Retoryka i erystyka

I. Sposoby rozumienia retoryki

1. Klasycznie: ars bene dicendi - sztuka (rzemiosło), dobrego (skutecznego, poprawnego - do tego i do mówcy), mówienia (aspekty: werbalny i niewerbalny komunikacji).

2. Retoryka jako sztuka przekonywania albo teoria komunikacji.

3. Retoryka jako teoria prozy - rozumiana jako teksty użytkowe - pisma urzędowe, przemówienia, epistemografia.

4. Części retoryki:

• Inventio - wyszukiwanie tematów, toposu;

• Dispositio - logika, kompozycja;

• Elocutio - posługujemy się środkami stylistycznymi;

• Memoria - zapamiętywanie;

• Pronutatio/Actio - wygłaszanie.

II. Genologia retoryczna

1. Genologia klasyczna:

Trzy epoki

sofistów filozofów retorów

Vw. p.n.e. Gorgiasz IV w. p.n.e. Arystoteles I w. n.e. Cyceron i Kwintylian

Sofiści: uczą przekonywać w każdej sprawie bez względu na dobro i prawdę. Skupiali się na wartościach stylistycznych.

Filozofowie: wyraźna kwestia prawdy, związku retoryki z etosem oraz polityką. Platon - prawda celem retoryki. Arystoteles - prawdopodobieństwo celem retoryki. Oddzielenie retoryki (sposoby myślenia)
i poetyki (sposoby wyrażania myśli - forma).

Retorzy: retoryka koniecznym elementem wykształcenia obywatela - należy do trivium (gramatyka+dialektyka+retoryka)

2. Klasyfikacje wystąpień retorycznych:

• genus deliberativum - rodzaj doradczy i odradzający; recenzje, szkolnictwo, polityka;

• genus demonstrativum - rodzaj pokazowy - nagana i pochwała; orędzia, mowy inauguracyjne, toasty, eseje, felietony;

• genus indiciale - rodzaj sądowy - obrona i oskarżenie; na sali sądowej.

III. Cele wystąpienia retorycznego:

1. Informacja a perswazja:

2. Potrójna funkcja retoryki:

• docere (rozum),

• movere (wola),

• delectare (uczucia)

IV. Perswazyjne walory ludzkiej mowy:

Trzy podstawowe sposoby rozwiązywania sprzeczności: przymus, refleksja oraz perswazja.

1. Warunki powodzenia perswazji:

A. Podjęcie uczestnictwa w dyskursie.

B. Zrozumienie przedmiotu perswazji.

C. Poddanie się perswazji (osłabienie oporu) - podejście racjonalne i emocjonalne.

D. Utwierdzenie nabytych przekonań - korzyści, wnioski.

E. Działanie.

Ale i:

A. Akceptacja środowiska społecznego.

B. Zgodność z obrazem świata odbiorcy.

C. Motywacja - korzyść.

D. Percypowalność przedmiotu perswazji - czy audytorium rozumie.

E. Uzasadnienie.

2. Czynniki wpływające na skuteczność perswazji (pochodzące od nadawcy, odbiorcy, z przekazu
i z kontekstu, w tym: językowe środki perswazji):

• od nadawcy - wiarygodność źródła (kompetencje i zaufanie), wiedza o mówcy oraz obserwowane zachowanie, sympatia dla mówcy (miły, przyjacielski, z poczuciem humoru), czynniki dodatkowe: atrakcyjność fizyczna oraz podobieństwo do odbiorców (ta sama grupa etniczna, społeczna, religijna, wiek),

• z przekazu - struktura przekazu - porządek argumentacji (wstępujący lub zstępujący) oraz formułowanie wniosków (wyrażenie eksplicytnie bądź pozostawienie słuchaczom) porządek wstępujący - od argumentów najsłabszych - ma większą skuteczność, ale zależy od czasu wnioski - jasna konkluzja i dyrektywa skuteczniejsze, ale zależy od wykształcenia

• zawartość przekazu - odparcie argumentów przeciwnika, zestawienie statystyczne, fotografia - zwiększa szanse powodzenia perswazji,

• z kontekstu - dalszy (kultura) oraz bliższy (realia, w których zachodzi komunikacja),

• od odbiorcy - określa on sposób tworzenia komunikatu - musimy wziąć pod uwagę, czy mamy do czynienia z jedną osobą, czy z dwiema, czy z grupą, nastawienie odbiorcy do nas, płeć i wiek, środowisko społeczne, status, zawód,

• przestrzeń - pozycja mówców względem słuchaczy: konfrontacyjna (eksponowanie odrębności, dążenie do dominacji) oraz dialogowa - dążenie do współpracy,

• czas trwania mowy - odmienne strategie perswazyjne/argumentacyjne,

• językowe środki perswazji - fonetyka (rymy, aliteracja), słowotwórstwo (neologizmy, neosemantyzmy, złożenia), składnia (pytania, wykrzyknienia, stylizacje - biblia, modlitwa, styl potoczny), leksyka (uabstrakcyjnienie, leksyka wartościują oraz metaforyka).

3. Perswazja a manipulacja, techniki manipulacji w mediach:

• Perswazja:

- sztuka przekonywania do swoich racji, apelowanie o zajęcie jakiegoś stanowiska i podjęcie działania, sugerowanie określonych interpretacji i ocen, racjonalne uzasadnianie swojej słuszności;

- metoda negocjacji w celu rozwiązania konfliktu i dojścia do wspólnego stanowiska;

- jest procesem komunikacyjnym mającym na celu wywarcie wpływu na sposób postrzegania świata przez odbiorcę w celu osiągnięcia określonych efektów perlokucyjnych. Odbiorca musi dysponować wolnością wyboru.

Perswazja wykorzystuje modele psychologiczne:

- behawioryzm (promocje, nagrody, kojarzenie bodźców)

- psychoanaliza (pokusa i minimalizacja imperatywu moralnego)

- kognitywizm (wzorce osobowe, proponowanie wartości)

Strategie porządkowania żądań:

- stopa w drzwi - małe żądania na które odbiorca się godzi, a potem ostateczny, duży cel perswazyjny

- drzwiami w twarz - żądanie przekraczające możliwości słuchaczy i redukowanie do mniejszych

• Manipulacja:

- (manewr, podstęp - manipulatio) - celowo inspirowana interakcja społeczna mająca na celu oszukanie osoby lub grupy, aby skłonić ich do działania sprzecznego z ich interesem. Występuje brak świadomości osoby lub grupy o tym, że są manipulowani. Autor manipulacji dąży do osiągnięcia własnych korzyści.

Narzędzia manipulacji:

- środki masowego przekazu

- niejawna cenzura

Środki manipulacji:

- aktywne techniki psychologiczne

- użycie sygnałów dźwiękowych (supermarkety)

- odurzenie (alkohol)

- obietnice bez pokrycia

- manipulacja pozycji

- odszukanie słabych punktów przeciwnika i wywarcie na niego wpływu

- brak możliwości wyboru (sekty)

Media - nie odzwierciedlają rzeczywistości, dokonują selekcji informacji, biorą udział w procesie edukacji.

• Techniki manipulacji w mediach:

1. Przemilczanie informacji niewygodnych

2. Nagłaśnianie informacji nieprawdziwych, prawdopodobnych

3. Świadome insynuacje

4. Inwektywy i określenia - utrwalacze (barwne określenie, działające na emocje)

5. Manipulacja tytułami i lidami (treść myląca, zasłaniająca resztę komunikatu)

6. Metoda „przykrycia” (temat sensacyjny odwracający uwagę od innego) - czerwony śledź

7. Metoda autorytetów pozornych (deprecjonowanie jednych na rzecz drugich, ekspert a autorytet)

8. Lansowanie amnezji historycznej

9. Symulacja obiektywizmu i neutralności (dobór gości)

10. Operowanie lękiem, agresją, seksem (głoszenie, że daje się ludziom to, czego chcą)

11. Mieszanie postulatów politycznych z obiektywizacją rzeczywistości (przedstawianie postulatów w postaci jak gdyby były wynikiem obserwacji rzeczywistości wynikiem badań naukowych)

12. Technika schlebiania (wykorzystanie skłonności do próżności)

Manipulacja informacjami:

- kłamstwo

- zatajenie prawdy

- pomijanie informacji ważnych

- przedstawianie informacji mało ważnych jako ważne

- operowanie informacjami by były wieloznaczne

- fabularyzacja

- chaos informacyjny

- fragmentacja

- blokowanie, opóźnienie

„Fakt”

- dominacja wizualizacji (fotografia, kolory)

- przybliżenia - mowa o tym, co bliskie odbiorcy, rzeczywistość z prywatnej perspektywy - ludzie muszą być ukonkretnieni, polityka nizin (wygląd polityków, emocje), mowa o tym, co dotyczy regionu, a nie świata

- sensacyjność, selekcja informacji, kreowanie faktów, budowanie sensacyjności - to, co bliskie ludziom, to, co drastyczne, to, co kontrowersyjne - faktoid - fakt, który nie istnieje, dopóki nie pojawi się w mediach

- sensacyjność, dramatyzacja w tytułach oraz lidzie

- mieszanie tematów i gatunków

- komentarz (informacja + opinia)

- emocjonalizacja

- potoczność

- konkretność - np. nie samochód, ale BMW

V. Pojęcie i zakres retorycznej inwencji

INWENCJA = wyszukiwanie materiałów

1. Rozpoznanie sprawy - kto, co, gdzie, w jakim celu i dlaczego, kiedy.

2. Prepositio - określenie myśli głównej - w zależności jak sformułujemy myśl, tak będziemy dobierać argumenty.

3. Określenie odbiorcy - zasada decorum - stosowność zewnętrzna, wewnętrzna (używanie odpowiedniego języka, rozpoznanie odbiorcy i jego potrzeb).

Środki przekonywania wg Arystotelesa,:

• etos - pochodzące z autorytetu nadawcy;

• logos - środki, którymi odwołujemy się do rozumu;

• patos - wzbudzanie emocji w odbiorcy.

Zasady zwiększające prawdopodobieństwo sukcesu w retoryce:

1. Zasada stosowności: stosowne jest to, co nie jest niestosowne:

• stosowność wewnętrzna - odpowiedniość myśli i słów. Nie można niedbale mówić o rzeczach wielkich + umiejętność doboru słów do celu perswazji, aby wywołać: współczucie, radość, gniew;

• stosowność zewnętrzna - dostosowanie tekstu do audytorium.

2. Zasada identyfikacji: podkreślenie podobieństwa do odbiorcy.

3. Zasada korzyści: wskazujemy odbiorcy po co ma nas słuchać.

4. Zasada wyobraźni: jesteśmy słuchani chętniej - przyciąganie uwagi odbiorcy rekwizytem, poruszanie wyobraźnią odbiorcy - używanie metafor, odwoływanie się do czegoś, opowiadanie.

5. Zasada perswazji (nadrzędnym celem przekonywanie), zasada aktualności (zrób coś w imię aktualności albo w konkretnym miesiącu).

Piramida Maslova: od tej najniższej: potrzeba fizjologiczna, bezpieczeństwa, miłości i przynależności, uznania i szacunku, plus: potrzeby wyższego rzędu: poznawcze, estetyczne, samorealizacji.

1. Główne rodzaje toposów i funkcja toposów w retoryce:

Topika - służy zbudowaniu płaszczyny porozumienia między nadawcą i odbiorcą

gr. topos koi nos, łac. locus communis - miejsce wspólne

Cechy toposu:

- wspólny dla nadawcy i odbiorcy - tak samo rozumiany

- są przesłankami w argumentacji

- powinien być powszechny w obrębie wspólnoty i prawdziwy

- autonomiczny - może funkcjonować w obrębie tekstu, ale też poza nim, np. „prawo nie działa wstecz”

Cyceron: toposy gotowe (to, co znajdujemy poza tekstem - dowody, zeznania) oraz wypracowane (to, co musimy zbudować).

Topos: z definicji, z porównania (przypowieści), z sądów uznawanych (cudza opinia, powszechna, z autorytetu), z wyliczenia części.

Toposy: inwencyjne (finalne - na końcu wystąpienia, exordialne - na wstępie), kompozycyjne - powszechne schematy - wyznaczniki kompozycyjne np. listu albo wizyty.

Toposy ze względu na zasięg:

- uniwersalne - posiadają elementy wspólne wszystkim, np. topos matki, domu

- narodowe - obrazy, schematy wspólne w obrębie jakiegoś narodu, np. gruba kreska, dezaktualizują się, np. gest Kozakiewicza

- toposy środowiskowe - w dziedzinie, środowisku

VI. Argumentowanie jako główny cel perswazji:

Argumenty:

• po to, by przekonać kogoś (retoryka) - celem przekonanie,

• po to, by pokonać kogoś (erystyka) - celem pokonanie.

1. Dowodzenie twierdzeń i wyjaśnianie:

Dowodzenie logiczne - interesuje nas tylko prawidłowość wynikania jednych zdań z innych. Przesłanki muszą być akceptowalne dla odbiorcy - dostosowujemy argumentację do odbiorcy.

Argument: Bądź przekonany, że to i tamto, ponieważ…

Sylogizm - schemat wnioskowania zbudowany z dwóch przesłanek - jednej ogólnej i jednej szczegółowej.

Np. 1. Wszyscy ludzie są śmiertelni. 2. Sokrates jest człowiekiem. Sokrates jest śmiertelny. Entymemat: Sokrates jest człowiekiem - Sokrates umrze (przesłanki zatrzymane w umyśle, domyślne przesłanki)

Cyceron - schemat Taulina:

przesłanka konkluzja

uzasadnienie prawda/zasada ogólna

przesłanki (uzasadnienie)

2. Argumenty dedukcyjne i indukcyjne:

• argumenty dedukcyjne - wnioskowanie z zasad ogólnych - musimy obalić prawdę ogólną.

• argumenty indukcyjne - wnioskowanie z przykładu - Dotąd wszyscy zdawali ten egzamin. Indukcja wyczerpująca, mówienie o każdym elemencie ze zbioru. Wnioskowanie per analogizm - jeśli coś sprawdza się wobec X-a sprawdzi się w przypadku Y-eka.

3. Struktura argumentu (argumenty proste i złożone):

Struktura argumentu:

- argument prosty:

Kowalski zabił Nowaka, bo był na miejscu zbrodni

• argument równoległy - efekt kumulacyjny, przesłanki nie są powiązane ze sobą. Kowalski zabił Nowaka, bo był na miejscu zbrodni, pokłócił się z nim, miał narzędzie zbrodni

• argument szeregowy - obalenie jednego argumentu obala wszystkie

• argument mieszany

- argument złożony:

4. Ocena mocy argumentu:

Badamy moc argumentu metodą pytań krytycznych.

• W jakiej możliwej sytuacji byłoby tak, że wniosek będzie fałszywy mimo prawdziwości przesłanek?

- sytuacja bardzo prawdopodobna - zarzut mocny, argument słaby

- sytuacja mało prawdopodobna - zarzut słaby, argument mocny

Np. Polscy rolnicy są w stanie wyprodukować wystarczająco żywności, by wyżywić Polaków, dlatego nie trzeba importować żywności z zagranicy (wniosek).

Zarzuty:

- żywność z zagranicy jest tańsza - zarzut mocny

- nie wszystko możemy wyhodować - zarzut słaby

- produkty z zagranicy mają lepszą jakość - zarzut mocny

Argument słaby.

Np. Emerytury zwiększyły się o 30 złotych, dlatego emerytów stać teraz na więcej (wniosek).

Zarzuty:

- bo ceny wzrosły - zarzut mocny

VII. Anatomia wystąpienia retorycznego:

1. Pojęcie i zakres retorycznej kompozycji:

A. Uwaga - część wstępna - mająca na celu skupianie naszej uwagi.

B. Potrzeba - w jakim stopniu tekst łączy się z odbiorcą.

C. Zaspokojenie - szukanie argumentów za albo sprzeciw.

D. Wizualizacja - wyobrażamy sobie, jakie mogą być skutki naszych działań:

- metoda pozytywna - strategia marchewki;

- metoda negatywna - strategia kija;

- metoda kontrastu - połączenie negatywnej z pozytywną.

2. Czynniki skupienia uwagi:

• Przybliżenie:

- strategia zagajenia - służy nawiązaniu kontaktu, zbudowanie wspólnej płaszczyzny porozumienia

(pogoda, opowiastki z życia, nawiązanie do tego, co aktualne, data - co wydarzyło się 16 marca, odnoszenie się do specyfiki słuchacza);

- znajomość: toposy, formułowanie tez akceptowalnych dla odbiorcy;

- zawieszenie - nie odsłaniać od razu całych kulis - zapowiedź, np. za chwilę państwo dowiecie się… (budowanie napięcia) - strategia zarzucania przynęty.

• Humor - zazwyczaj anegdotka.

• Konkretność - unikać tego, co abstrakcyjne.

• Wizja - rzeczywistość wyobrażona - retoryczny raj, rzeczywistość, którą kreujemy.

• Opowieść - przekuwamy doświadczenia w opowieść - pamiętamy historię, a nie samo wydarzenie; nowe doświadczenia wpływają na historię.

3. Psychologiczna rola wstępu i zakończenia

VIII. Wieloznaczność i nieprecyzyjność w wystąpieniach retorycznych:

1. Homonimia, polisemia i nieostrych znaczeń:

Homonimia: relacja wyrażania różnych znaczeń za pomocą identycznych form językowych, np. ranny (zraniony) i ranny (poranny).

Polisemia (gr. polýs - liczny, sêma - znak) - w językoznawstwie zjawisko, w którym jedno słowo ma więcej niż jedno znaczenie, ale dają się one sprowadzić do wspólnego źródła.

Przykłady:

* powód - 1) przyczyna, 2) termin prawny oznaczający osobę pozywającą do sądu

* język - 1) organ, 2) mowa ludzka

Nazwy nieostre - można mówić o tylu znaczeniach takiej nazwy, ile może być sposobów arbitralnego rozstrzygnięcia o tym, jakie przedmioty są, a jakie nie są desygnatami tej nazwy.

Znaczenia dosłowne i niedosłowne.

2. Role definicji w dyskursie retorycznym:

Budujemy definicje wartościujące, perswazyjne, żeby kształtować określony światopogląd.

3. Podstawowe typy definicji:

- definicja realna - zdanie podające taką charakterystykę przedmiotu czy też przedmiotów jakiegoś rodzaju, którą tym i tylko tym przedmiotom można przypisać, powinna ujmować istotę przedmiotów, czyli najważniejsze cechy tych przedmiotów. Formułuje określone twierdzenie o cechach wspólnych dla jakichś uprzednio wydzielonych przedmiotów.

- definicja nominalna - wyrażenie w ten czy inny sposób podające informacje o znaczeniu jakiegoś słowa, czy słów (definiowanych). Podaje informację o znaczeniu definiowanego słowa, czyli np. Co znaczy słowo A?: A jest to B, mające cechę C.

Ze względu na ich zadania:

- definicje sprawozdawcze - wskazują, jakie znaczenie ma czy też miał kiedyś definiowany wyraz w pewnym języku, zakłada sprawozdanie z tego, jak pewna grupa ludzi posługuje się, czy też posługiwała się pewnym wyrazem czy wyrażeniem np. zegar to urządzenie do mierzenia czasu

- definicje projektujące (konstrukcyjne - swobodnie projektujące - nie liczą się z poprzednim znaczeniem i regulujące - liczy się z aktualnym znaczeniem, wskazują na jedno ze znaczeń w sytuacji niejasności znaczenia - jest to wybór znaczenia) - ustalają znaczenie jakiegoś słowa na przyszłość, w projektowanym sposobie mówienia.

Budowa:

- definiendum - termin definiowany

- definiens - termin definiujący

- spójka definicyjna - to, to jest, to znaczy

4. Poprawność i niepoprawność w formułowaniu definicji:

Cztery błędy w definiowaniu:

- definicja za wąska - definiendum jest szersze od definiensa, np. termometr to przyrząd do mierzenia temperatury ciała

- definicja za szeroka - definiendum jest węższe od definiensa, np. termometr to przyrząd do mierzenia

- idem per idem - to samo przez to samo, np. notariusz to osoba pełniąca funkcję notariusza, czyli błędne koło bezpośrednie

albo: w definiensie pojawia się definiendum, np. masło to substancja o smaku maślanym (a przez b, b przez a - błędne koło pośrednie)

- ignotum per ignotum - nieznane przez nieznane - np. polopiryna to kwas jakiś tam

IX. Retoryczne środki stylistyczne:

1. Cechy dobrego stylu retorycznego:

- zdania proste, współrzędnie złożone, orzeczenie blisko podmiotu - w tekście więcej kropek niż przecinków,

- zdania twierdzące bardziej niż przeczące, np. badacze odrzucili tę tezę a nie: nie przyjęli tej tezy,

- bezpośrednie stwierdzenia, np. zanalizowaliśmy a nie: po zanalizowaniu,

- czasowniki w stronie czynnej,

- należy unikać konstrukcji bezpodmiotowych, to osłabia wiarygodność, np. uważa się, mówi się, wiadomo, że… (uogólnianie)

- należy unikać pojęć abstrakcyjnych

Cechy wysłowienia:

- stosowność

- poprawność

- jasność

- ozdobność

2. Ozdobność jako jedna z cech wysłowienia:

Ozdobność - pomysłowość, staranność, wdzięk, dobór słownictwa. W skład wchodzą tropy oraz figury słów i figury myśli.

3. Funkcje tropów, figur słów i figur myśli:

- pobudzanie słuchaczy, przyciągnięcie uwagi - subiekto, wahanie się

- dobitność i uwypuklenie - cytat, sentencja, apele, anafory, epifory… nagromadzenie, zatrzymanie się, ominięcie, przemilczenie

- budowanie napięcia - zapowiedź, gradacja

- obrazowość: wszystkie tropy

X. Komunikacyjna wartość pytań:

Pytania wyrażają pragnienie uzyskania informacji co do stanu świata, formułują żądanie czy prośbę o udzielenie określonego rodzaju informacji.

1. Podstawowe składniowe i komunikacyjne typy pytań:

Pytania otwarte i zamknięte. Zamknięte dzielą się na: pytania rozstrzygnięcia i dopełnienia.

Pytania otwarte, np. Jak to się stało?

Pytania zamknięte - zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi.

Pytania rozstrzygnięcia - zakładają wybór jednej z wykluczających się wzajemnie odpowiedzi, np. Czy Adam zdał egzamin z logiki?

Pytania uzupełnienia - wymagają wstawienia odpowiedniej nazwy w miejsce niewiadomej pytania, sformułowania odpowiedzi przez osobę, do której się z pytaniem zwracamy, np. Kto był pierwszym człowiekiem na księżycu?

Pytania sugestywne, podchwytliwe,

XI. Erystyka:

1. Erystyka jako sztuka chwytów nielojalnych.

2. Podstawowe chwyty erystyczne.

---