NAJWANŻIEJSZE REALIZACJE SZTUKI OTTOŃSKIEJ
- CECHY STYLISTYCZNE KONSTYTUTYWNE DLA TEJ EPOKI -
[realizacje cesarskie i biskupie]
Niegdyś potężne i rozległe państwo Karola Wielkiego po jego śmierci rozpadło się na trzy części. W X wieku dwie z nich umocniły się szczególnie i zaczęły prowadzić własne życie, co szczególnie widoczne jest w architekturze tych czasów. Królestwo wschodniofrankijskie stało się teraz Świętym Cesarstwem Rzymskim narodu Niemieckiego. Koronacja Ottona III na cesarza w Rzymie powołała do życia imperium, którego główne ośrodki kultury przesunęły się na wschód - do Magdeburga, Hildesheim, Akwizgranu i Trewiru.
Sztuka budowlana w państwie Ottonów wykształciła własny styl. Nie naśladowała i nie przekształcała antyku ale szła własną, odrębną drogą. Następuje kolejna próba Renovatio Imperi, ale w duchu innym niż karolińska.
Sztuka ottońska była:
- ograniczona w zasięgu - domena niemiecka;
- jednolita w stylu, konstytuująca się w powolnym, zrównoważonym procesie;
- sterowana odgórnie - państwowa i reprezentacyjna [wzmocnienie władzy cesarskiej wśród konfliktów plemiennych, umocnienie pozycji każdej ze stron w walce o dominacje pomiędzy władzą świecką a duchową -> późniejszy spór o inwestyture]
- sztuką dworu cesarskiego i dworów biskupich, a więc sztuką dworską, arystokratyczną;
Styl ottoński jest wiec:
- świadomym, programowym nawiązaniem do wzorców karolińskich -> połączenie władzy świeckiej i duchowej;
- wpływy bizantyjskie w czystej postaci - mariaż Ottona z Teofano [księżniczką cesarstwa wschodniego] skutkuje sprowadzeniem dzieł i artystów ze wschodu. Sztuka europy zachodniej przestaje być samodzielna - podporządkowuje się wzorom bizantyjskim;
- wzory antyczne - wtórne, poprzez sztukę karolińską;
- cechy chrześcijańskiego mistycyzmu stworzyły podwaliny pod szt. średniowieczną;
*w dużym uproszczeniu arch. ottońska cechuje się: olbrzymimi rozmiarami - monumentalizm wewnętrzny i zewnętrzny; monotonią w opracowaniu bryły - gładka, nierozczłonowana powierzchnia ścian; gładkie połacie stropów; alternacja podpór w systemie saskim; westwerk ottoński; prosta fasada, krypty pod prezbiteriami.
Przykłady:
W 955 roku Otton Wielki po zwycięstwie nad Madziarami rozpoczął wznoszenie katedry w Magdeburgu, która miała stać się kościołem metropolitalnym nowego biskupstwa. Naśladowano tu jeszcze tradycje karolińską - Otton kazał sprowadzić kolumny z marmuru i granitu z Włoch.
Najstarsza zachowana monumentalna budowla ottońska pochodzi z 959 roku i jest to kośc. św. Cyriaka w Gernrode fundacji margrabiego Gero. Jest to krótka, trzynawowa bazylika kryta stropem. Transept lekko wystający poza obrys naw z dostawionymi absydiolami od wschodu. Prezbiterium zakończone od wschodu absydą, pod spodem sklepiona krypta. Wnętrze trzykondygnacyjne: arkady, empory, okna. Część zach. przebudowana w XII w wg koncepcji dwuchórowej pierwotnie stanowiła przykład westwerku ottońskiego - flankowanego cylindrycznymi wieżyczkami.
Przykład fundacji cesarskiej z tego okresu stanowi przebudowa zachodniej części kość. p.w. św. Pantaleona w Kolonii dokonana z inicjatywy cesarzowej Teofano w latach 984-1000. *fundatorem był bp Bruno - brat Ottona I.
W kościele Pantaleona karoliński pomysł nawy zachodniej znajduje swoja ottońska kontynuacje. Jednak poza zasadniczą ideą zachodniej nawy nie wyczuwamy tu już nic karolińskiego. Nawa zachodnia jest założona niemal na planie kwadratu. Czworoboczna wieża flankowana jest przez „nastawione” częściowo wieloboczne wieżyczki. Fasada podzielona przez lizeny powiązane między sobą fryzami arkadowymi z dwukolorowego kamienia. Nadają one elewacji zdobienie przypominające lekki, nałożony na powierzchnie ściany relief.
Apogeum architektury ottońskiej stanowi pobenedyktyński kośc. św. Michała w Hildesheim. Benedyktynów do miasta sprowadził bp Bernward i w 1010 roku nakazał wznoszenie koscioła. Budowa trwała do 1033 roku i powszechnie uważa się, ze bp Bernward osobiście brał udział w projektowaniu nowej świątyni. Stan obecny to efekt rekonstrukcji powojennych. Jest to dwuchórowa, dwutranseptowa trzynawowa bazylika. Nawa Głowna i nawy poprzeczne mają tą samą szerokość przez co na ich przecięciu wyodrębnia się kwadrat, który jest zasadniczym modułem budowli. To „wydzielone” przecięcie otwiera się na cztery strony taką samą szerokością i wysokością. Początki takiego pomysłu pochodzą co prawda z arch karolińskiej [klasztor St. Galen], ale dopiero w Hildesheim nadaje on wnętrzu zupełnie nowy wyraz. Nawy wydzielają podpory w układzie saskim [alternacja: filar-kolumna-kolumna-filar, *układ reński: filar-kolumna-filar] a łuki archiwolt podkreślone są poprzez zastosowanie dwukolorowych klińców. Naprzemienny układ kolumn i filarów nadaje wnętrzu rytm i dzieli je na trzy części. Powyżej strefy arkad wznosi się gładka ściana oddzielona cienkim gzymsem. Wysoko, pod dekorowanym malarsko płaskim sufitem umieszczono okna, których osie nie pokrywają się jednak z osiami arkad międzynawowymi. W kościele zachowały się nieliczne kapitele kostkowe z czasów Bernwarda.
Sztuka późno ottońska jest odbiciem sporu o inwestyturę pomiędzy cesarstwem a papiestwem. Centrum sztuki staje się Nadrenia rządzona przez dynastie salicką [Konrad II - Henryk III - Henryk IV w latach 1024-1106] a architektura jeszcze bardziej nabiera mocy i majestatu świadczącego o potędze imperium ottońskiego.
*Cesarska arch. władzy: olbrzymie rozmiary; monotonia i monumentalizm osiągane poprzez rytmizacje; akcentowanie części zachodniej; zwarta bryła elewacji - wprowadzenie fryzu armaturowego: ściana przepruta za pomocą galeryjki arkadowej -> z Włoch; krypty pod prezbiterium, często z obejściem, wielonawowe, przesklepiane;
Pomnikiem potęgi i tożsamości cesarstwa w okresie zawirowań politycznych staje się katedra p.w. NMP i św. Szczepana w Spirze budowana w dwóch fazach a pomyślana jako kościół grobowy dynastii salickiej.
1 faza - SPIRA I - 1030-1061 - fundator: Konrad II - budowę rozpoczęto od wschodu. Powstaje sklepiona krypta schodnia i nad nią flankowane przez dwie wieże prezbiterium zakończone ogromną absydą. Prace posuwały się w kierunku zachodnim - powstaje transept z czworoboczną wieżą na skrzyżowaniu naw, korpus swoją długość zyskuje za panowania Henryka III. Przyjmuje się, iż od razu planowane było sklepienie kolebkowe, które jednakże z przyczyn technicznych było niewykonalne w owych czasach. Prawdopodobnie założono wtedy kolebkę drewnianą.
2 faza - SPIRA II - 1080-1106 - przebudowa: Henryk IV - na nowo wzniesiono prezbiterium i transept, których rozmiary w całości odpowiadają pierwotnej bryle. Wreszcie udało się również przekryć nawę główną sklepieniem kolebkowym na gurtach. Zastosowano tu system wiązany - 1 przęsłu nawy głównej odpowiadają 2 przęsła naw bocznych. Od zachodu powstał historyzujący, naśladujący myśl salicką westwerk.
W porównaniu do kościoła św. Michała w Hildesheim widzimy bogatszy rysunek i przestrzenniejsze kształtowanie murów. Elewacje modelowane są poprzez wysoko cokół, ciąg galerii arkadowej tuż pod dachami absydy i korpus, liczne wnęki i blendy. Ujmują one ścianom ciężkości i urozmaicają wciąż znaczną masę murów. Ku westwerkowi otwierał się niegdyś z nawy głównej wielki portal środkowy. Nie był to jednak zwykły otwór wycięty w ścianie ale wpuszczony w nią za pomocą uskoków zwężających się ku środkowi. Tutaj rozwiązania tego użyto po raz pierwszy, później portale uskokowe spotykamy niemal we wszystkich kościołach.
Ważnym ośrodkiem władzy bp w czasach ottońskich była Kolonia, która jako niepisana stolica Nadrenii stała się jednym z najważniejszych ośrodków postępu budowlanego w XI wieku. Kośc. NPM na Kapitolu - 1030-1065 - czołowe osiągnięcie tego ośrodka - otwiera typ kościołów o charakterystycznym układzie należących do tzw. „szkoły nadreńskiej”. Szczególna cechą tego typu budowli jest trój konchowy układ części wschodniej. Oznacza to, że zarówno prezbiterium od wschodu jak i ramiona transeptu id północy i południa zakończone są absydami. Trójnawowy korpus, podobnie jak część wschodnią obiega obejście wciągając nawy w kompozycje części wschodniej. Całość tworzy wrażenie jednolicie skomponowanego wnętrza co potęguje kopuła na skrzyżowaniu naw. Budowle cechuje przestronność i stapianie się elementów wnętrza co stanowi wyjątkowo wczesny przykład wprowadzenia obejścia. Ten przyjęty z Francji [kośc. p.w. św. Marcina w Tours] nowy pomysł wszedł użycie w Nadrenii dużo później.
Innym przykładem tego typu założenia jest kośc. p.w. Apostołów w Kolonii z 1 tercji XI wieku.
Opracowanie na podstawie notatek z wykładów z średniowiecza dr Raczkowskiej i Sztuki romańskiej Rolfa Tomana.