NAZWA: Na określenie epoki otwierającej dzieje kultury śródziemnomorskiej przyjęto nazwy starożytność lub antyk. Ta druga pochodzi z łaciny, w której słowo antiquus oznacza dawny.
ETAPY |
OSIĄGNIĘCIA, WYDARZENIA |
przełom IX i VIII w. p.n.e. |
dominowała epika, powstały fundamentalne dla kultury świata eposy Homera Iliada i Odyseja |
VII i VI w. p.n.e. |
dominowała liryka, tworzyli wybitni poeci starożytności: Tyrtajos, Safona, Anakreont, Pindar, Symonides; początek monumentalnej zabudowy Akropolu |
V w. p.n.e. |
dominował dramat, powstały wielkie tragedie Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, tworzyli komediopisarze np. Arystofanes. W drugiej połowie V w. powstały Partenon (świątynia Ateny na Akropolu), Propyleje |
koniec V i IV w. p.n.e. |
dominowała filozofia, działali: Sokrates, Platon, Arystoteles, rozkwitała kultura antycznej Grecji, w Atenach rządził Perykles, panowała demokracja ateńska (pierwsza w dziejach Europy), powstał posąg Ateny Partenos na Akropolu, dłuta Fidiasza, który był doradcą Peryklesa, kierownikiem pracowni rzeźby na Akropolu i twórcą Zeusa Olimpijskiego - jednego z siedmiu cudów świata |
przełom IV i III w. p.n.e. |
dominował epigramat, tworzyli Kallimach z Cyreny, Teokryt, Symonides |
III w. p.n.e. |
okres wielkich szkół filozoficznych: stoików (Zenon z Kition), epikurejczyków (Epikur z Samos), hedonistów (Arystyp z Cyreny), cyników i sceptyków |
I w. p.n.e. - II w. n.e. |
rozkwit literatury rzymskiej, tworzyli: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, Seneka, Marek Aureliusz |
III i IV w. n.e. |
początki kultury chrześcijańskiej, której ośrodkiem stał się Rzym, zmierzch antyku, pojawiły się pierwsze zwiastuny średniowiecza. 395 r. podział na cesarstwo Zachodniorzymskie i Wschodniorzymskie (bizantyjskie) |
476 r. data przyjmowana jako koniec antyku |
germańskie wojska Odoakra zdobyły Rzym, nastąpił kres Cesarstwa Zachodniorzymskiego |
Czas trwania: |
Epoka trwała ok. 1300 lat, a więc trzynaście wieków |
FILOZOFIA
Sokrates (469-399 p.n.e.) - jeden z najwybitniejszych myślicieli epoki, nauczyciel Platona. Uznawał istnienie absolutnego dobra (którym była według filozofa doskonałość osobista) i absolutnej prawdy, które można poznać za pomocą tzw. żywego dialogu. Stworzył pojęcie cnoty, którą utożsamiał ze szczęściem, świadomością dobra i zła. Twierdził, że zachowanie cnoty jest gwarancją doskonałości i moralnego postępowania.
Platon (ok. 427-347 p.n.e.) - uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu filozoficznego, tzw. idealizmu obiektywnego, założyciel Akademii Platońskiej. Uważał, że byty rzeczywiste są jedynie odbiciem bytów idealnych. Twierdził, że rzeczywistość to świat pozorów, prawdziwy jest świat idealny, niedostępny zmysłom, którego należy mieć świadomość i do którego trzeba dążyć. Już Platon najwyższą wartość poznawczą przypisywał duszy, która według niego obdarzona jest wrodzoną wiedzą o ideach.
Arystoteles (384-322 p.n.e.) - uważany za najwszechstronniejszego myśliciela i uczonego starożytności, zajmował się niemal wszystkimi dziedzinami wiedzy, prowadził w Atenach własną szkołę filozoficzną - Likejon. W dziedzinie etyki wprowadził pojęcie eudaimonii, czyli ideału, do którego człowiek powinien dążyć. Za szczęście uważał czynienie dobra i życie w cnocie.
Stoicyzm - doktryna filozoficzna, której twórcą jest Zenon z Kition (ok. 336- ok. 264 p.n.e.), jej zwolennicy propagowali życie zgodne z rozumem i opanowanie namiętności jako najwyższą cnotę i warunek szczęścia.
Epikureizm - doktryna filozoficzna stworzona przez Epikura z Samos (341-270 p.n.e.), zgodnie z którą życie szczęśliwe jest tożsame z życiem moralnym. Za szczęście epikurejczycy uznawali brak cierpień. W języku potocznym i w literaturze pod nazwą epikureizm kryje się często dążenie do korzystania z uciech życia, a to znaczenie bliższe jest raczej hedonizmowi.
Hedonizm - nurt filozoficzny, którego twórcą jest Arystyp z Cyreny (ok. 435- ok. 366 p.n.e.), nazwa pochodzi od greckiego słowa hedone, które znaczy rozkosz. Hedoniści uważali rozkosz cielesną za jedyny cel życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego postępowania.
GATUNKI LITERACKIE
EPIKA
Epopeja (epos): epicki gatunek literacki, stworzony w starożytności, których autorzy prezentują świat znany z mitologii, istniejący na dwóch płaszczyznach: racjonalnej (ludzkiej) i fantastycznej (boskiej). Epos charakteryzuje się przede wszystkim dużymi rozmiarami, jest pisany wierszem (w przypadku eposu homeryckiego jest to heksametr), autor eposu ukazuje losy wybranej grupy bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla jakiegoś narodu. Epopeję otwiera inwokacja, czyli wierszowany zwrot do jakiegoś bóstwa, prośba autora o pomoc w tworzeniu dzieła. Cały utwór napisany jest językiem podniosłym, poważnym, wręcz patetycznym. Na plan pierwszy wysuwają się narrator i fabuła. Narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny. W eposie dominuje opowiadanie i opis. Opisy są bardzo realistyczne i dokładne, statyczne i dynamiczne. Do cech eposu stworzonego w IX w. p.n.e. przez greckiego poetę Homera, czyli eposu homeryckiego, należą porównania homeryckie i stałe epitety. Z eposu wywodzi się wiele gatunków literackich, np.: poemat rycerski, poemat opisowy, dygresyjny, heroikomiczny. Epos jest najczęściej pisany wierszem, a wszystkie epickie cechy tego gatunku (narracja, świat przedstawiony) odnajdujemy w powieści
Poemat heroikomiczny: jest to gatunek literacki, który ukształtował się już w starożytności jako parodia (naśladowanie w celu ośmieszenia) eposu homeryckiego. W poemacie heroikomicznym ośmieszony zostaje napuszony styl i język eposu poprzez celowo nieudolne naśladownictwo. Wysoki styl, patos i powaga kontrastują z banalnością, przyziemną błahością poruszanego tematu. Bohaterami poematu heroikomicznego są zwykle zwierzęta (np.: żaby, myszy).
Satyra: gatunek literacki, za pomocą którego można wyrazić krytyczny stosunek do otaczającej i przedstawionej w utworze rzeczywistości. Zadaniem satyryka jest ośmieszenie pewnych negatywnych - według niego - zjawisk, wad ludzkich albo stosunków społecznych. Satyra nie była kierowana przeciwko konkretnym osobom, skupiano się na ośmieszaniu, przez ukazanie działań i przytoczenie wypowiedzi fikcyjnych najczęściej bohaterów, negatywnych cech charakteru, postępków czy głupoty.
LIRYKA
Epigramat: krótki utwór liryczny, wierszowany, o zwięzłej, skondensowanej treści, przeważnie mający charakter satyryczny, lecz bywają również epigramaty filozoficzno-refleksyjne. Gatunek ten wywodzi się z Antyku, z napisów umieszczanych na nagrobkach. Do literatury epigramat wprowadził Symonides (VI/V w. p.n.e.).
Pieśń: Utwór bardzo mocno związany z muzyką. Pieśń wykonywano przy akompaniamencie instrumentów muzycznych i często z towarzyszeniem tańca. Jako samodzielną formę literacką pieśń uprawiał Horacy, który tworzone przez siebie utwory nazywał carmina (dziś oda). Często określenia „pieśń” używano jako synonimu utworu lirycznego w ogóle, co spowodowało ogromne bogactwo tematyczne i formalne gatunku (różna objętość, różne systemy wersyfikacyjne). Ogólnie wyróżnia się co najmniej kilka rodzajów pieśni, z których najważniejsze i najczęściej spotykane to: pieśni patriotyczne, refleksyjne i filozoficzno-refleksyjne, erotyczne, religijne, historyczne, pochwalne i żałobne.
Tren: gatunek literacki, który powstał i ukształtował się w starożytności, w starogreckiej tradycji funeralnej (żałobnej, pogrzebowej). Tren jest utworem lirycznym, który wyraża żal po czyjejś śmierci. Na treść trenów składają się opisy czynów, zalet i zasług zmarłej osoby, a także ukazanie pustki, jaka zostaje po jej śmierci i poszukiwanie pocieszenia. Bohaterami trenów byli przeważnie wielcy ludzie, zasłużeni w walkach bohaterowie, sławni poeci, znani oratorzy. Autorem najsłynniejszego cyklu trenów jest J. Kochanowski.
Elegia: utwór liryczny o smutnym, melancholijnym nastroju, zawierający elementy narracyjne, najczęściej poświęcony jakiemuś bohaterowi, znanej postaci historycznej, osobowości.
DRAMAT
Tragedia: jest jednym z gatunków dramatu (obok komedii i dramatu satyrowego), jej nazwę można tłumaczyć jako „pieśń kozła”. Najistotniejszą cechą tragedii jest konflikt między dążeniem wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki a siłą wyższą (bogowie, przeznaczenie, prawa historii lub prawa moralne). Jednostka jest w tym konflikcie z góry skazana na niepowodzenie, każda decyzja, którą podejmuje prowadzi ją do klęski. Tragedię otwierał prolog - wprowadzenie widzów w akcję. Prolog kończył się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarzeniem, które rozpoczynało właściwą akcję. Akcja była podzielona na epejsodiony (epizody, czyli sceny) oraz przedzielające je stasimony (pieśń chóru). Utwór kończył się katastrofą, po której następował epilog, będący zwykle wyjaśniającą wypowiedzią skierowaną do publiczności. Najwięksi twórcy tragedii to: Ajschylos, Sofokles, Eurypides.
Komedia: jest gatunkiem dramatu obejmującym utwory o pogodnej tematyce i wartkiej akcji, która kończy się najczęściej w sposób pomyślny dla bohaterów. Komedia operuje chwytami komizmu i groteski, często ma charakter satyryczny, ośmieszający ludzkie wady i słabości charakteru. Komedia stanowiła od swych początków opozycję dla tragedii, programowo odrzucając jej patos, wysoki styl i rygorystycznie zwartą kompozycję. Generalnie wyróżnia się dwa typy komedii: komedię charakteru i komedię intrygi. W komedii charakteru na pierwszy plan wysuwają się cechy charakterów poszczególnych postaci, zaś w komedii intrygi ośrodkiem komizmu staje się działanie bohaterów i zabawne komplikacje z tym związane, czyli właśnie intryga.
MITOLOGIA GRECKA
Mit jest opowieścią o wierzeniach jakiejś społeczności, przeważnie archaicznej. Mitologia grecka powstawała przez wieki, co było związane z podejmowaniem przez starożytnych Greków prób zrozumienia otaczającego ich świata, wytłumaczenia zjawisk, z jakimi stykali się na co dzień. W mitologii spotykamy się z opisem różnorakich postaw ludzkich i ich oceną. Bohaterami mitów są najczęściej bogowie, ale sposób ich przedstawienia powoduje, że odnosimy wrażenie, jakby byli oni ludźmi, ponieważ wyglądają tak, jak ludzie, rządzą się ustalonymi prawami, prowadzą ze sobą walki, bywają podstępni i mściwi - a więc mają typowo ludzkie cechy. Taki sposób przedstawienia bogów to antropomorfizm. W mitach zostały utrwalone pierwowzory typowych postaw i zachowań ludzkich - archetypy. Na przykład Odyseusz jest archetypem tułacza, Ikar - nieposłusznego syna lub zafascynowanego nieznanym marzyciela, Zeus zaś - wielkiego władcy.
TYPY MITÓW
Mity kosmogoniczne (o powstaniu świata)
Człowiek od początku swego istnienia zastanawiał się nad pochodzeniem swoim i świata. Mitologia grecka jest jedną z prób wyjaśnienia tego frapującego zagadnienia. Zawiera nie tylko koncepcję dotyczącą narodzin świata, bogów i ludzi, ale także wyjaśnienia zjawisk przyrodniczych oraz specyfiki geograficznej niektórych terenów.
Grecy uważali, że „na początku był Chaos”, czyli wielka przestrzeń pełna twórczych pierwiastków, kryjąca w sobie „zarodki przyszłego świata”. Z Chaosu wyłoniła się pierwsza para bogów: Uranos i Gaja. Oni dali początek całym pokoleniom bogów, którzy podzielili pomiędzy siebie Ziemię. Nie obyło się bez kłótni i walk, aż w końcu ustalił się następujący porządek:
- władcą bogów i Ziemi został Zeus - „bóg bogów”, bóstwo narodowe o pięknym przydomku Hellenios, łączące wszystkie szczepy greckie;
- obszarem wody (rzeki, morza i oceany) zawładnął Posejdon;
- podziemiem, a więc obszarem pozaziemskim miejscem, gdzie dusze ludzkie, udają się po śmierci, rządził Hades;
- mieszkańcami Olimpu byli także inni bogowie i boginie: Hera, Atena, Afrodyta, Artemida, Hermes, Hefajstos.
W mitach kosmogonicznych odnaleźć można także wyjaśnienie zjawisk przyrody. Echo to imię nimfy, która bezskutecznie poszukiwała swego ukochanego Narcyza (który niestety nie odwzajemniał jej uczuć), głośno lamentując i skarżąc się na swój los. Zmiana pór roku umotywowana została spotkaniami i rozstaniami Kory i Demeter (Demeter była jednym z najważniejszych, ale i najbardziej tajemniczych greckich bóstw. Była boginią urodzaju, płodności, wegetacji, życia i urodzenia). Czerwony kolor ziemi w Beocji tłumaczono faktem, że właśnie tu, w mieście Panopeus, Prometeusz ulepił z gliny człowieka (ponoć, zgodnie z Mitologią J. Parandowskiego, można tam było odnaleźć „odłamki gliniastej ziemi”, które wydzielały zapach „jakby ciała ludzkiego”). Gniewem uwięzionego potwora Tyfona motywowano wybuch Etny.
Mity antropogeniczne (o powstaniu człowieka)
Najbardziej znany z tej grupy jest mit o Prometeuszu - tytanie, który tak pokochał ludzi, że był gotów na cierpienie dla ich dobra. Uważano, że Prometeusz stworzył człowieka - „ulepił go z gliny pomieszanej ze łzami, duszę dał mu z ognia niebieskiego”. Prometeusz opiekował się ludźmi, co otwarcie potępiał Zeus. W końcu tytan posunął się do tego, że wykradł z Olimpu ogień i ofiarował go ludziom. Został za to okrutnie ukarany: Zeus kazał przykuć go do skały, a ogromny orzeł codzienne wyrywał mu wątrobę. Postawa Prometeusza (postawa prometejska) jest postawą humanitarną, pełną miłości do człowieka i gotowości poświęcenia się za niego, bunt zaś, skierowany przeciwko największym świętością, nazywany jest buntem prometejskim.
Innym mitem antropogenicznym jest mit o czterech wiekach ludzkości: złotym, srebrnym, brązowym i żelaznym.
Mity teogoniczne (o pochodzeniu bogów)
Do tej grupy należą mity o narodzinach bogów i bogiń, np. o narodzinach Afrodyty z piany morskiej, o pojawieniu się Ateny, która wyskoczyła z głowy Zeusa.
Istnieje cały zbiór mitów, w których znalazły wyraz odwieczne ludzkie marzenia: o lataniu, nieśmiertelności, nadludzkiej sile i bohaterstwie.
Dedal i Ikar - bohaterowie mitu o pierwszych lotnikach. Dedal jest uosobieniem racjonalizmu, roztropności i ostrożności; Ikar - idealizmu, wolności, właśnie on jest w micie człowiekiem-ptakiem, który jako pierwszy z ludzi doświadczył radości lotu i poczuł nieograniczoną swobodę podniebnych przestworzy.
Orfeusz i Eurydyka - jedna z par mitologicznych kochanków, których rozdzieliła śmierć. Mit, którego są bohaterami, można nazwać opowieścią o miłości silniejszej niż śmierć. Orfeusz zdecydował się na czyn, na który nie poważył się dotąd żaden śmiertelnik - zstąpił do Hadesu - królestwa umarłych, aby wzruszyć jego władcę grą na lirze i wyprowadzić ukochaną na ziemię. Niestety Eurydyce nie udało się „zmartwychwstać” (wbrew zakazowi Orfeusz obejrzał się za siebie), śmierć pozostała niezwyciężona.
Podobnie zakończyła się historia Syzyfa, który wpadł na pomysł uwięzienia w podziemiach swego pałacu bożka śmierci, Tanatosa. Za swój czyn otrzymał okrutną karę. Musiał w Tartarze wtaczać na stromą górę olbrzymi kamień, który tuż przed szczytem wymykał się z ręki i pracę trzeba było zaczynać od nowa.
Mity o bohaterach obdarzonych nadludzkimi możliwościami, czyli herosach, są wyrazem odwiecznych marzeń i dążeń człowieka do bycia lepszym i silniejszym, niż się jest w rzeczywistości. Dokładnie odzwierciedlają to mity o Heraklesie i Tezeuszu. Herakles (Herkules) jest do dziś symbolem ogromnej siły, odwagi oraz waleczności, zaś dwanaście prac, które musiał wykonać, to dowód jego nadprzyrodzonych umiejętności i niespotykanego bohaterstwa.
ZNACZENIE MITOLOGII
Trudno przecenić wpływ, jaki mitologia wywarła na starożytnych twórców eposów (Homer: Iliada i Odyseja) i dramatów antycznych (Sofokles: Król Edyp, Antygona). Do dzisiaj stanowi ona niewyczerpaną skarbnicę pomysłów, jest też prawdziwym źródłem nowożytnej literatury europejskiej. Z mitologii przeszły do potocznego języka liczne określenia i powiedzenia, nabierając symbolicznego lub alegorycznego znaczenia, np.: węzeł gordyjski - trudny problem; puszka Pandory - źródło nieszczęść, zapowiedź kłopotów; nić Ariadny - nieoczekiwana pomoc; syzyfowa praca - bezsensowna praca, bezowocny trud; stajnia Augiasza - nieład, bałagan, wieczny brud; pięta Achillesa - słaby punkt; róg Amaltei - źródło obfitości, dobrobytu.
INSPIRACJE MITOLOGICZNE
EPOKA |
INSPIRACJE MITOLOGICZNE |
antyk |
tragedia antyczna, której tematy i bohaterowie wywodzą się wyłącznie z mitologii (Sofokles); eposy Homera - Iliada i Odyseja - w obydwu utworach przedstawione zostały historie mitologiczne (wojna trojańska, wędrówka Odyseusza do Itaki); obecność motywów i wątków mitologicznych w liryce greckiej i rzymskiej |
renesans |
J. Kochanowski Treny - motywy mitologiczne z kręgu śmierci, zaświatów (Persefona, wyspy szczęśliwe - mitologiczne Elizjum), Odprawa posłów greckich - temat z mitologii (Grecy pod murami Troi, posłowie greccy: Menelaos i Ulisses żądają od Parysa oddania Heleny); liczne motywy i postaci mitologiczne w pieśniach i fraszkach poety |
barok |
liczne motywy mitologiczne w liryce barokowej: motyw Erosa (bożka miłości), motywy mitologicznych herosów (Hektora, Achillesa) |
romantyzm |
A. Mickiewicz III cz. Dziadów - motyw prometejskiego buntu (przeciw bogu dla dobra własnego narodu i całej ludzkości), J. Słowacki Grób Agamemnona (motywy zaczerpnięte z mitu o wojnie trojańskiej) |
literatura |
motyw Ikara: E. Bryll Wciąż o Ikarach głoszą, S. Grochowiak Ikar, J. Iwaszkiewicz Ikar, T. Różewicz Prawa i obowiązki; |
BIBLIA
Biblia jest jednym z podstawowych źródeł kultury europejskiej, zarówno w sferze religijno-moralnej, jak w sferze inspiracji artystycznych. Dla ludzi wierzących Biblia jest Świętą Księgą, zbiorem prawd objawionych i przykazań, uczących jak żyć. Przez kościoły chrześcijańskie uważana jest za Słowo Boże. Biblia stała się źródłem motywów dla pokoleń rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców osobowych i postaw; fabuł anegdot i wątków, motywów, symboli i alegorii, frazeologii i stylistyki.
Nazwa Biblia pochodzi pochodzi od greckiego słowa biblion, które pierwotnie oznaczało „zwój papirusu”, później „księga” (l.mn. brzmi biblia - dosłownie biblia znaczy więc „księgi”).
Biblię, czyli Pismo Święte, dzieli się na:
a) Stary Testament (przekazywany ustnie już od XVIII w. p.n.e., natomiast zapisywany między XIII a I w. p.n.e. w trzech językach: hebrajskim, aramejskim i greckim);
b) Nowy Testament (napisany między 51 a 96 r. n.e. w języku greckim). Słowo „testament” pochodzi od łacińskiego testamentum - przymierze. Stary Testament jest zbiorem pism judaistycznych i obejmuje 46 ksiąg, natomiast Nowy Testament, będący zbiorem pism chrześcijańskich - 27 ksiąg.
Tak w Starym, jak i w Nowym Testamencie wyróżniamy trzy rodzaje ksiąg: historyczne, dydaktyczne i prorocze:
a) księgi historyczne w Starym Testamencie to m.in.: Pięcioksiąg Mojżesza (księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa); w Nowym Testamencie cztery Ewangelie (św. Mateusza, św. Łukasza, św. Marka i św. Jana) oraz Dzieje Apostolskie (słowo ewangelia pochodzi z potocznego języka greckiego i oznacza „szczęśliwe posłannictwo”, „dobrą nowinę”). Około 150 r. n.e. wyraz ten odniesiono do pism Nowego Testamentu, zawierających opowieści o ziemskim życiu Chrystusa);
b) księgi dydaktyczne (mądrościowe) w Starym Testamencie to m.in. księgi: Hioba, Przysłów, Psalmów, Mądrości, Koheleta; w Nowym Testamencie - Listy (głównie św. Pawła, lecz również św. Jana, św. Piotra, św. Jakuba, św. Judy);
księgi prorocze (prorockie) to w Starym Testamencie m.in. księgi: Izajasza, Ezechiela, Daniela, Jeremiasza, a w Nowym Testamencie - Apokalipsa św. Jana.
Pierwszym przekładem z języka aramejskiego na grecki był tzw. przekład siedemdziesięciu - Septuaginta, dokonany przez około 70 uczonych w III w. p.n.e. Najważniejszym przekładem był dokonany w IV w. n.e. przekład św. Hieronima z greki na język łaciński, tak zwana Wulgata.
Rola przypowieści biblijnych: Przypowieści zajmują bardzo ważne miejsce w Nowym Testamencie. Przypowieść (inaczej parabola, czyli gatunek literatury moralistycznej o charakterze narracyjnym) jest zestawieniem dwóch rzeczywistości, innymi słowy jest konstrukcją dwupoziomową. Na pierwszym poziomie jej znaczenie wyznacza sam tekst. Można więc w tym kontekście traktować ją jako historię o życiu zwykłych ludzi, o ich troskach, zmartwieniach, o ich zachowaniu się w trudnych sytuacjach. Jest to rzeczywistość fabularna, świat przedstawiony opowiadanej historii. Drugą jest rzeczywistość nieuchwytna zmysłowo, rzeczywistość wartości naddanych, dotyczących sfery moralnej lub etycznej ludzkiego życia. Przypowieść posiada więc znaczenie alegoryczne lub symboliczne. Wywodzi się z literatury religijnej, zwłaszcza buddyzmu i judaizmu. Przypowieści w Nowym Testamencie to przytaczane przez Chrystusa opowieści, w których oprócz sensu wynikającego z samej fabuły doszukać się można znaczeń o wiele głębszych. Najbardziej rozpowszechnione są przypowieści: O siewcy (czyli o Bogu, który głosi do wszystkich ludzi swe Słowo, niczym siewca idący w pole, aby zasiać na nim ziarna), O synu marnotrawnym (nauka o tym, że Bóg cieszy się z każdego nawróconego grzesznika i zawsze czeka na błądzących ludzi) i O miłosiernym Samarytaninie (przykazanie miłości i miłosierdzia wobec innych ludzi).
ZNACZENIE BIBLII
Podobnie jak mitologia Biblia jest źródłem naszej kultury. Odwoływali i odwołują się do niej artyści całego świata. Czerpią z niej tematy, wątki, a bohaterów biblijnych czynią często postaciami swoich utworów literackich, obrazów, rzeźb. Do języka polskiego weszły m.in. następujące powiedzenia i zwroty biblijne: „wdowi grosz” - coś, co obiektywnie ma mizerną wartość, ale jednocześnie ofiarowanie tego jest dla ofiarodawcy połączone z wielkim osobistym wyrzeczeniem; „żona Lota” - symbol nieposkromionej ciekawości; „Sodoma i Gomora” - miejsce moralnego zepsucia; „Salomonowy wyrok” - bardzo mądra, roztropna decyzja; „wieża Babel” - symbol zamętu, zamieszania, niemożności porozumienia się, ale i symbol wiecznego dążenia człowieka do Boga, potrzeby budowania, tworzenia alegoryczne wyjaśnienie wielości języków; „arka Noego” - zaciszne, bezpieczne schronienie.
INSPIRACJE BIBLIJNE
EPOKA |
INSPIRACJE BIBLIJNE |
średniowiecze |
motyw piety, czyli Matki Boskiej opłakującej zmarłego syna: Żale Matki Boskiej pod krzyżem; motyw Męki Pańskiej i zmartwychwstania - dramat liturgiczny |
renesans |
J. Kochanowski Czego chcesz od nas, Panie... - motyw Boga jako doskonałego architekta, twórcy harmonijnego świata; Treny - motyw Raju |
barok |
Bóg i Szatan w poezji M. Sępa-Szarzyńskiego - Sonety |
oświecenie |
biblijni bohaterowie w literaturze: Judyta, Estera, Saul - podkreślenie ich heroizmu |
romantyzm |
postać Chrystusa - koncepcja mesjanizmu A. Mickiewicz III cz. Dziadów; motyw Boga, Szatana, Aniołów; motyw widzenia - biblijnego środka kontaktu między Bogiem i ludźmi: III cz. Dziadów - Widzenie ks. Piotra |
Młoda Polska |
postać Szatana: L. Staff Deszcz jesienny; postać Adama i Ewy, Szatana: J. Kasprowicz Hymny; motyw Sądu Ostatecznego, obrazy inspirowane Apokalipsą św. Jana |
Literatura |
W. Szymborska Na wieży Babel, Żona Lota; Z. Herbert Modlitwa pana Cogito-Podróżnika; A. Rymkiewicz Dekalog; S. Grochowiak Kanon; T. Różewicz Ocalony |
BIBLIA I MITOLOGIA - PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE
KWESTIA |
BIBLIA |
MITOLOGIA |
bóstwo |
monoteizm - jeden Bóg-stwórca, władca świata i ludzi, który jest doskonałym, sprawiedliwym opiekunem człowieka, uosobieniem miłości, dobroci, dobry ojciec całego stworzenie |
politeizm - wielu bogów, którzy wyłonili się z Chaosu, nie stworzyli świata - powstali równocześnie z nim, mają wiele ludzkich cech - zalet i wad, nie są doskonali, wobec człowieka mogą zachowywać się agresywnie i wrogo |
człowiek |
został stworzony z prochu na obraz i podobieństwo Boga, Bóg obdarzył go duszą - pierwiastkiem nieśmiertelności, pierwotnie człowiek (kobieta i mężczyzna) żyli w Raju - Edenie, w stanie doskonałego szczęścia, sami ściągnęli na siebie nieszczęście przekraczając zakaz Boga ustanowiony dla ich dobra (grzech pierworodny) |
został ulepiony przez Prometeusza z gliny z domieszką łez, od początku borykał się ze smutkiem i niebezpieczeństwami, nigdy nie był absolutnie szczęśliwy, żył od zawsze na ziemi, z której bogactw nie potrafił korzystać, musiał strzec się gniewu bogów, którzy nie byli mu przychylni |
świat |
został stworzony w ciągu sześciu dni kreatywnej pracy Boga i oddany człowiekowi we władanie (Adam nazywa jego składniki, co równa się objęciu ich w posiadanie) |
narodził się wraz z bogami, którzy nigdy nie czuli się na ziemi całkowicie pewnie, człowiek również musiał tutaj pokonywać różne niebezpieczeństwa, nie był gospodarzem ziemi |
po śmierci |
dusza ludzka odchodzi w zaświaty, „do domu Ojca”, aby pogrążyć się w wiecznym szczęściu, grzesznicy zostaną osądzeni - czeka ich kara |
dusza odchodzi do Hadesu - królestwa podziemi, jeśli nie ciążą na niej poważne przewinienia odchodzi na Pola Elizejskie - do miejsca niezmąconego spokoju i szczęścia |