TADEUSZ RITTNER

Tadeusz Rittner, pseud. Tomasz Czaszka - dramaturg, prozaik, krytyk teatralny. Urodził się 31 maja 1873 we Lwowie, zmarł 19 czerwca 1921 w Bad Gastein.

Jego rodzina była pochodzenia niemieckiego, ale w pokoleniu ojca już całkowicie spolonizowana. Ojciec był wysokim urzędnikiem państwowym, profesorem prawa kościelnego, rektorem Uniwersytetu Lwowskiego, członkiem Rady Szkolnej Krajowej, ministrem oświaty w Wiedniu. Rdzennym językiem Rittnera był polski, ale niemieckiego wyuczył się tak doskonale, że praktycznie był pisarzem dwujęzycznym. Od 11. roku życia mieszkał i kształcił się w Wiedniu. Skończył prawo i zgodnie z rodzinną tradycją rozpoczął karierę urzędnika państwowego. Osiągnął wysokie stanowisko jako Hofsekretar Ministerstwa Wyznań i Oświecenia. Uważał się za Polaka, często przyjeżdżał do Galicji, po I wojnie światowej wybrał obywatelstwo polskie. Był jednak mocno wrośnięty w kulturę i atmosferę secesyjnego Wiednia. W 1920 zamieszkał w Warszawie, ale już dwa miesiące później wrócił do Austrii. Jednym z powodów była konieczność podtrzymywania chronicznie słabego zdrowia w górskich kurortach. W jednym z nich zmarł, mając zaledwie 48 lat.

Rittner sumiennie wypełniał swoje urzędnicze obowiązki, choć niewątpliwie mu one ciążyły. Równolegle żył w świecie sztuki - przede wszyskim teatru. Takie życie w dwu porządkach - w bezbarwnej codzienności oraz w świecie fikcji i ułudy - doświadczenie wynikające niewątpliwie z własnej biografii, jest stałym motywem jego utworów. Współpracował z wieloma czasopismami polskimi (m.in. krakowskim "Życiem") i niemieckimi jako felietonista i krytyk teatralny. Większość utworów literackich ogłaszał w wersji polskiej i niemieckiej. Po niemiecku wydał dwa zbiory nowel i cztery powieści. Po polsku opublikował cztery zbiory nowel: Przebudzenie (1905), Nowele (1907), W obcym mieście (1912), Powrót (1915). Polskie wersje powieści opublikował dość późno. Były to: powieść fantastyczna Duchy w mieście (1921), fantastyczno-polityczna Między nocą a brzaskiem (1921), autobiograficzna Drzwi zamknięte (1922), psychologiczno-filozoficzna Most (1926). Dwie ostatnie wyszły pośmiertnie, staraniem i częściowo w przekładzie jego żony.

Największym osiągnięciem literackim Rittnera były dramaty. Napisał ich kilkanaście, przeważnie w dwu wersjach językowych (czasem pisał najpierw po polsku, czasem po niemiecku). Do najważniejszych należą: W małym domku (Das Kleine Heim), premiera polska 1904, premiera niemiecka 1908; Głupi Jakub (Der dumme Jakob) polska 1910, niemiecka w nieco innej wersji 1910; Don Juan (Ein Don Juan) niemiecka 1909, polska 1913; Lato (Sommer) polska i niemiecka 1913; Człowiek z budki suflera (Der Mann im Souflerkaster) polska i niemiecka 1913; Wilki w nocy (Wolfe in der Nacht) polska i niemiecka 1916; Dzieci ziemi (Kinder der Erde) niemiecka 1915, polska 1922.

Dramaty Rittnera były wielokrotnie wystawiane w teatrach warszawskich i krakowskich, w Wiedniu, Berlinie, Monachium, Pradze, Hanoverze i wielu innych prowincjonalnych miastach niemieckich, austriackich, polskich i czeskich. Premiery miały w tak znanych i prestiżowych teatrach, jak Burgtheater i Deutsches Volktheater. W tym ostatnim autor omal nie przypłacił życiem premiery Don Juana: spadająca kurtyna o włos ominęła jego głowę. Wpływ na kształt jego dramatów miała m.in. twórczość Antona Czechowa, Franka Wedekinda, Hugo Hoffmannsthala. Pisał dramaty psychologiczne, kameralne i wyciszone. Posługiwał się językiem lapidarnym, pełnym niedopowiedzeń sygnalizujących właściwy sens. Istotą jego utworów jest dramat wewnętrzny, napięcie między różnymi porządkami wartości, sprzeczność między życiem codziennym a życiem w wyobraźni, a nawet w ułudzie. Przedstawiona rzeczywistość to świat prowincjonalnej Galicji z galerią jego postaci: lekarzy, sędziów, nauczycieli, aptekarzy, prezesów i szambelanów, rządców i sług, dyrektorów teatrów i aktorów... Tych typowych przedstawicieli życia prowincjonalnego wyposaża Rittner w jak najbardziej indywidualne cechy, charakteryzując je bardzo subtelnymi środkami: czasem wystarczy jedna reakcja, wypowiedź, pytanie, by uzyskać pełen wymiar psychologiczny.

Swój program artystyczny wyłożył Rittner w artykule "Komedia" (1911). Ogłosił w nim brak miejsca na tragedię w czasach współczesnych. Wzrastająca samoświadomość i dociekliwość psychologiczna każe widzieć świat takim, jakim jest w rzeczywistości: zarazem tragiczny, wzniosły i patetyczny - i błahy, śmieszny, a nawet wulgarny. Zadaniem sztuki jest przekazanie takiego obrazu i zawartego w nim dramatu rozdarcia. Taki też obraz tworzył w swoich sztukach, które nazywał komediami, ale kończył je tragicznie.

Najwybitniejsze dramaty Rittnera utrzymane są w poetyce naturalistyczno-psychologicznej.


W małym domku: małomiasteczkowy lekarz zabija żonę, ponieważ go zdradziła. Ożenił się z nią z konieczności, ale uznał, że małżeństwo z córką gospodyni złamało mu życie. Zaszył się na prowincji, pełen poczucia krzywdy i wyższości wobec otoczenia. Żony nie zauważa albo ją upokarza. Żona rzeczywiście mądra nie jest, a spragniona ludzkiego uczucia pada pastwą pierwszego uwodziciela, jaki znalazł się w jej życiu; nie potrafi i nie chce ukrywać swojej miłości. Całkowicie dotąd obojętny wobec niej mąż zabija, bo tak mu każe urażony honor posiadacza. Sąd podzielający takie rozumienie honoru uniewinnia go, ale nie czyni tego najbliższe otoczenie i sumienie. Zabójca kończy samobójstwem.

Głupi Jakub: zamożny majątek galicyjski. Jego właściciel szambelan gromadzi pieniądze i pomiata otaczającymi go ludźmi. Lekarstwo na samotność widzi w Hani - prymitywnej dziewczynie, marzącej o stabilizacji i wyższej pozycji społecznej. Hania kocha rządcę Jakuba, o którym wszyscy włącznie z szambelanem myślą, że jest jego synem. Szambelan nie kocha domniemanego syna, ale fakt posiadania go jest jakoś dla niego ważny. Plan Hani jest prosty: wyjdzie za szambelana i za jego pieniądze będą żyli z Jakubem długo i szczęśliwie. Niestety Jakub jest głupi, więc plan ten odrzuca. Co więcej, dowiaduje się od matki, kto jest prawdziwym jego ojcem i mówi to głośno, więc traci względy szambelana i posadę. Pozostają razem Hania i szambelan, oboje bez złudzeń, ile każde zyskuje na tej transakcji, a właściwie - ile traci.


Utrzymany w podobnym stylu dramat Wilki w nocy wprowadza dodatkowo tonację ironiczną i motyw życia fikcją, specyficzny dla innych utworów, bliższych poetyce modernistycznej. Znów mamy wątek kryminalny: Jan Morwicz morduje męża swojej kochanki, za którego sam ją wydał, aby zapewnić byt ich wspólnemu dziecku. Prokurator szantażowany przez kochankę mordercy (bo to on faktycznie jest ojcem dziecka) doprowadza do uniewinnienia. W tę aferę sądową wpisany jest wątek rojeń mordercy. Zakochany w żonie prokuratora jest przekonany o jej wzajemności. W liście do niej wyznaje swoją winę i wierzy, że jej dyskrecja ocaliła mu życie. Poznanie prawdy załamuje go.


Motyw życia w dwu rzeczywistościach - realnej i urojonej - najsilniej występuje w dramacie Człowiek z budki suflera. Nocami na scenie teatru Henryk odgrywa (a właściwie przeżywa, gdyż każdorazowo żyje w kreowanym przez siebie świecie) nienapisane dramaty. Zmuszony przez kochającą go aktorkę do wejścia w prawdziwą rzeczywistość teatralną, skonfrontowany z dyrektorem, aktorami i publicznością, traci zdolność iluzji i talent.


Z symboliczną poetyką modernizmu najbardziej związane są stosunkowo słabsze dramaty Don Juan i Dzieci ziemi.

Dramaty Rittnera od premier do dzisiaj trwają w repertuarze teatralnym. Mają do zaproponowania subtelną, ironiczną obserwację społeczną, wnikliwość psychologiczną i doskonałe postaci sceniczne - wdzięczny materiał do kreacji aktorskich. Rittner był także autorem scenariusza do filmu Za winy brata, w którym grali m.in. Osterwa, Jaracz i Maria Dulębianka.

Ważniejsze wydania: "Nowele", Warszawa 1960; "Dramaty", oprac. Z. Raszewski, t. 1-2, Warszawa 1966.

---