Maciej Grochowski (Językoznawstwo ogólne, 2012/2013)
Kategoria modalności w opisie struktury zdania
Modalność - stosunek mówiącego do treści dictum zawartego w wypowiedzi, ujawniający cel aktu mowy.
M. ekstradyktalna - m. intradyktalna (logiczna, deontyczna)
M. deontyczna to m. polegająca na wyrażaniu konieczności i możliwości (inaczej m. dyrektyw i norm); typowe predykaty deontyczne: trzeba, należy, powinien, musi, ma, może, konieczne, możliwe.
Podstawowe typy m. ekstradyktalnej: (a) m. asertoryczna: zerowa - niezerowa (epistemiczna) (np. Ugryzł go pewnie komar.), (b) m. interrogatywna (np. Kiedy przyjechałeś?), (c) m. imperatywna (np. Wynoś się stąd!), (d) m. optatywna (np. Obyś żył długo i szczęśliwie!), (e) m. emocjonalna (np. Ależ co ty pleciesz!).
Wykładniki modalności: leksykalne (np. partykuły), gramatyczne (np. morfemy trybu), prozodyczne (np. intonacja wznosząca / opadająca), linearne (np. relewantna semantycznie opozycja szyku tej samej jednostki).
Wypowiedzenia deklaratywne o m. asertorycznej zerowej to inaczej wypowiedzenia amodalne. Por. np. Pada deszcz. Piotr zgubił okulary. Pies jest zwierzęciem. Każdy człowiek jest śmiertelny.
M. epistemiczna - stosunek mówiącego do prawdziwości informacji, przekazywanej przez niego w wypowiedzeniu. Typowe wykładniki: formy 1.osoby niektórych czasowników mentalnych (typu sądzę), niektóre partykuły (typu chyba, podobno), formy trybu przypuszczającego.
Reguła ogólna (1): wykładniki poszczególnych typów m. ekstradyktalnej wykluczają się nawzajem. Por. np. * Czy niestety Anna się pomyliła?
Reguła ogólna (2): wykładniki m. ekstradyktalnej i m. intradyktalnej nie wykluczają się. Por. np. Czy jest konieczne, żeby Piotr tam pojechał?
Pytanie - wypowiedzenie o intonacji wznoszącej, z fakultatywnym wykładnikiem leksykalnym w postaci operatora czy lub zaimka.
Cel pytania (wola uzyskania informacji: tak / nie): p. właściwe - p. niewłaściwe.
P. niewłaściwe służą do wyrażania różnych postaw mentalnych, wolitywnych, emocjonalnych mówiącego (p. retoryczne, ekspresywne, deliberatywne). Np. Któż nie kocha swojej matki? Chcesz oberwać? Co ona teraz ze sobą zrobi?
P. właściwe (wyznaczają schemat odpowiedzi: tak / nie): p. zamknięte - p. otwarte (np. Co wiesz o systemie podatkowym w Niemczech?).
P. zamknięte (wyznaczają dwie wykluczające się odpowiedzi / wyznaczają schemat odpowiedzi zgodny z datum quaestionis (= założeniem prawdziwości sądu wbudowanego)): p. rozstrzygnięcia (inaczej: wyboru; tj. z wykładnikiem typu czy) - p. uzupełnienia (pytania wprowadzane przez zaimki typu kto; por. Kto przyjechał? → Ktoś przyjechał.).
P. rozstrzygnięcia: jednoczłonowe - wieloczłonowe; por. Czy Toruń leży nad Wisłą? - Czy Toruń leży nad Wisłą, czy nad Odrą, czy nad Wartą,...?
Pytania poza rozpowszechnioną typologią: (a) tzw. A-pytania (np. X: Maria wyjeżdża w poniedziałek. Y: A Stefan? X: Stefan - w piątek.), (b) pozorne p. rozstrzygnięcia (np. Czy ktoś z was zna się na ptakach?), (c) p. dysjunkcyjne (np. Czy Piotr śpi czy nie?), (d) p. wielokrotne (np. Kto z kim i kiedy tańczył na balu?).
P. niezależne (bezkontekstowe) - p. zależne (kontekstowe).
P. zależne - wypowiedzenie podrzędne wprowadzone przez czasownik mówienia; por. Zapytał mnie, czy przyjdę. Nie powiedział nam, kiedy wróci.