ZWIĄZEK ZGODY
1. Podmiot jednowyrazowy
ZGODA FORMALNOGRAMATYCZNA - zgodność oparta na cechach gramatycznych , nie semantycznych podmiotu, Np.: tłum wysypał się, młodzież pracowała, rodzeństwo/małżeństwo wyjechało, dziewczę podeszło, babsztyl popatrzył.
ZGODA REALNOZNACZENIOWA - forma orzeczenia uwzględnia znaczenie, a nie postać gramatyczną podmiotu. Rzeczowniki wymagające zgody realnej to:
wyrazy będące nazwami par małżeńskich lub grup rodzinnych, (Z WYJĄTKIEM rodzeństwo i małżeństwo) np. państwo Kowalscy/ państwo młodzi/ Andrzejowstwo/ wujostwo/ stryjostwo/ kuzynostwo/ generałostwo/ baronostwo/ hrabiostwo przyszli, kupili, wyjechali itp. rzeczowniki rodzaju nijakiego w l.poj wymagają orzeczenia w l.mng rodzaju męskoosobowego
nazwy godności, np. Jego Eminencja wręczył, Jego magnificencja Rektor przybył ALE Jej Magnificencja Rektor otworzyła, Jego Wysokość zwiedził ALE Jej Wysokość zwiedziła orzeczenie dopasowuje się do rodzaju osoby noszącej tytuł, nie do postaci nazwy tytułu
2. Podmiot wielowyrazowy (szeregowy)
Ustalanie liczby, w której powinno zostać użyte orzeczenie:
!!!ORZECZENIE PRZY PODMIOCIE SZEREGOWYM PRAWIE ZAWSZE MA LICZBĘ MNOGĄ!!!
Składniki podmiotu połączone spójnikami i, oraz, a także itp. (spójnikami łącznymi) - np. sędziowie i kierownictwo nie wiedzą, dzieci i młodzież które odwiedzają itp., także w szyku przestawnym np. winę za straty ponoszą zarówno X jak i Y.
Składniki podmiotu połączone spójnikami alternatywnymi (albo, lub, bądź) lub spójnikiem rozłącznym ani, np. brat lub siostra odwiedzą, ani ojciec ani syn nie wzięli (wg. poradnika prof. Markowskiego - alternatywne użycie w tym wypadku liczby pojedynczej jest uprawnione), także w szyku przestawnym np., nie wiedzą tego ani X ani Y
Rzeczownik w mianowniku + rzeczownik w narzędniku podmiot towarzyszący) - w zależności od znaczenia: ojciec z synem naprawiali dach = pracowali wspólnie ALE ojciec z synem naprawiał dach = syn towarzyszył ojcu. W szyku ojciec naprawiał dach z synem - tylko liczba pojedyncza.
WYJĄTEK: podmiot złożony z wspólnorodzajowych rzeczowników abstrakcyjnych MOŻE mieć orzeczenie w liczbie pojedynczej, np. miłość i nienawiść przychodzi (LUB przychodzą) niespodziewanie
PODMIOT ROZBUDOWANY DODATKOWYMI OKREŚLENIAMI ≠ PODMIOT SZEREGOWY!
Np. (...) jaki środek, kaucja czy aresztowanie, będzie lepszy - „środek” = główna część podmiotu
Ustalanie osoby, w której powinno zostać użyte orzeczenie:
Jeżeli elementem podmiotu jest zaimek 1. osoby (ja, my) orzeczenie w 1. osobie l. mng. (np.: Ja i ty wiedzieliśmy, my i oni zrobiliśmy)
Jeżeli elementem podmiotu jest zaimek 2. osoby (ty, wy) orzeczenie w 2. osobie l. mng. (np.: Ty i on powinniście)
Jeżeli nie ma żadnego z tych zaimków orzeczenie w 3. osobie l. mng. (np.: oni i ich koledzy zrobili)
Ustalanie rodzaju, w którym powinno zostać użyte orzeczenie:
Rzeczownik rodzaju żeńskiego w liczbie pojedynczej lub mnogiej + rzeczownik rodzaju męskonieosobowego w liczbie pojedynczej orzeczenie w rodzaju MĘSKOOSOBOWYM (np. kobieta/kobiety i pies szli, staruszka/staruszki i kot wygrzewali się)
Rzeczownik rodzaju żeńskiego w liczbie pojedynczej + rzeczownik rodzaju męskonieosobowego w liczbie mnogiej orzeczenie w rodzaju NIEMĘSKOOSOBOWYM lub rzadziej MĘSKOOSOBOWYM (np. kobieta i psy szły/szli, staruszka i koty wygrzewały się /wygrzewali się)
Rzeczownik rodzaju żeńskiego w liczbie mnogiej + rzeczownik rodzaju męskonieosobowego w liczbie mnogiej orzeczenie w rodzaju NIEMĘSKOOSOBOWYM (kobiety i psy szły, staruszki i koty wygrzewały się)
Rzeczownik rodzaju nijakiego + rzeczownik rodzaju żeńskiego lub męskonieosobowego (liczba dowolna) orzeczenie w rodzaju NIEMĘSKOOSOBOWYM (np. Futro i torebka leżały)
3. Skrótowce
Norma wzorcowa - orzeczenie dobierane na podstawie wyrazu głównego w rozwiniętej formie skrótu. Np.: SWPS (Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej) przedstawiła ofertę, WSiP (Wydawnictwa ...) zaprezentowały
Norma użytkowa - rodzaj skrótu przypisany na podstawie ostatniej głoski w wymowie. Np. ten ZHR, to PKP itp.
ZWIĄZEK RZĄDU
1. Wybór formy dopełnienia bliższego
(dopełnienie bliższe to takie, które po zmianie ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem)
!!! W J. POLSKIM WIĘKSZOŚĆ DOPEŁNIEŃ BLIŻSZYCH MA POSTAĆ BIERNIKA!!!
Np. anulować zamówienie, badać faunę, czytać książkę, uprać bieliznę, pisać raport, łapać muchy itp.
Czasowniki mające rząd dopełniaczowy:
czasowniki o znaczeniu ujemnym (element semantyczny niewystarczalności, braku, nieistnienia, niewykonania itp.) np.: brakować, odmówić (pomocy), zabronić, zakazać, zaprzestać, zaniechać
czasowniki oznaczające działania wieloetapowe lub powtarzające się np. dochodzić, doczekać się, dostarczać, pilnować, przysparzać, wymagać. Powtarzalność wiąże się z aspektem niedokonanym czasowników
czasowniki nazywające życzenia, żądania, pragnienia itp. np. chcieć, domagać się pragnąć, żądać, życzyć sobie itp.
czasowniki zapowiadające użycie partywne (cząstkowe) - jeżeli chcemy podkreślić, że działanie obejmuje część przedmiotu np. kupić jabłek (trochę), ukroić chleba (kawałek) przysporzyć zmartwień, spróbować tortu, dostarczyć opału (trochę) (ALE np. dostarczyć opał (cały) lub dostarczyć szafę)
rzeczowniki odczasownikowe z przyrostkami -anie, -enie, -cie - mają rząd dopełniaczowy, nawet jeżeli czasowniki będące ich podstawami słowotwórczymi miały biernikowy np. myć okna mycie okien, wyprzedzać samochód wyprzedzanie samochodu
!!!!! ZAPRZECZONE CZASOWNIKI O RZĄDZIE BIERNIKOWYM ZMIENIAJĄ RZĄD NA DOPEŁANIACZOWY!!!!! !!!ZAWSZE!!!
NEGACJA DOPEŁNIACZ
Np. czytać prasę nie czytać prasy, wyznawać poglądy nie wyznawać poglądów, stawiać wymagania nie stawiać wymagań
Rekcji czasownika zaprzeczonego podlega cała część podrzędna, np. Nikt nie może założyć na siebie więcej niż jednego swetra; Nie możemy wyjąć całego narządu i do każdej jego komórki włożyć właściwego genu
Czasowniki o rządzie narzędnikowym - niewielka grupa czasowników oznaczających różne formy rządzenia, np. administrować, dyrygować, władać, zarządzać, pomiatać, poniewierać. Rząd narzędnikowy zachowują też derywaty rzeczownikowe.
2. Wybór formy dopełnienia dalszego
(dopełnienie dalsze to takie, które po zmianie ze strony czynnej na bierną nie staje się podmiotem)
Dopełnienia dalsze w bierniku i dopełniaczu są na ogół poprzedzone przyimkami: do, od +D (podburzać do strajku, oderwać się od codzienności) i na +B (patrzeć na zegarek, czekać na wynik)
Czasowniki mające rząd celownikowy:
nazywające postawy emocjonalne wobec kogoś, np. narazić się, pochlebiać, towarzyszyć, ubliżać, zagrażać, złorzeczyć
nazywające działania które przynoszą pożytek, np. darować, ofiarować, podpowiedzieć, przebaczyć (+C +B - komuś coś)
Rekcja celownikowa przechodzi regularnie na rzeczowniki odczasownikowe z przyrostkami -anie, -enie, -cie.
Czasowniki mające rząd narzędnikowy:
nazywające wywieranie nacisku: grozić, straszyć, szantażować
czasowniki zwrotne odnoszące się do stanów emocjonalnych: brzydzić się, chwalić się cieszyć się pasjonować się, wzruszyć się zmartwić się, przejąć się
wymagające uzupełnienia nazwy narzędzia, substancji, miejsca, czasu i sposobu wykonania czynności: podróżować czymś, rysować czymś, powlekać, nacierać.
3. Dopełnienia czasowników modalnych, fazowych i kauzatywnych
Czasowniki o rekcji bezokolicznikowej: kazać, móc, musieć, nie omieszkać, osmielić się, polecić, postanowić, przestać, usiłować, zamierzać, zwyknąć. Quasi-czasowniki: godzi się można, należy, niepodobna, nie przystoi, nie sposób, nie uchodzi, powinno się trzeba, warto, winno się, wolno, wypada.
Czasowniki o rekcji alternatywnej, bezokolicznikowo-gerundialnej: kończyć (rozmawiać/ rozmowę), pozwolić (wyjechać/ na wyjazd) przywyknąć, pragnąć, woleć, starać się, zakazywać, zapomnieć, zdecydować się
Czasowniki o rekcji gerundialnej: kontynuować, prosić, przerwać, przedłużać, rozpocząć, umożliwić, wyobrazić sobie, zmuszać.
W pewnych kontekstach decydują czynniki semantyczne.
NIE używa się gerundium do nazwania czynności przy których nie ma świadomego udziału woli podmiotu (np. zaczynam sprzątać/ sprzątanie -ok. zaczynam się bać - *zaczynam banie się)
Gerundium dobrze nadaje się do użycia w kontekstach oznaczających długotrwały, cykliczny lub wieloetapowy proces.
Zdania z bezokolicznikiem mają jednoznacznie wskazanego sprawcę, z gerundium nie.
Czasownik o wielokrotnym rządzie ≠ czasownik polisemiczny (wieloznaczeniowy). Różne znaczenia mogą wymagać różnego rządu. Rekcja wielokrotna tylko, jeśli dopełnienia w rożnej formie pojawiają się jednocześnie np. przypomnieć komuś (+C) o czymś (+Msc) - rekcja podwójna.