H. Markiewicz: Postać literacka

Postać literacka:

• w tradycji antycznej - podległa wobec fabuły;

• w XIX wieku - traktowana jako charakter - zespół cech bogaty, zindywidualizowany, wykazujący pewną stałość w zmienności;

• w II połowie XIX w. - w powieści Dostojewskiego i w powieści analitycznej we Francji - redukcja, relatywizacja, dezintegracja i degradacja postaci powieściowej. Redukcja - koncentracja na procesach psychicznych narratora albo zewnętrzny ogląd postaci (behawioryzm). Relatywizacja - niepełna wiarygodność wiedzy o postaci dostępnej narratorowi / pośrednikowi narracyjnemu; niezgodność informacji pochodzących od kilku narratorów kreowanych. Dezintegracja - gdy w postaci połączy się postawy i działania sprzeczne, zaskakujące, niezrozumiałe. Degradacja - postać podporządkowana innym celom artystycznym;

• współczesna nauka o literaturze mało interesuje się postacią powieściową;

• rosyjska szkoła formalna - postać podporządkowana fabule, pojmowana instrumentalnie;

• dla badaczy kręgu strukturalno-semiotycznego - postać to nieuporządkowana kolekcja semów (Barthes, Todorov), albo wiązka cech dystynktywnych (Łotman);

• czemu postać? - bo „bohater” - kojarzy się z heroizmem albo pierwszoplanowością. „Figura” - pochodzi z dziedziny stylistyki. „Charakter” - oznacza wyrazistość i indywidualizację cech;

• postać literacka - jednostkowy podmiot, któremu przyporządkowane są właściwości, czynności i stany, zewnętrzne i wewnętrzne;

• przeważnie mamy na myśli indywidualny układ cech jakościowych i relacyjnych, częściowo dany przy wprowadzeniu postaci, kształtujący się dopiero w odbiorze.

2 sposoby budowania postaci literackich: bezpośredni i pośredni:

• postaciowanie bezpośrednie - nazwanie wprost właściwości postaci narracyjnej, składają się na nie dane personalne postaci (wiek, płeć, sytuacja rodzinna, zawodowa itp.), wygląd zewnętrzny, nazwanie i ocena cech osobowości;

• postaciowanie pośrednie - biografia retrospektywna postaci, wygląd zewnętrzny jako manifestacja cech wewnętrznych, zwyczaje i powtarzalne czynności, otoczenie przedmiotowe, działania i wypowiedzi.

Odmiany przekazu treści psychicznych:

• narracja nazywająca / relacjonująca;

• zmetaforyzowana narracja nazywająca / relacjonująca;

• monolog wewnętrzny - a) logicznie uporządkowany, b) urywany, skojarzeniowy, niespójny;

• strumień świadomości - s. 130 odmiana przekazu przeżyć wewnętrznych, w którym wprowadzone zostały również niezwerbalizowane przedstawienia spostrzeżeniowe i wyobrażeniowe, użycie wypowiedzi bezpodmiotowych lub bezorzeczeniowych. W narracji allotropicznej monolog wewnętrzny i strumień świadomości występują w formie przytoczenia / transpozycji na mowę pozornie zależną.

Zagadnienia dotyczące zawartości i struktury postaci literackiej:

• charakter bytowy postaci;

• dobór aspektów, w których postać się przejawia (wygląd, wypowiedzi, psychika);

• dobór cech fizycznych;

• dobór kategorii cech osobowościowych;

• wybór dominanty osobowościowej;

• relacje między cechami fizycznymi a osobowościowymi;

• stopień aktualizacji przejawów cech (jednowymiarowość lub hiperbolizacja = typ, wielowymiarowość = charakter);

• synchroniczna jednolitość / konflikty w obrębie kategorii cech osobowościowych;

• diachroniczna zmienność / statyka w obrębie cech osobowościowych;

• w wypadku zmienności - ciągłość, skokowość, stopień przewidywalności postępowania postaci;

• zrozumiałość postępowania postaci;

• zgodność / niezgodność cech postaci w obrębie kategorii cech osobowościowych;

• niedookreślenie postaci (wynik zewnętrznych ograniczeń lub interwencji czy konwencji).

Postać literacka to twór antropomimetyczny i tak należy ją badać.

Wybór języka dla opisu postaci:

• określenia stosowane przez autorytatywnego narratora w postaciowaniu bezpośrednim;

• określenia z wiedzy potocznej lub naukowej, współczesnej utworowi;

• określenia z dzisiejszej wiedzy naukowej / potocznej.

Ważna jest też pozycja / funkcja postaci literackiej - 1) wobec innych składników / aspektów dzieła literackiego; 2) wobec postaci z innych utworów literackich; 3) wobec pozaliterackiej rzeczywistości.

Ad 1) - czy postać jest składnikiem nadrzędnym i autotelicznym, współrzędnym czy upodrzędnionym, 2) pozycja w sensie hierarchicznym, kwalitatywnym i relacyjnym. O hierarchii decyduje ważność udziału postaci w zwrotach przebiegu fabularnego. Pozycję kwalitatywną wyznaczają stosunki podobieństwa i kontrastu wobec innych postaci. Pozycja relacyjna - funkcja zasadnicza, jaką spełnia postać wobec innych postaci.

A. J. Greimas: 6 kategorii aktantów:

Nadawca Przedmiot Odbiorca

Pomocnik Podmiot Przeciwnik

Ta sama postać może pełnić funkcje różnych aktantów.

Potem Greimas umieścił między poziomem aktantów i aktorów płaszczyzny ról aktancyjnych (różne modalności aktantów) i ról tematycznych (mają charakter socjologiczny, psychologiczny lub moralny).

Postać literacką można konfrontować z tradycją literacką, z rzeczywistością pozaliteracką, z osobami rzeczywistymi.

Ocena postaci - jako względnie samoistnego układu znaczeniowego i jako składnika dzieła literackiego.

---