Jarosław Winciorek
„Rola śliny i leki wpływające na jej wydzielanie”
Wydzielina gruczołów ślinowych, czyli ślina, ma wiele różnych funkcji. Przede wszystkim jednak pełni funkcje trawienne, ochrony zębów i błony śluzowej jamy ustnej. Jej niedobór lub całkowity brak powodować mogą stany zapalne, owrzodzenia tkanek miękkich, próchnicę zębów, trudności w przyjmowaniu pokarmów, mówieniu, uczucie nieokreślonego dyskomfortu. Ślina również odgrywą bardzo istotną rolę w oczyszczaniu jamy ustnej z resztek pokarmowych. Nawilża pokarm i poprawia jego smak. W pewnym sensie zapobiega również próchnicy - neutralizuje kwasy organiczne w jamie ustnej, a poprzez obecność jonów wapniowych, fosforanowych i fluorków pobudza remineralizację i hamuje demineralizację szkliwa. Ponadto bierze dość znaczący udział w obronie organizmu poprzez swoje działanie hamujące rozwój bakterii, a także ze względu na obecność w jej składzie immunoglobulin. Ślina może być również wrotami choroby - np. w mononukleozie zakaźnej.
Obfitość śliny jednak nie jest przypisana do każdego człowieka na stałe, powszechnie występują zaburzenia w jej produkcji powodujące suchość jamy ustnej czyli kserostomię. Generalnie kserostomia uważana jest za jeden z efektów starzenia się organizmu, spowodowany zmianami zwyrodnieniowymi i degeneracyjnymi w gruczołach ślinowych jednak nie muszą one dotyczyć wyłącznie ludzi w podeszłym wieku. Ślinotok z kolei u dzieci jest zjawiskiem normalnym, natomiast u dorosłych może wskazywać na zatrucie (szczególnie pestycydami) lub być reakcją na ukąszenie przez węża lub owada. Ślinotok w połączeniu z gorączka może świadczyć o poważniejszych chorobach (np. o wspominanaej wcześniej mononukleozie zakaźnej, ale również np. o chorobie Parkinsona). Zaburzenia wydzielania śliny mogą być także wypadkową działania leków na organizm oraz jego wrażliwości na nie. Takie uboczne działanie wykazuje około 400 różnych leków. Są wśród nich preparaty moczopędne, morfinopodobne, antydepresyjne, przeciwhistaminowe, zmniejszające łaknienie, stymulujące układ immunologiczny, cytostatyki w przebiegu chorób nowotworowych, niektóre leki kardiologiczne. Często pojedyncze leki nie wywołują niepożądanych objawów.
Do leków zwiększających wydzielanie śliny zaliczymy leki z grupy cholinomimetyków, np. spośród bezpośrednich antagonistów receptorów M3 będą to estry choliny - acetylocholina, metacholina, karbachol. Pilokarpina, alkaloid pochodzenia naturalnego, zwiększa wydzielanie śliny zapobiegajając paradontozie. Skoro acetylocholina pobudza wydzielanie, podobny efekt będą wywoływać leki hamujące jej rozkład (inhibitory acetylocholinesterazy) tj. np. fizostygmina, neostygmina (preparaty Polstigminum, Prostigmin), pirydostygmina (Mestinon), distygmina (Ubretid), edrofonium (Tensilon), ambenonium (Mytelase), galantamina (Nivalin) czy też donepezil (Avicept). Również aminy katecholowe jako agoniści receptorów alfa będą działać pobudzająco na wydzielanie śliny. Toteż taki sam efekt wywołają inne leki z tej grupy, np. fenylefryna (preparat Neo-synephine), metoksamina, mefentrmina, ksylometazolina (Xylogel, Xylometazolin), oksymetazolina (Afrin, Oxalin), nafazolina (Rhibazin,Betadrin) i tetrazolina (Tyzine, Visine).
Przyczynowe leczenie suchości jamy ustnej jest utrudnione. Stosowane leki stymulujące wydzielanie śliny, mogą powodować bowiem wiele objawów ubocznych takich jak nudności, wymioty, zaburzenia rytmu serca.
Wymieniany wyżej ślinotok, czyli zbyt duże wydzielanie śliny, także może stać się uciążliwą przypadłością, aczkolwiek nie powoduje tylu dolegliwości, co kserostomia. Ludzie ze ślinotokiem są bardziej podatni na przechodzenie śliny, pokarmów i płynów do tchawicy, z tym, że nie jest to szkodliwe (choć na pewno uciążliwe), dopóki mechanizmy odruchu wymiotnego i kaszlu są sprawne.
Lekiem najsilniej hamującym wydzielanie śliny jest cholinolityk naturalny - atropina - efekt hamujący wywołują już bardzo małe dawki, gdyż gruczoły ślinowe są najbardziej wrażliwe właśnie na atropinę. Słabszy efekt wywołują skopolamina i hioscyna przy czym ta ostatnia jest stosowana w chorobie lokomocyjnej. Z cholinolityków syntetycznych możemy wymienić homatropinę (preparat Isoptohomatropid), tropikamid (Mydriacyl),adyfeninę (Vegantin),oksyfencykliminę (Daricon), które są stosowane jako spazmolityki w stanach spastycznych, kolkach, a także leki stosowane w chorobie Parkinsona, czyli np. triheksyfenidyl (Parkopan) i biperiden (Akineton). Ipratropium (Atrovent) - lek działający bronchospazmolitycznie również przejawia działanie hamujące wydzielanie śliny. Takie efekty wykazują również leki przeciwhistaminowe I generacji, np. dihenhydramina (preparaty Betadrin, Comarol), karbinoksamina (Histine), klemastyna (Clemastinum), antazolina (Phenazolinum), dimetinden (fenistil),feniramina (fervex), prometazyna (Diphergan),hydroxyzyna (Atarax, Hydroxyzinum)
Zmniejszenie nawilżania błony śluzowej prowadzi do trudności w jedzeniu, połykaniu i mówieniu. Częściej występują wtedy owrzodzenia, grzybice, trudne do określenia dolegliwości miejscowe. Zwiększa się także podatność zębów na próchnicę, a tkanek przyzębia na stany zapalne. Leczenie kserostomii zależne jest od jej przyczyny. Przede wszystkim należy stosować odpowiednią dietę, spożywać płyny nie zawierające cukru, a także żuć gumę z ksylitolem. Ulgę przynieść może stosowanie płukanek ziołowych (prawoślaz, kwiat malwy, siemie lniane). Istnieją także substytuty śliny, tzw. "sztuczna ślina", w postaci żelu, sprayu i tabletek do ssania używane podczas posiłków i przed snem.