczynę tego zjawiska i przekonać chorego, że takie działanie jest niebezpiecz-
ne dla niego. U osób w wieku podeszłym należy zwrócić uwagę na ograniczenia fizyczne i psychiczne
codziennej aktywności, zaburzenia pamięci oraz współistnienie chorób neurologicznych, które mogą
zaburzać samodzielne funkcjonowanie chorych. Zaburzenia pamięci mogą doprowadzić nie tylko do
pominięcia dawki leku, ale także zażycia większej dawki niż zalecona lub zamiany leków. Jeżeli lekarz
prowadzący ma jakiekolwiek wątpliwości co do samodzielności pacjenta, powinien w proces leczenia
zaangażować rodzinę lub opiekuna.
Pacjenci, którzy nie są zadowoleni z prowadzonego leczenia (6%), nie będą osiągali efektów terapii,
należy więc poznać przyczyny niezadowolenia i wspólnie doprowadzić do ich eliminacji. Obowiązkiem
lekarza jest ocena zadowolenia pacjenta zarówno w aspekcie skuteczności terapii, jak również wystę-
powania działań niepożądanych. Wykazano, że tylko 25% osób leczonych hipotensyjnie samodzielnie
zgłasza lekarzowi występowanie działań niepożądanych, podczas gdy ponad 70% chorych takie objawy
odczuwa [7].
Na jakość życia chorych znaczący wpływ ma także skuteczne leczenie chorób współistniejących oraz
eliminacja czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, głównie otyłości i nadwagi oraz zaburzeń
lipidowych [8]. Wobec dużej częstości występowania tych schorzeń w badanej populacji konieczna jest
intensyfikacja działań zarówno lekarzy, jak i pacjentów w tym zakresie. Redukcja liczby czynników ry-
zyka powoduje zmniejszenie lęku o własne zdrowie, a tym samym poprawia samopoczucie pacjentów.
Ma to szczególne znaczenie u tych chorych, u których wystąpił już zawał serca lub udar mózgu, gdyż
nasilenie lęku i depresji w tej grupie jest wyjątkowo duże. Nagły incydent sercowo-naczyniowy, chociaż
obniża jakość życia pacjenta, zwiększa najczęściej compliance, mobilizując chorego do podejmowania
działań zmniejszających ryzyko wystąpienia kolejnego incydentu.
Wnioski
1. Pacjentom w wieku podeszłym chorującym na nadciśnienie tętnicze trudno jest pogodzić się
z chorobą, obawiają się oni o własne zdrowie i podkreślają niekorzystny wpływ tego schorze-
nia na ich samopoczucie, dlatego konieczna jest szeroka edukacja przez lekarzy rodzinnych
kardiologów w zakresie konieczności leczenia choroby i zmniejszenia ryzyka nagłych zgonów
z powodu powikłań kardiologicznych i neurologicznych.
2. Lekarze powinni dostosowywać leczenie indywidualnie dla każdego chorego, aby podnosić
jakość życia pacjentów poprzez skuteczną terapię przeciwnadciśnieniową, przy jednoczesnej
redukcji ilości skutków ubocznych stosowanych leków.
3. Obowiązkiem lekarza prowadzącego jest informowanie pacjentów o konieczności regularnego
i przewlekłego stosowania leków, a także poznawanie opinii pacjentów na temat prowadzonej
terapii, aby eliminować przyczyny jej nieskuteczności oraz powody niezadowolenia chorych
z leczenia.
4. Konieczne jest leczenie chorób współistniejących i eliminacja czynników ryzyka chorób
układu sercowo-naczyniowego, które w tej grupie chorych są rozpowszechnione, oraz edu-
kacja chorych w tym zakresie. Działania takie są warunkiem właściwej współpracy między
lekarzem a pacjentem, a w efekcie pozwalają na skuteczne leczenie, któremu towarzyszy
dobre samopoczucie i bezpieczeństwo pacjenta.
45
Dagmara Pokorna-Kałwak i wsp.: Nadciśnienie tętnicze a samopoczucie osób starszych
Piśmiennictwo
[1] Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P i wsp. Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka
chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol. Pol. 2004;
61: 5-26.
[2] Staessen JA, Gasowski J, Wang JG i wsp. Risk of untreated and treated isolated systoli hy-
pertension in the eldery: meta-analysis of outcome trials. Lancet 2000; 355: 865-872.
[3] Kocemba J, Gryglewska B. Leczenie nadciśnienia tętniczego u osób w podeszłym wieku. [w:]
Nadciśnienie tętnicze, Red. Januszewicz A. i wsp. Medycyna Praktyczna, Kraków 2007: 1173-78.
[4] 2003 European Society of Hypertension-European Society of Cardiology Guidelines for the mana-
gement of arterial hypertension. J. Hypertens. 2003; 21: 1001-1053.
[5] Stanowisko Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego. Zasady postępowania w nadciśnieniu
tętniczym. Nadciśnienie Tętnicze 2003; 7 (supl. A): A3-A21.
[6] Applegate WB. Quality of life during antihypertensive therapy. Lessons from the Systolic Hyper-
tension in the Elderly Program. Am. J. Hypertens. 1998; 11: 57-61.
[7] Pająk A, Klocek M, Grodzicki T i wsp. Występowanie objawów niepożądanych a skuteczność
leczenia pierwotnego nadciśnienia tętniczego. Nadciśnienie tętnicze 1999; 3: 182-191.
[8] Beto JA, Bansal VK. Quality of life in treatment of hypertension. A metaanalysis of clinical trials.
Am. J. Hypertens. 1992; 5: 125-133.
Zrecenzowano/Revieved17.03.08
Zatwierdzono do druku/Accepted 21.03.08
46
Dagmara Pokorna-Kałwak i wsp.: Nadciśnienie tętnicze a samopoczucie osób starszych
KOMUNIKAT REDAKCJI
Zaproszenie do publikacji
Redakcja uprzejmie zaprasza
do nadsyłania
pełnotekstowych artykułów oryginalnych
i krótkich doniesień badawczych
mieszczÄ…cych siÄ™ w tematyce czasopisma
wcześniej nie publikowanych
oraz nieprzedłożonych do innych wydawnictw,
celem rozważenia Publikacji w Psychogeriatrii Polskiej
Wszystkie przedłożone artykuły
zostaną niezależnie zrecenzowane.
Wydawca Psychogeriatrii Polskiej
Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
50-119 Wrocław, ul. Nożownicza 4/8
http://www.fozp.org.pl
e-mail: [e-mail]