dr Michał Brzeziński
e-mail: [e-mail]
Notatki do wykładów z Mikroekonomii
(UWAGA  notatki mają charakter prowizoryczny  mogą zawierać błędy, choć oczywiście sta-
rałem się, aby ich było jak najmniej. Podstawowe informacje do zaliczenia przedmiotu podane
były na wykładzie)
Poniżej znajdą Państwo najważniejsze informacje podawane w trakcie wykładów. Pełny za-
kres wiedzy obowiązującej do egzaminu (lub zaliczenia) oferowany jest jednak w trakcie wy-
kładów. W niniejszym tekście wskazane mają także Państwo fragmenty podręczników, w
których można znalez
ć omawiane zagadnienia:
P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 2004. (Dalej oznaczany
jako S)
D. Begg i in., Ekonomia. Tom 1. Mikroekonomia, PWE, Warszawa, 2003. (Dalej oznaczany
jako B)
1. Rzeczywistość gospodarcza i rola nauki ekonomicznej (niedobór i efektywność, mi-
kro- i makroekonomia, ekonomia pozytywna i ekonomia normatywna, narzędzia ana-
lizy ekonomicznej)
S - rozdz.1; B - rozdz. 1-2.
1. Definicje ekonomii  czym jest ekonomia?
Lionel Robbins w roku 1932 zdefiniował ekonomię jako  naukę, która bada ludzkie zacho-
wanie jako relację pomiędzy celami a ograniczonymi (rzadkimi) środkami, które mają alter-
natywne zastosowania . Definicja ta jest chyba najpopularniejszą z cytowanych.
Wskazuje na jedno z głównych założeń ekonomicznych  rzadkość, ograniczoność zasobów
Kluczowa idea w ekonomii  dobra występują w ograniczonej ilości, są rzadkie, zatem społe-
czeństwa muszą używać swoich zasobów ekonomicznych (pracy, kapitału, ziemi, wiedzy) w
sposób efektywny. (Definicję efektywności w sensie ekonomicznym podamy poz
niej).
Zatem ekonomia ma do czynienia ze zjawiskiem niedoboru (zasobów w stosunku do pra-
gnień, preferencji, życzeń) i stąd ekonomiści konstruują sposoby efektywnego wykorzystania
istniejących zasobów.
Zastanówmy się, co byłoby gdybyśmy mieli dostępną nieograniczoną ilość każdego dobra czy
zasobu? W takiej gospodarce obfitości ludzie nie troszczyli by się o zwiększenie swoich do-
chodów, gdyż mieliby wszystko, czego by chcieli, firmy nie musiały by się troszczyć o kosz-
ty, rząd o podatki czy wydatki  wszystkiego jest w obfitości. Wszystkie dobra mają cenę
równą zero (jak tzw. dobra wolne - piasek na pustynii, woda morska itp.), ekonomia jest wte-
dy niepotrzebna.
Ale takich cudownych społeczeństw nie ma (dobra są ograniczone a potrzeby zdają się być
nieograniczone). Nawet w USA występuje ogromny niedobór - trzeba było by wielokrotnie
1
większego dochodu narodowego by życie przeciętnego obywatela USA było tak dobre jak
życie przeciętnego amerykańskiego lekarza czy prawnika. W Afryce i Azji miliony ludzi
cierpią głód.
Stąd, przy ograniczonych zasobach ważne jest żeby dana gospodarka robiła jak najlepszy uży-
tek ze swoich ograniczonych zasobów  to prowadzi nas do następnego kluczowego pojęcia
ekonomii - efektywność.
Efektywność to najbardziej skuteczne zastosowanie danych zasobów społeczeństwa w proce-
sie zaspokajania potrzeb ludzi.
Definicja. Gospodarka wytwarza efektywnie, gdy nie może zwiększyć dobrobytu jednostki,
nie pogarszając przy okazji sytuacji (dobrobytu) kogoś innego.
Jest to definicja efektywności w sensie Pareta (od nazwiska włoskiego ekonomisty Vilfredo
Pareto).
2. Wyjaśnienie w ekonomii. Modele ekonomiczne (przykład: model popytu). Empiryczne
potwierdzenie teorii. Teorie ekonomiczne a rzeczywistość.
Ekonomia zajmuje się wyjaśnianiem zachowań gospodarczych jednostek i społeczeństw za
pomocą metod naukowych.
W wielkim skrócie metody naukowe w ekonomii te polegają na formułowaniu modeli eko-
nomicznych, czyli konstrukcji teoretycznych, które zawierają upraszczające rzeczywistość
założenia (dotyczące zachowania się podmiotów gospodarczych), które mogą być stosowane
do wyciagnięcia wniosków dotyczących relacji pomiędzy zmiennymi stosowanymi w mode-
lu.
Modele stosowane są zatem do wyjaśnienia i przewidywania zjawisk ekonomicznych.
Zmienne ekonomiczne dzielimy na: zmienne endogeniczne (zmienne, których wartości są
określane wewnątrz modelu) i zmienne egzogeniczne (wpływają na zmienne endogeniczne
lecz ich wartości są wyznaczone poza modelem).
Modele mogą być formułowane słownie, graficznie lub algebraicznie. Sprawdzanie modeli
ekonomicznych odbywa się za pomocą konfrontowania ich z danymi empirycznymi. Zasad-
niczo można stwierdzić, że jeżeli wyniki badania empirycznego są sprzeczne z przewidywa-
niami teorii, to teorię tą możemy odrzucić.
Empiryczną weryfikacją modeli ekonomicznych zajmuje się ekonometria. Ekonometria
zajmuje się ilościowym mierzeniem związków między badanymi wielkościami przy wy-
korzystaniu danych ekonomicznych.
Konstruowanie modelu ekonomicznego
1. Jaką zmienną staramy się wyjaśnić? (zmienna endogeniczna)
2. Jakie zmienne mogą wpływać na zmienną, którą chcemy wyjaśnić? (zmienne egzoge-
niczne)
3. Znalezienie danych odpowiadających zmiennym omówionym w krokach 1. i 2.
4. Estymacja (oszacowanie empiryczne) modelu
2
5. Interpretacja wyników oszacowania
Dane  fakty opisujące zachowania podmiotów gospodarczych (w ekonomii).
Rodzaje danych ekonomicznych
Szeregi czasowe  kolejne wartości przyjmowane przez daną zmienną w różnych momentach
czasu (np. ceny mleka w roku 2006 w Polsce)
Dane przekrojowe  pokazują jakie wartości przyjmuje analizowana zmienna u poszczegól-
nych osób, grup lub krajów w określonym momencie (np. ceny mleka w różnych krajach w
roku 2006 w marcu).
Przykład modelu ekonomicznego  popyt na samochody.
Co determinuje popyt na samochody w Polsce? (zmienna endogeniczna)
Np. dochody, cena samochodów, cena benzyny itp. (zmienne egzogeniczne)
Zbieramy dane dotyczące ilości sprzedanych samochodów, dochodów, cen samochodów, cen
benzyny w interesującym nas okresie.
Następnie wybieramy postać funkcyjną modelu, po czym dokonujemy tzw. ekonometryczne-
go oszacowania modelu, które polega w skrócie na znalezieniu ilościowych współczynników
przy zmiennych egzogenicznych modelu.
Po oszacowaniu modelu dokonujemy interpretacji wyników oszacowania  sprawdzamy czy
oszacowane empirycznie parametry modelu są sensowne ekonomicznie oraz istotne staty-
stycznie.
Jeżeli relacje między danymi nie są sprzeczne z teorią, to nie ma podstaw do odrzucenia teorii
(co nie znaczy że jest ona prawdziwa, bo mogą być inne teorie też niesprzeczne z danymi,
albo inne dane mogą mu zaprzeczyć; oznacza to tylko tyle, że model nasz nie jest sfalsyfiko-
wany  odrzucony przez dane).
W wielu wypadkach taki model może być również wykorzystywany do dokonywania pre-
dykcji, tzn. do przewidywania przyszłych wartości odpowiednich zmiennych ekonomicz-
nych.
3. Działy ekonomii
Cztery główne części ekonomii to: mikroekonomia, makroekonomia, ekonometria i eko-
nomia stosowana. Specjalności w obrębie ekonomii np. handel zagraniczny, ekonomia rynku
pracy, finanse i bankowość itd. zajmują się problemami, które należą do każdej z 4 głównych
części ekonomii.
Ekonomii towarzyszą także dyscypliny wspomagające  historia gospodarcza, historia my-
śli ekonomicznej i filozofia ekonomii.
Mikroekonomia jest najbardziej teoretyczną częścią ekonomii. Czym się zajmuje?
3
Szczegółowym badaniem indywidualnych decyzji odnoszących się do pojedynczych towarów
lub rynków (pojedynczych rynków, zachowania producenta  jednej firmy, pojedynczego
konsumenta).
Makroekonomia zajmuje się zaś całą gospodarką, wielkościami zagregowanymi, w szczegól-
ności powodami wzrostu gospodarczego, dochodem narodowym, wahań koniunkturalnych,
bezrobociem, inflacją itd. Bada wzajemne związki zachodzące w gospodarce jako całości
Makroekonomia może być budowana na podstawie teorii mikroekonomicznych, decyzji jakie
podejmują robotnicy, konsumenci, firmy itd., ale często współczesne modele makroekono-
miczne nie mają podstaw mikroekonomicznych.
Ekonometria z kolei jest równej mierze ekonomią jak i statystyką. Wykorzystuje ona dane
gospodarcze i techniki statystyczne do określania wielkości parametrów w równaniach eko-
nomicznych i do testowania modeli ekonomicznych.
Czwarta gałąz
ekonomii  ekonomia stosowana  zajmuje się stosowaniem teorii ekonomicz-
nych do rzeczywistych problemów obserwowanych w gospodarce. Większość ekonomistów
zajmuje się właśnie ekonomią stosowaną.
4. Ekonomia pozytywna i normatywna
Ekonomia pozytywna zajmuje się wyjaśnianiem i przewidywaniem tego  co jest , opisuje
fakty.
Ekonomia normatywna zajmuje się ocenami, zaleceniami i zobowiązaniami (tym co  powin-
no być , nie  tym co jest  jak ekonomia pozytywna).
Przykłady:
Zdania z zakresu ekonomii pozytywnej:
Dochód narodowy w Polsce w roku 2003 wzrósł o 7%. (Zdanie pozytywne odnosi się do fak-
tów i może być prawdziwe lub fałszywe)
Inflacja w Polsce w roku 2009 wyniesie 1.1%. (Zdanie z zakresu ekonomii pozytywnej może
być predykcją odnosić się do faktów, które zaistnieją w przyszłości)
Zdania z zakresu ekonomii normatywnej:
Ubóstwo jest złem. (Jest to etyczna ocena zjawiska ekonomicznego, a nie stwierdzenie faktu
 stąd zdanie normatywne)
Rząd powinien zwalczać bezrobocie (Jest to zalecenie, wskazówka, rekomendacja, a nie
stwierdzenie faktu lub predykcja).
Bank centralny zobowiązuje się do obniżania inflacji. (Jest to zobowiązanie, a nie stwierdze-
nie faktu, i jako takie nie należy do ekonomii pozytywnej)
Inne przykłady zdań normatywnych:
4
Bank centralny powinien dbać o wzrost gospodarczy
Polska powinna dążyć do zmniejszenia nierówności ekonomicznych
Rząd zobowiązuje się do obniżenia podatków.
Socjalizm jest niesprawiedliwy.
Bezrobocie jest ważniejszym problemem społecznym niż inflacja.
2. Historyczne typy gospodarowania (gospodarka rynkowa, nakazowa i mieszana, ge-
neza i rozwój gospodarki rynkowej, podział pracy, wymiana, specjalizacja, rola pie-
niądza, warunki sprawnego funkcjonowania rynku, rola państwa w gospodarce)
S, rozdz. 1-2, B  rozdz. 4.
Dzisiaj zajmiemy się ogólnym omówieniem funkcjonowania gospodarki, podstawowych po-
jęć z zakresu działania gospodarki. Takich jak  system gospodarczy  jego rodzaje, geneza i
rozwój gospodarki rynkowej, podział pracy, wymiana, specjalizacja, rola pieniądza, warunki
sprawnego funkcjonowania rynku, rola państwa w gospodarce.
Przede wszystkim rozważmy najważniejszy problem gospodarczy jaki stoi przed każdym
społeczeństwem  to jest problem tego, co jest wytwarzane, jak jest produkowane i dla kogo.
1. Co i w jakich ilościach, jak dużo i jakich dóbr i usług (towary) z wielu możliwych wytwa-
rzamy przy użyciu naszych ograniczonych zasobów? Czy więcej dóbr konsumpcyjnych czy
kapitałowych albo inwestycyjnych (maszyny, budynki, narzędzia itp.)
2. Jak towary są wytwarzane? Społeczeństwo musi zdecydować kto będzie zajmował się
produkcją, jakie zasoby będą użytkowane i jaką technikę produkcji użyć? Czy elektryczność
produkować z ropy, węgla czy słońca np. itp.
3. Dla kogo wytwarzane będą dobra? Jak produkt narodowy (suma dochodów członków
społeczeństwa) jest dzielona między poszczególne gospodarstwa domowe. Czy jest duża nie-
równość ekonomiczna albo ubóstwo? Czy społeczeństwo zapewnia biednym minimalny po-
ziom konsumpcji?
Odpowiedzi na te trzy podstawowe pytania społeczeństwo może sformułować na wiele róż-
nych sposobów, organizując w określony sposób funkcjonowanie gospodarki.
W historii naszej cywilizacji wymyślono bardzo wiele alternatywnych systemów gospodar-
czych które odpowiadają w różny sposób na te 3 pytania, fundamentalne dla ekonomii i go-
spodarki (co, jak i dla kogo produkować).
W ogólności możemy wyróżnić 3 rodzaje systemów gospodarczych, albo form organizacji
działalności gospodarczej.
1. Gospodarka rynkowa
Większość krajów demokratycznych ma gosp. rynkową pewnego rodzaju. Na powyższe pyta-
nia w takich krajach odpowiada rynek.
Rynek decyduje o tym co produkować - te towary które przynoszą największe zyski.
5
Jak? Za pomocą technik produkcji które są najtańsze (dają najniższe koszty).
Dla kogo? Konsumpcja określana przez jednostki, które otrzymują dochody z pracy i wła-
sności (prywatnej).
Gospodarka leseferystyczna (nazwa od  laissez-faire =  zostawcie nas w spokoju , zawołania
osiemnastowiecznych, francuskich twórców tej koncepcji)  krańcowy przypadek gospodarki
rynkowej, w której państwo nie odgrywa właściwie żadnej roli (zapewnia co najwyżej obronę
narodową oraz wymiar sprawiedliwości).
W czystej gospodarce rynkowej występuje własność prywatna a rynki są jedynym mechani-
zmem alokacyjno-dystrybucyjnym (decydują gdzie alokowane są czynniki produkcji i jak
dystrybuowany jest dochód narodowy).
Czysta gospodarka rynkowa = wolnokonkurencyjny kapitalizm.
W praktyce nie istnieje, najbliższa temu modelowi była gospodarka XIX-wiecznej Anglii.
2. Gospodarka nakazowa
Nie ma rynków i własności prywatnej w skrajnym przypadku, państwo rozwiązuje problem
co jak i dla kogo produkować.
W gospodarce nakazowej (lub nakazowo-rozdzielczej) o alokacji (rozdysponowaniu zasobów
gospodarczych) nakaz centralnego planisty. Rozdziela (dystrybuuje) również państwo.
Model ten stosowały kraje socjalizmu państwowego w Europie, Azji i gdzie indziej w XX
wieku (dziś, oficjalnie przynajmniej, Korea Północna, Kuba).
3. Gospodarka mieszana
Tak naprawdę żadne współczesne państwo nie mieści się całkowicie w którejś z tych skraj-
nych kategorii, wszystkie realne gospodarki są raczej gosp. mieszanymi z elementami rynku i
nakazu, nawet w tak liberalnym gospodarczo kraju jak USA, gdzie większość decyzji gospo-
darczych podejmuje rynek, rząd odgrywa znaczną rolę w nadzorowaniu gosp. (wydawanie
przepisów regulujących życie gospodarcze), świadczy usługi edukacyjne (państwowe szkoły),
kontroluje zanieczyszczenie środowiska, ingeruje w podział dochodów (podatki) itd.
W praktycznie wszystkich współczesnych społeczeństwach istnieją gospodarki mieszane,
czyli gospodarki rynkowe w których państwo znacząco ingeruje w mechanizm alokacji i po-
działu w gospodarce.
----------------------------
Geneza i rozwój gospodarki rynkowej
Powstała na przełomie 18. i 19. wieku, w 19. wieku gwałtowny rozwój, przemysł, rewolucja
przemysłowa, w połowie 19 w. w większej części europy i USA zaczął panować leseferyzm.
6
Jednak pod koniec 19. wieku pewne niekorzystne tendencje doprowadziły do odejścia od peł-
nego leseferyzmu (rola państwa rosła, kontrola monopoli, podatki, ubezpieczenia społeczne),
powstawać zaczęły tzw. państwa dobrobytu, w których istnieje rynek, ale państwo reguluje
warunki socjalne (płaca minimalna, ubezpieczenia społeczne) oraz zapewnia emerytury, ren-
ty, opiekę zdrowotną, edukację itp.
Gospodarki rynkowe Europy Zachodniej i Ameryki rozkwitały jako państwa dobrobytu w
okresie od II Wojny Światowej do lat póz
nych 70., bezprecedensowy wzrost bogactwa, do-
chodów, dobrobytu.
W międzyczasie powstanie państw socjalistycznych na całym świecie, Europa, Azja, Amery-
ka, Afryka.
Około 1980 nastąpił odwrót od państw dobrobytu - USA i Wielka Brytania zaczęły obniżać
podatki i rozluz
niać kontrolę państwa nad gospodarką.
Potem dramatyczny niezwykle zwrot w państwach socjalistycznych, zwłaszcza w Europie
wschodniej - transformacja w kierunku gospodarki rynkowej, udana w większości krajów,
choć nie bez kosztów społecznych i gospodarczych.
Powstają tutaj pytania:
Czym jest w rzeczywistości gospodarka rynkowa? Czym jest rynek?
W czym leży jej siła?
Jakie zasady rządzą gospodarką rynkową?
Co to jest rynek?
W gospodarce rynkowej tysiące i dziesiątki tysięcy, albo setki tysięcy towarów są wytwarza-
ne przez miliony podmiotów bez centralnego kierowania czy planu, podmioty są zaangażo-
wane w dobrowolną wymianę, nikt nie decyduje jaka ma być cena i ilość sprzedawanych dóbr
każdego rodzaju.
Towary zanim dotrą do konsumenta przebywają czasem bardzo długą drogę (pięć albo i dzie-
sięć ogniw, od producenta np. rolnika, przez przetwórców, ładowaczy, pakowaczy, hurtowni-
ków do detalistów).
Wydaje się niemal cudem że żywność jest w gospodarce produkowana w odpowiedniej ilości,
że jest transportowana we właściwe miejsce i może być przez konsumentów kupowana.
Podobnie z innymi towarami.
Niezaplanowane i nieskoordynowane bezpośrednio działania producentów i konsumentów nie
prowadzą do chaosu, ale tworzą pewien porządek gospodarczy.
Działania podmiotów gospodarczych są koordynowane przez siły rynkowe i mechanizm ce-
nowy  nikt o alokacji, produkcji, konsumpcji czy dystrybucji nie decyduje nie planuje tego
globalnie, a siły rynkowe, popyt, podaż, ceny doprowadzają do porządku a nie chaosu.
Gospodarka rynkowa jest skomplikowanym mechanizmem służącym koordynacji działań
producentów i konsumentów za pośrednictwem systemu cen i rynków.
7
W tej gospodarce żadna poszczególna jednostka nie odpowiada za produkcję, konsumpcję,
dystrybucję, czy ustalanie cen. Wszystko to reguluje mechanizm rynkowy.
W jaki sposób rynki określają ceny produktów, płace i produkcję?
Pierwotnie rynek to miejsce np. targ, warzywa, ryby itd.
Dziś już niekoniecznie, dziś rynek to mechanizm za pomocą którego kupujący i sprzedający
określają ceny i wymieniają towary.
Są rynki na wszystko (od malarstwa po zanieczyszczenie środowiska, w pewnym sensie na-
wet na małżeństwa).
Rynki scentralizowane (jak giełdy), jak również zdecentralizowane  rynek mieszkań, rynek
pracy np.
Albo rynki elektroniczne  aktywa finansowe, a nawet rynki automatyczne, bezosobowe 
aukcje internetowe pewnych typów.
Rynek gromadzi po prostu kupujących i sprzedających w celu ustalenia ilości i cen. Rynek
jest mechanizmem za pośrednictwem którego kupujący i sprzedający oddziałują wza-
jemnie na siebie by określić cenę i ilość nabywanego towaru.
W systemie rynkowym wszystko (na co jest rynek) ma swoją cenę (wartość towaru wyrażona
w pieniądzu).
Ceny służą jako sygnały dla producentów i konsumentów.
Jeżeli konsumenci chcą więcej jakiegoś dobra, to jego cena wzrośnie co jest dla producentów
sygnałem żeby zwiększyć podaż itp.
Siły rynkowe działają nie tylko na rynku produktów finalnych, ale także na rynku czynników
produkcji, ustalając ceny czynników produkcji (czyli dóbr, takich jak kapitał, praca, ziemia,
wykorzystywanych do produkcji innych dóbr  dóbr finalnych, konsumpcyjnych).
Cena pracy  płaca;
Cena kapitału  stopa procentowa;
Cena ziemi  renta.
Ceny pełnią także rolę sygnałów informacyjnych (np. jeżeli informatycy są poszukiwani,
bardziej niż inne zawody, to płaca informatyków relatywnie (w stosunku do płac innych za-
wodów) wzrośnie).
Ceny zatem koordynują decyzje producentów i konsumentów na rynku. Wyższe ceny
ograniczają zakupy oraz zachęcają do produkowania. Niższe ceny pobudzają konsumpcję i
ograniczają produkcję. Ceny są kołem napędowym mechanizmu rynkowego.
W każdej chwili niektórzy kupują, inni sprzedają towary w gospodarce rynkowej. Rolą ryn-
ków i mechanizmu cenowego w gospodarce rynkowej jest równoważenie siły kupujących i
sprzedających, doprowadzanie do równowagi rynkowej.
Równowaga rynkowa to sytuacja w której jest równowaga między różnymi kupującymi
i sprzedającymi. Zależnie od cen gospodarstwa domowe chcą kupować lub sprzedawać to-
wary w różnych ilościach. Rynek znajduje cenę równowagi, która jednocześnie zaspokaja
pragnienia nabywców i sprzedawców.
Ceny równowagowe, to ceny po których nabywcy chcą kupić dokładnie taką ilość towa-
ru jaką sprzedawcy pragną sprzedać.
Zbyt wysoka cena oznaczała by nadmiar dóbr (zbyt dużo wyprodukowano).
Zbyt niska (niedobór, kolejki w sklepach, za mało wyprodukowano).
8
Wrócimy do tego problemu w ujęciu graficznym na następnych zajęciach.
A zatem rynki i mechanizm rynkowy doprowadzają do równowagi rynkowej na każdym po-
szczególnym rynku.
A jeżeli chodzi o równowagę w całej gospodarce? Na rykach paliw, buraków, samochodów,
ziemi, pracy, gier i wszystkiego innego?
Te rynki pracują równocześnie aby ustalić równowagę ogólną cen i produkcji.
Równowaga ogólna w gospodarce rynkowej ma miejsce jeżeli istnieje taki zestaw cen
przy którym jednocześnie wszystkie rynki są w równowadze (tzn. istnieje cena przy której
nabywcy chcą kupić dokładnie tyle ile chcą sprzedać sprzedający).
Rynki w stanie równowagi ogólnej rozwiązują trzy podstawowe problemy gospodarcze społ.
 co, jak i dla kogo produkować.
Jak to się dzieje?
1. Co jest produkowane  określają to konsumenci wydając swoje dochody, kupując towary
które dostarczyli producenci chcąc maksymalizować zyski.
2. Jak jest produkowane  określają producenci, minimalizując koszty produkcji w wyniku
przyjęcia najefektywniejszych metod produkcji.
3. Dla kogo rzeczy są wytwarzane (kto spożywa i ile) zależy od cen czynników produkcji, płacy,
stóp procentowych itd. Podział dochodów zależy więc od tego ile zasobów posiadamy (pracy,
kapitału itd.) i jakie są ich ceny. (wrócimy do tego problemu na zajęciach nr 10).
W gospodarce rynkowej podział zależy zatem w dużej mierze od szczęścia (duży spadek,
szczęśliwy przypadek, korzystne lokaty, umiejętności wrodzone wysoko cenione na rynku).
To że ludzi mają niskie dochody nie znaczy że są leniwi ale np. że nie mają wykształcenia, są
dyskryminowani lub zamieszkują tam gdzie jest mało pracy a płace niskie.
Analiza kilku innych ważnych pojęć związanych z gospodarką rynkową
- Handel i specjalizacja
- Pieniądz
- Kapitał
Handel i specjalizacja
Skomplikowana sieć handlu między podmiotami opierająca się na daleko posuniętej specjali-
zacji oraz podziale pracy. Specjalizacja w pracy, kapitale, ziemi, wiedzy itd.
Gospodarki zachodu korzystały z szybkiego wzrostu w wiekach 19-20, gdy zwiększająca się
specjalizacja umożliwiła wysoką wydajność różnych wyspecjalizowanych czynników pro-
dukcji.
Ze specjalizacją mamy do czynienia wtedy, gdy określone osoby, kraje, zasoby, koncen-
trują się na wykonywaniu poszczególnych zadań  pozwala to im w najlepszy sposób
zużytkować swoje specyficzne kwalifikacje, zdolności itd.
9
Zaawansowana specjalizacja pozwala na tworzenie zawiłej sieci handlu między jednostkami i
krajami.
Bardzo niewielu z nas wytwarza pojedyncze ukończone dobro (od początku do końca)  wy-
twarzamy tylko mały ułamek tego co konsumujemy. W zamian za to otrzymujemy dochody,
by móc kupować dobra finalne.
Wyspecjalizowana produkcja umożliwia powstanie wymiany (potrzebujemy ukończonych
dóbr finalnych przez kogoś innego).
Samowystarczalność (brak specjalizacji) to droga do stagnacji i upadku, nawet w dużych gru-
pach krajów.
Handel, wymiana  może wzbogacić wszystkie kraje i podnieść poziom życia wszystkich
ludzi  jest to jedna z najważniejszych przesłanek, jedno z najważniejszych twierdzeń współ-
czesnej ekonomii.
Pieniądz
1)Miernik wartości
2)Środek zapłaty lub wymiany
Więcej - to smar ułatwiający wymianę  zaufanie do pieniądza, akceptacja powoduje ułatwie-
nie wymiany.
Wyobraz
my sobie gospodarkę bez pieniądza  gospodarkę barterową (wymiana dóbr na dobra
za każdym razem gdy chcemy coś mieć)  wymiana w takiej gospodarce jest niezwykle
utrudniona i zdecydowanie mniejsza niż w gospodarce pieniężnej.
Rządy regulują podaż pieniądza (co to jest, gotówka, czeki, rachunki ROR i terminowe) za
pośrednictwem banków centralnych, prowadząc politykę pieniężną za pomocą takich instru-
mentów jak stopy procentowe banku centralnego.
Pieniądz może wymknąć się spod kontroli, wywołując inflację (wzrost cen) lub hiperinflację
(ceny bardzo szybko rosną, ponad 100% w skali roku).
Problemy z inflacją - powoduje ona spadek wzrostu gospodarczego w dłuższym okresie. Dla-
tego zadaniem rządu jest właściwe zarządzanie podażą pieniądza i kontrolowanie inflacji.
Kapitał
Kapitał fizyczny  maszyny, budynki, urządzenia, zapasy.
Kapitał finansowy  gotówka, papiery wartościowe.
Olbrzymia ilość kapitału we współczesnej gospodarce  domy, drogi, przewody, maszyny,
samochody itd.
Kapitał jest produkowany w gospodarce (inaczej niż praca i ziemia  pierwotne czynniki
określone w dużej mierze przez warunki nieekonomiczne, demograficzne, geograficzne itd.).
Wymaga czasochłonnych, okrężnych metod produkcji.
Wniosek  gdy chcemy zwiększyć nasz dobrobyt i konsumpcję w przyszłości, czasem lepiej
jest powstrzymać się od konsumpcji obecnie, zainwestować w kapitał (edukacja, budowa
nowej fabryki itp.) i podnieść wydajność, produkcyjność naszej gospodarki i zwiększyć do-
chód w przyszłości, a tym samym i przyszłą konsumpcję.
10
Ostatnie zagadnienie dotyczące uwarunkowań gospodarki rynkowej - rola państwa w gospo-
darce rynkowej
W idealnej gospodarce rynkowej nie ma miejsca na działanie państwa, ale w praktyce wystę-
pują niedoskonałości rynku i rząd stara się je usuwać. (powiemy o tym dokładniej na zaję-
ciach nr 11).
Jest to kontrowersyjne, ale duża część ekonomistów zgadza się co do kilku funkcji państwa w
gospodarce.
1. Państwo zwiększa efektywność, popierając konkurencję, ograniczając efekty zewnętrzne i
dostarczając dóbr publicznych
2. Państwo popiera sprawiedliwość, stosując podatki i programy wydatków w celu redystrybucji
dochodów na rzecz wybranych jednostek i grup
3. Popiera makroekonomiczną stabilność oraz wzrost (zmniejszając bezrobocie i inflację przy
jednoczesnym pobudzaniu wzrostu, za pomocą polityki fiskalnej i monetarnej)
Ad.1. Tam gdzie występuje niedoskonała konkurencja  monopol np.  ceny są wysokie, zy-
ski również, rząd stara się kontrolować ceny i zyski
Konkurencja nie jest efektywna również, gdy występują tzw. efekty zewnętrzne gospodaro-
wania - niezamierzone koszty lub korzyści przy produkcji lub konsumpcji jakiś dóbr, rząd
reguluje poprzez podatki lub subsydia.
Konkurencja nie jest efektywna także w przypadku tzw. dóbr publicznych  koszt dostarcze-
nia takiego dobra dla dodatkowej osoby jest równy zero oraz nie można wykluczyć nikogo z
konsumpcji tych dóbr (przykład: obrona narodowa), prywatnie są one nieefektywnie dostar-
czane (w zbyt małej ilości). Musi więc dostarczać je państwo  a żeby dostarczać zbiera po-
datki.
Ad 2. Nierówność i ubóstwo występujące w gospodarce rynkowej mogą być zbyt duże do
przyjęcia z etycznego, politycznego lub ekonomicznego punktu widzenia. Państwo może to
korygować wprowadzając opodatkowanie progresywne dochodów, wysokie podatki mająt-
kowe, spadkowe itp, płatności transferowe (transfery)  pieniężne lub towarowe dla ubogich,
subsydia dla opieki zdrowotnej, mieszkań, edukacji itd.
Ad 3. Cykle koniunkturalne, inflacja, powolny wzrost gospodarczy. Państwo może interwe-
niować ze względu na powyższe zjawiska za pomocą narzędzi polityki pieniężnej, fiskalnej,
inwestowania w edukację i wiedzę, regulowanie wielkości deficytu budżetowego itp. Jest to
jednak bardzo kontrowersyjna funkcja państwa  wielu ekonomistów twierdzi, że państwo nie
jest w stanie efektywnie stabilizować gospodarki.
3. Rynek, popyt, podaż (rynek jako mechanizm koordynujący zachowania nabywców i
sprzedawców, popyt, podaż, rozkład popytu, krzywe popytu, przesunięcia krzywych
popytu).
S  rozdz. 3, B  rozdz. 3.
Teoria popytu i podaży pokazuje jak zmieniają się ceny towarów i ilości sprzedawane na ryn-
kach oraz jak preferencje konsumentów określają popyt, a koszty produkcji przedsiębiorców
określają podaż.
11
Zmiany cen mogą następować w wyniku zmian popytu lub podaży na dany towar, na wszyst-
kich rynkach.
Jeżeli zrozumiemy działanie popytu i podaży, zbliżymy się bardzo do rozumienia działania
gospodarki rynkowej.
Teraz wprowadzimy pojęcia popytu i podaż i zobaczymy jak działają na rynkach towarów,
ustalając ceny i ilości sprzedawane.
Zaczynamy od popytu.
Popyt to ilość towaru którą nabywcy są gotowi kupić przy różnym poziomie ceny.
Popyt nie oznacza więc jednej określonej ilości (np. 5 samochodów), ale raczej pewien zbiór
ilości, jakie byłyby kupowane prze nabywców przy różnych poziomach ceny.
Przykład (popyt na czekoladę)
P (cena za tabliczkę) Q (ilość w tabliczkach na m-c)
1 6 2
2 5 4
3 4 5
4 3 9
5 2 10
W ekonomii cenę zwykle oznaczamy przez P, a ilość przez Q.
W tabelce mamy rozkład popytu na czekoladę  zależność między ceną rynkową dobra a po-
żądaną ilością tego dobra przez konsumentów.
Popyt to ilości dobra zapotrzebowane przez konsumentów po różnych poziomach ceny.
Jedną ilość towaru zapotrzebowaną po danej cenie (np. 10 tabliczek czekolady przy cenie 2)
nazywamy ilością (wielkością) zapotrzebowania.
Krzywa popytu jest graficzną reprezentacją popytu (na osi x, poziomej, odkładamy ilość
towaru, na osi y, poziomej, odkładamy cenę towaru). Popyt oznaczamy przez D.
P
P1
P2
D
q1 q2 Q (ilość)
12
Niech powyższy rysunek obrazuje popyt danego konsumenta na czekoladę. Z wykresu można
odczytać, że konsument po cenie P1 będzie chciał konsumować q1 tabliczek czekolady, a po
cenie P2, q2 tabliczek.
Krzywa popytu jak widać z rysunku ma nachylenie ujemne.
Obowiązuje prawo popytu (prawo opadających, malejących, krzywych popytu)  jeżeli
cena rośnie, ilość zapotrzebowana maleje, a jeżeli cena maleje  wielkość zapotrzebowa-
nia rośnie.
Prawo to obowiązuje w zasadzie dla wszystkich krzywych popytu, oparte jest na zdrowym
rozsądku ale i na analizie ekonomicznej.
Jeżeli cena towaru spada to występują 2 efekty:
1) Kupujemy tego towaru więcej, bo towar ten tańszy relatywnie od innych, które speł-
niają podobne potrzeby (są to tak zwane dobra substytucyjne)  efekt ten nazywa się
efektem substytucyjnym zmiany ceny
2) Nasz dochód realny  czyli dochód nominalny D podzielony przez poziom cen R
(D/R), to jest ilość towarów którą możemy kupić za nasz dochód nominalny  rośnie i
z tego powodu też kupujemy tego towaru więcej (w większości przypadków). Efekt
ten nazywa się efektem dochodowym zmiany ceny.
Z tytułu działania obu tych efektów krzywa popytu na większość towarów jest malejąca
(ujemnie nachylona).
Popyt indywidualny (pojedynczego konsumenta) a popyt rynkowy (wszystkich konsu-
mentów).
Popyt rynkowy na dany towar jest sumą popytów indywidualnych na ten towar  dodajemy
popyty indywidualne po każdej cenie.
Ekonomistów interesuje głównie popyt rynkowy i o tym głównie będziemy odtąd mówić.
Popyt rynkowy także podlega prawu opadających krzywych popytu.
Co kryje się za krzywą popytu rynkowego? Co określa jej położenie?
O tym jak duży jest popyt na dany towar decyduje szereg czynników:
- średni dochód konsumentów
Gdy średni dochód rośnie, popyt na większość towarów również rośnie. Wyjątkiem są
tu tzw. dobra poślednie (dobra niskiej jakości, których wyzbywamy się, gdy stajemy się za-
możniejsi np. ziemniaki, ryż, podroby itp.). W przypadku dóbr poślednich, wzrost średniego
dochodu może spowodować spadek popytu.
- wielkość rynku (liczba ludności). Gdy liczba ludności rośnie, popyt zazwyczaj rośnie.
- ceny i dostępność dóbr substytucyjnych. Dobra substytucyjne to takie które spełniają po-
dobną funkcję (np. długopis i ołówki, płatki kukurydziane i owsiane, ropa naftowa i gaz
ziemny itp.). Jeżeli x i y to dobra substytucyjne, to wzrost ceny dobra x, spowoduje
wzrost popytu na dobro y, a spadek ceny dobra x, spowoduje spadek popytu na dobro y.
13
- ceny i dostępność dóbr komplementarnych. Dobra komplementarne to takie, które zazwy-
czaj są konsumowane łącznie przez konsumentów (np. benzyna i samochód, parówki i bułki
do hot dogów, prawy i lewy but itp.). Jeżeli x i y to dobra komplementarne, to wzrost ceny
dobra x, spowoduje spadek popytu na dobro y, a spadek ceny dobra x, spowoduje
wzrost popytu na dobro y.
- gusty i preferencje (odzwierciedlają potrzeby psychiczne, fizjologiczne, uwarunkowania
historyczne, tradycje, wpływy kulturowe, mody itp.).
- czynniki szczególne (pogoda, temperatura, przewidywania cenowe itp.)
Zobaczmy jak opisane czynniki wpływają na zmiany popytu na przykładzie.
Popyt na samochody w Warszawie. Opiszmy następujące zmiany na rysunku.
Jak przesunie się krzywa popytu na samochody w Warszawie (D), gdy zajdą następujące
zmiany
1) Dochód średni mieszkańców Warszawy wzrośnie
2) Liczba mieszkańców Warszawy spadnie
3) Cena biletów komunikacji miejskiej wzrośnie znacznie
4) Cena benzyny i gazu ziemnego wzrośnie znacznie
5) Wzrośnie gwałtownie moda na skutery
6) Nadejdzie nieustanny smog nad Warszawą
7) W całym mieście wprowadzi się opłaty za parkowanie
P
D1
D
D2
Q (ilość)
Opisane zmiany spowodują (ceteris paribus, czyli przy innych czynnikach nie zmienionych)
przesunięcie wyjściowej krzywej popytu D.
Zmiany 1) i 3) powodują wzrost popytu na samochody i przesunięcie popytu wyjściowego D
do góry do pozycji D1.
Pozostałe zmiany powodują spadek popytu D i przesunięcie krzywej D w dół do pozycji D2.
14
Trzeba uważać, żeby nie pomylić zmiany popytu (przesunięcia całej krzywej popytu) ze
zmianą wielkości zapotrzebowania (ruch wzdłuż krzywej popytu). Popyt przesuwa się w
wyniku zmiany któregoś z wyżej opisanych czynników. Gdy zmienia się jedynie cena dobra
na które popyt rozważamy następuje ruch po (wzdłuż) istniejącej krzywej popytu, nie prze-
suwa się krzywa popytu.
4. Rynek, popyt, podaż cd. (rozkład podaży, krzywa podaży, przesunięcia krzywej po-
daży, cena równowagi, równowaga rynkowa).
S  rozdz. 3., B  rozdz. 3.
Podaż to ilość towaru, którą sprzedawcy są gotowi zaoferować przy różnym poziomie ceny.
Rozkład podaży (krzywa podaży) pokazuje związek między rynkową ceną towaru a ilością,
którą producenci są skłonni dostarczyć na rynek (ceteris paribus).
Podaż indywidualna a podaż rynkowa.
Podaż rynkowa (podaż wszystkich przedsiębiorstw produkujących dany towar) jest sumą po-
daży indywidualnych (oferowanych przez poszczególne firmy) po każdej cenie.
Przykład (podaż płatków kukurydzianych)
P (cena za pudełko) Q (ilość w mln pudełek rocznie)
1 5 18
2 4 16
3 3 12
4 2 7
5 1 1
Krzywa podaży ma nachylenie dodatnie (jest rosnąca)  producenci są skłonni dostarczyć
więcej towaru jedynie po wyższej cenie. Dlaczego? Dlatego, że koszty produkcji (krańcowe i
przeciętne), zwłaszcza w krótkim okresie, rosną wraz z wielkością produkcji (zob. zajęcia nr
7).
P
S
P1
Q1 Q
15
Podaż oznaczamy przez S.
Podaż oznacza wielkości oferowane przez producentów po każdej możliwej cenie (wszystkie
pary cen i ilości z powyższej tabelki lub powyższego wykresu). Jedna ilość (Q1) wynikająca z
podaży odpowiadająca danej cenie (np. P1) nazywana jest ilością oferowaną (wielkością do-
starczaną).
Co kryje się za krzywą podaży  jakie czynniki wpływają na położenie krzywej podaży?
1. Koszty produkcji. Jeżeli ceny czynników produkcji (pracy - płaca, kapitału  stopa
procentowa, ziemi  renta gruntowa) rosną, to rosną koszty produkcji i podaż spada
(na rysunku przesuwa się z pozycji S do pozycji S2). Jeżeli ceny czynników produkcji
spadają, to koszty produkcji spadają i podaż rośnie, S przesuwa się w dół do pozycji
S1.
2. Technologia produkcji (postęp technologiczny)  są to zmiany pozwalające na zmniej-
szenie ilości czynników produkcji potrzebnych do wytworzenia danej wielkości pro-
dukcji np. wynalazki naukowo-techniczne, reorganizacje sposobów produkcji itp. Po-
stęp technologiczny (lepsza technologia produkcji) przesuwa krzywą podaży pracy w
dół (do pozycji S1), regres technologiczny (gorsza technologia) przesuwa ją w górę 
zmniejsza podaż do S2.
3. Polityka państwa np. przepisy dotyczące ochrony środowiska, dotyczące płac mini-
malnych, podatki, regulacje w handlu zagranicznym itp.
4. Czynniki szczególne (pogoda w rolnictwie, stopień konkurencji rynkowej, przewidy-
wania cenowe podmiotów itp.).
P
S2
S
S1
Q
Ogólnie wszystkie czynniki podnoszące koszty produkcji przesuwają krzywą podaży w górę
(do S2), czynniki obniżające koszty produkcji  w dół (do S1).
16
Równowaga popytu i podaży  równowaga rynkowa
Równowaga rynkowa występuje przy takiej cenie i ilości, że ilość żądana jest równa ilości
oferowanej (mówiąc niedokładnie popyt równa się podaży). Cenę taką nazywamy ceną rów-
nowagi (PR), a ilość  ilością równowagi (QR).
Jeżeli nie zachodzą inne zmiany, równowaga rynkowa będzie się utrzymywała. Nie ma ten-
dencji do wzrostu czy spadku cen. Nie ma nadwyżek ani niedoborów, zamówienia dotyczące
popytu i podaży są zrealizowane w całości, wszyscy nabywcy i sprzedawcy są usatysfakcjo-
nowani.
Graficzny obraz równowagi rynkowej (łączymy wykresy popytu i podaży).
P
S
P1
PR
P2
D
QR Q
Dlaczego przy PR dochodzi do równowagi rynkowej?
Przy P1 cena rynkowa jest większa od ceny równowagi (PR) i mamy do czynienia z nadwyżką
podaży (rosną zapasy towarów), ceny mają więc tendencję do spadku i system powraca do
równowagi.
Przy P2 cena rynkowa jest mniejsza od ceny równowagi (PR) i mamy do czynienia z niedobo-
rem podaży (ustawiają się kolejki po towary), ceny mają więc tendencję do wzrostu i system
powraca do równowagi.
W równowadze nie ma ani nadwyżek ani niedoborów i cena równowagi ustala się na pozio-
mie utrzymującym się w długim okresie.
17
Przesunięcia popytu i podaży i ich wpływ na równowagę rynkową
Zmiana D lub/i S Wpływ na PR Wpływ na QR
D rośnie rośnie Rośnie
D spada Spada Spada
S rośnie Spada Rośnie
S spada Rośnie Spada
D rośnie, S rośnie Nie wiadomo Rośnie
D rośnie, S spada Rośnie Nie wiadomo
D spada, S rośnie Spada Nie wiadomo
D spada, S spada Nie wiadomo Spada
Tabelka ilustruje wpływ zmian popytu i podaży (4 pierwsze wiersze oddzielne zmiany popytu
i podaży, 4 następne łącznie zmiany popytu i podaży) na cenę i ilość równowagi przy ela-
stycznych krzywych popytu i podaży (zob. zajęcia nr 5).
Wiersz 2 należy odczytać np. następująco  jeżeli popyt spada, to cena równowagi spadnie i
ilość równowagi spadnie.
Wiersz 5 oznacza, że jeżeli równocześnie wzrośnie popyt i podaż, to ilość równowagi wzro-
śnie, a wpływ na cenę równowagi będzie niejednoznaczny  zależy to od elastyczności popy-
tu i podaży.
A
atwo można to przedstawić na rysunkach (co pozostawiam Państwu i co ćwiczyliśmy na
wykładzie).
Wolny rynek a kontrola cen.
Państwo może kontrolować ceny i uniemożliwiać równowagę rynkową w celu ochrony okre-
ślonych grup społecznych  gdy uważa się że ceny rynkowe były by zbyt niskie lub zbyt wy-
sokie ze względu na określone wartości społeczne.
Państwo może nakładać ceny maksymalne lub minimalne, których nieprzestrzeganie skutkuje
karami.
Przykład  ceny maksymalne na rynku żywności
P
S
PR
Pmax
D
Q1 QR Q
18
Zostaje ustalona cena maksymalna Pmax na żywność żeby umożliwić nabywanie jej biednej
ludności, dla której cena rynkowa PR byłaby za wysoka. Ustalona cena jest niższa od rynko-
wej, ale mniej jest sprzedawane niż na wolnym rynku (Q1wstać konieczność racjonowania żywności (kartki, sprzedawanie tylko ułamka ilości którą
chcemy zakupić). Może powstać także czarny rynek  towary będą kupowane z intencją od-
sprzedaży innym po wyższej cenie. Sprzedawcy mogą też pobierać łapówki od kupujących.
Słowem  wiele negatywnych konsekwencji i wprowadzanie cen maksymalnych jest bardzo
wątpliwe.
Analogicznie można przeanalizować problem płac minimalnych i czynszów maksymalnych,
co robiliśmy na wykładzie. Jest to również przeanalizowane w podanych do tego wykładu
rozdziałach podręczników.
19