Czym zajmuje się komparatystyka dyskursów? Scharakteryzuj jeden z jej działów.
Porównanie, opis, interpretacja, analiza. Co je łączy, czym się różnią?
Wskaż przejawy internacjonalizacji w dziedzinie literatury.
Literatura a malarstwo. Omów zagadnienie, podaj przykłady.
Literatura a muzyka. Omów odpowiedniości i podaj przykłady.
Porównaj dwa różne media. Omów ich możliwości i ograniczenia komunikacyjne.
Przedstawienie teatralne jako twór wieloznakowy. Omów rodzaje i relacje znaków.
Przepływ symboli, wartości i wzorów między kulturami. Wskaż konsekwencje.
Porównywanie cywilizacji, kultur, literatur i języków. Porównaj ich zakresy.
Czym zajmuje się komparatystyka? Wskaż główne kierunki badań.
- Komparatystyka - badanie literatury wykraczające poza granice jednego kraju i badanie związków między literaturą a innymi dziedzinami wiedzy, takimi jak sztuka (malarstwo, rzeźba, architektura, muzyka), filozofia, historia i nauki społeczne (polityka, ekonomia, socjologia), nauka, religia itp.
W zależności od poglądów komparatystyka uznawana jest za naukę pomocniczą (gałąź historii literatury: Etiemble, Carré) lub niezależną.
Koncepcja dziedziny pomocniczej: k. to dział nauki o literaturze, którego nie byłoby bez porównywania (swoista metoda badawcza komparatystyki).
- Jej początki sięgają początku XIX w. W 1816 r. we Francji ukazała się antologia przeznaczona dla wykładowców literatury zatytułowana Cours de littérature comparée Noela i La Place'a.
W Polsce termin pojawił się już w 1821 r. za sprawą Ludwika Ossolińskiego.
- E. Kasperski: komparatystyka jest metanauką, jest interpretacją i reinterpretacją nagromadzonej wiedzy o literaturze i kulturze
Celem porównywania jest oczywiście poznanie:
- ugruntowanie dotychczasowego poznania
- wykrywanie w literaturze zjawisk ogólnych
- synteza wiedzy o literaturze w kontekście międzynarodowym
Narzędzia / metody: komparatystyka nie posługuje się jedynie porównaniem, konieczność posługiwania się narzędziami historycznoliterackimi i krytyki literackiej. Komparatysta powinien być erudytą (obeznanym z socjologią, historią i polityką) - Etiemble.
Cechy komparatystyki:
- ma do czynienia z wieloma literaturami, wzajemnie wpływającymi na siebie i powiązanych ze sobą
- pojmuje literaturę narodową jako produkt interakcji
- kształtuje także nowy przedmiot poznania - literaturę powszechną
Kierunki badań:
- badanie źródeł, wpływów i zależności w literaturze (podejście pozytywistyczne)
- badania obejmujące pewne całości kulturowo literackie (dzieła wyrastające ze wspólnego podłoża kulturowego, mające wspólne źródło), w tym badanie związków genetycznych zachodzących pomiędzy poszczególnymi utworami lub grupami utworów; analiza zależności typologicznych
- badanie relacji pomiędzy różnymi sztukami (J. Tazbir: komparatystyka nie jest monopolem badaczy dziejów literatury); zabiegom komparatystycznym mogą być poddawane wszystkie teksty literackie i kultury (w ujęciu interdyscyplinarnym), niezależnie od tego na jakim gruncie kulturowym, gdzie i kiedy powstały
dwie koncepcje w dzisiejszej komparatystyce: 1. nacisk na ujęcie historyczne, tzn. na poszukiwanie płaszczyzny porównawczej dla faktów i zjawisk częściowo paralelnych, zaistniałych w tym samym momencie dziejowym; 2. postulat ujęcia ponadczasowego; ważna ich esencjalna jedność, istnienie elementów, które pozwalają je w sposób zasadny zestawić i porównać.
Szkoły komparatystyczne, ich charakterystyka i przedstawiciele.
René Etiemble w artykule Porównanie to jeszcze nie dowód (zarówno ten artykuł, jak i René Welleka wygłoszony był na jakiejś komparatystów w Chapel Hill (USA) w 1958 roku; „Pamiętnik Literacki” 1968, z. 3, s. 311-332) mówi o dwóch szkołach: szkole francuskiej i szkole amerykańskiej.
|
szkoła francuska |
szkoła amerykańska |
przedstawiciele |
René Etiemble (? - jest za historyzmem, ale wie, że on nie wystarczy; jednocześnie twierdzi, że odrzucenie historyzmu nie może prowadzić do czystego estetyzmu), H. Remak |
René Wellek, Erich Auerbach, Friedrich |
czas oddziaływania |
dominacja do II wojny światowej |
odpowiedź na „szkołę francuską” rozwój po 1945 r. |
stanowisko |
podejście empirystyczne i pozytywistyczne (historyzm) |
krytycyzm (krytyka literacka) - lit. por. to nie badanie związków faktycznych, ale ukazywanie wartości dzieł; stanowisko antypozytywistyczne: antyhistoryzm, antyfaktualizm; |
założenia |
- dzieł nie powinno się traktować jako czystych (fr. puré), „bez domieszek” i szczelnych, hermetycznych (fr. hermétique) - formy, wątki, motywy wędrują w czasie (koncepcja zaczerpnięta z Weltliteratur Goethego, pyt. 56). to wędrowanie wpływa ożywczo na kreację, więc dzieła nie powinny być rozważane, interpretowane w oderwaniu od tego - źródła i wpływy pomiędzy w różnych dziełach, które należy odkrywać i badać |
- koncepcja dzieła sztuki Welleka: warstwowa struktura znaków i znaczeń, całkowicie różna od procesów mentalnych autora w okresie tworzenia, a więc i od wpływów, które mogły kształtować jego myśl - inspiracja dla szkoły amerykańskiej: ponadnarodowe wizje Goethego i Posnetta (Comparative literature 1886)
|
preferowane metody i badania |
- metoda historyczna (autor: Lanson): rzetelne poszukiwanie historyczne kluczem do analizy dzieła - badania struktury - bardziej intensywne badania w dziedzinie stylistyki, wersyfikacji i prozodii porównawczej - porównawcze badanie obrazów poetyckich - porównawcze studia przekładu (pełny model eksplikacji porównawczej: kilka przekładów tego samego dzieła) |
- NIE badaniu źródeł i wpływów (przeciw historyzmowi) do ślepej uliczki doprowadził Van Tieghem, poprzednicy i następcy, którzy pojmowali wiedzę o literaturze w kategoriach XIX-wiecznego pozytywistycznego faktualizmu - stanowisko antypozytywistyczne, w rzeczywistości Wellek sam posługiwał się pozytywistyczno-scjentystycznym rozumieniem komparatystyki: wymagał od niej ścisłej metody i określoności przedmiotu (ideał obiektywizmu nauki)
|
postulaty |
łącząc dwie metody, które mają się za wrogie, a które w rzeczywistości powinny się uzupełniać - badanie historyczne i refleksję krytyczną lub estetyczną - literatura dojdzie do poetyki porównawczej |
- koncepcja badań literackich jako ujednoliconej dyscypliny, nieskrępowanej językowymi ograniczeniami - nazwa: nauka o literaturze - odgraniczenie od historii idei, pojęć, uczuć religijnych, politycznych - zaniechanie podziału na lit. powszechną i porównawczą (zaproponowanego przez van Thiegema) - przekraczanie granic narodowych w badaniu literatur |
literatura a inne dziedziny |
pomija te badania |
zajmuje się nimi |
Wybitni komparatyści XIX i XX wieku. Podaj przykłady ich prac.
XIX w.
Hutcheson Macaulay Posnett
- jeden z prekursorów komparatystyki, metody porównawczej i badań literatury powszechnej
- w Comparative literature (1886, książka ukazała się w „International Scientific Series”) Posnett ustanowia zasadę porównawczych badań nad literaturą: śledzenie przyczyn, ich charakteryzowanie i opisywanie; nie bez znaczenia były uwarunkowania socjologiczno-kulturowe pisarza
- bardzo szybko przetłumaczona na język polski
XX w.
Erich Auerbach (1892-1957): Mimesis - Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu (1946)
Ernst Robert Curtius (1886-1956): Literatura europejska i łacińskie średniowiecze (1948)
René Wellek (1903-1995): Teoria literatury (z Austinem Warrenem), History of Modern Criticism
Grzegorz Gazda (ur. 1943) - redaktor naczelny międzynarodowego półrocznika Zagadnienia Rodzajów Literackich/Les problemes des genres litteraires; autor Słownika europejskich kierunków i grup literackich XX wieku (2000)
Scharakteryzuj dwa wybrane działy komparatystyki. Określ ich profil i różnice.
komparatystyka literacka
kulturowa
interdyscyplinarna - porównawcze badanie różnych sztuk, międzyartystyczna
dyskursów
[Trzy działy komparatystyki (wg Kasperskiego, artykuł O teorii komparatystyki), różniące się problematyką, przedmiotem i sferą zainteresowań:
1. elementy refleksji metodologicznej
zajmuje się poszczególnymi fazami czynności porównywania oraz składnikami struktur porównań, sposobami porównywania, metodą porównawczą
2. różnorodne badania empiryczne
np. badania polsko-czeskich związków literackich, badania dotyczące oddziaływań
3. teoria lit. porównawczej
refleksja na temat zawartości pojęcia ,,literatura światowa” czy np. ,,literatura śródziemnomorska”, kształtuje syntetyczny obraz literatury na podst. badań, przeprowadzonych met. porównawczą i met. pomocniczymi.]
Komparatystyka literacka a komparatystyka kulturowa. Porównaj ich zakresy.
Komparatystyka literacka zajmuje się literaturą: bada teksty literackie, wpływy, źródła. Może też zajmować się kontaktami personalnymi pomiędzy tłumaczami, przekładami, przenikaniem przeniknięcie tematyki literatury danego kraju do literatury innego, zapożyczeniami kulturowymi. Komparatystyka literacka obejmuje więc literaturę jednego narodu, pogranicza, regionu, kontynentu i literaturę powszechną, światową (uniwersalną). Jest częścią nauki o literaturze.
Komparatystka kulturowa natomiast nie zajmuje się jedynie literaturą. W zakres jej badań wchodzą relacje pomiędzy różnymi sztukami: literaturą, malarstwem, filmem, także zagadnienia z dziedziny antropologii kultury, historii, socjologii… Komparatystyka kulturowa odbywa się na pograniczu kilku dziedzin, sama jest dziedziną interdyscyplinarną. Bada również zależności kultur pomiędzy sobą. Jest pojęciem szerszym niż komparatystyka literacka.
Wg M. Dąbrowskiego komparatystyka kulturowa bada stereotypy narodowe, zajmuje się mniejszościami narodowymi, religijnymi itp. w odniesieniu do większości, dialogami wewnątrz takich społeczności. KK ma odzwierciedlenie w sztukach, np. w literaturze: H. Kral, B. Wojdowski, J. Stryjkowski.
Zakresy obu stykają się: komparatystyka literacka staje się odmianą kulturowej, ponieważ symbole, wartości i wzory przepływają między kulturami.
Komparatystyka literacka - omów przedmiot, zakres, metody badań.
Badanie wpływów.
Komparatystyka literacka zajmuje się związkami literackimi:
- kontaktami pisarzy różnych narodowości (np. Adam Mickiewicz i Aleksander Puszkin)
- przekładami
- przenikaniem tematyki literatury danego kraju do literatury innego
- zapożyczeniami kulturowymi
Komparatystyka literacka a teoria i historia literatury. Czym się różnią?
komparatystyka a teoria literatury
A. Karpiński po przyjrzeniu się wykazowi referatów na kongresie komparatystycznym w Nowym Jorku w 1982 r. zauważył, że komparatystyka obejmując niemal wszelkie badania nad literaturą utożsamiana jest właściwie z teorią literatury.
Teoria literatury jest bardziej konkretna, zajmuje się konkretną literaturą albo literaturą w ogóle (wykład prof. Kasperskiego).
H. Markiewicz: komparatystyka tak jak teoria literatury dąży do syntez, wniosków ogólnych
komparatystyka a historia literatury
W przeciwności do historii literatury komparatystyka nie musi brać pod uwagę czasu powstania dzieł, ich źródeł, może zestawiać ze sobą teksty z różnych czasów i miejsc. W komparatystyce oprócz nacisku na ujęcie historyczne istnieje też druga koncepcja badań: postulat ujęcia ponadczasowego - ważna jest esencjalna jedność dzieł, istnienie elementów, które pozwalają je w sposób zasadny zestawić i porównać, niekoniecznie trzeba poszukiwać płaszczyzn porównawczych jednie dla faktów i zjawisk częściowo paralelnych, zaistniałych w tym samym momencie dziejowym.
(dwie koncepcje w dzisiejszej komparatystyce przedstawione za Teresą Kostkiewiczową)
Croce (1902) utożsamia historię literatury z komparatystyką
- odmiennie założenia wyjściowe
- odmienne cele
- pokrywający się zakres
- podobna metoda
Czym zajmuje się komparatystyka dyskursów? Scharakteryzuj jeden z jej działów.
Omów przenikanie do literatury dyskursów z innych dziedzin (nauki, religii itp.)
Komparatystyka może zajmować się nie tylko stosunkami między różnymi literaturami czy literaturą a innymi sztukami, może także badać relacje pomiędzy literaturą a innymi sferami pozaartystycznej działalności człowieka (nauką, filozofią, religią, dyskursem politycznym).
Dyskursy z innych dziedzin: np. religia w Tryptyku Jana Pawła II - nie traktuje sztuki, ani literatury autonomicznie, przeciwnie - podporządkowuje je nadrzędnemu wymiarowi teologicznemu - poszukiwaniu tajemnicy.
Porównawcze badania różnych sztuk. Ich tradycje, cele, problematyka.
Horacy zastanawiając się nad relacjami różnych sztuk doszedł do wniosku o heterogeniczności właściwości sztuk, stąd jego „ut pictura poesis”. Korespondencją sztuk w starożytności zajmował się także Simonides z Keos.
Jednym z prekursorów współczesnego porównawczego badania sztuk był Lessing, który w rozprawie Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji (1766) porównywał watykańską rzeźbę z fragmentem Eneidy Wergiliusza. Odrzucił on horacjańską formułę (patrz pyt. 43 o sztukach przestrzennych i czasowych).
Na czym polega metoda porównawcza? Omów jej założenia i zastosowania.
założenie ogólne metody porównawczej:
- oparte w naturze rzeczy, nie tylko w impresji osoby dokującej porównania
- jasno zdefiniowane principium comparationis
- porównanie zgodne z wyznaczoną płaszczyzną porównania
- wytyczenie celów poznawczych lub wartościujących
zastosowanie:
- ustalenie pokrewieństwa (np. języków)
Objaśnij termin principium comparationis i omów jego zastosowania.
Principium comparationis to zasada porównania, jedno z trzech części porównania. Przedmiot porównania (A) to comparandum. Zjawisko czy przedmiot (B), który chcemy zestawić z comparandum to comparans. Principium comparationis zwane też tertium comparationis zaś to coś, co pozwala nam porównywać ze sobą A i B, wspólna cecha semantyczna stanowiąca podstawę i motywację porównania.
Np. A - powieść francuska, B - powieść chińska. Zasada porównania: powieść jako gatunek literacki (w różnych kulturach).
Metoda porównawcza a metoda historyczno-genetyczna. Czym się różnią?
metoda - intersubiektywny zbiór zasad postępowania, które gwarantują prawomocność wyników postępowania.
metoda historyczno-genetyczna - badanie powstawania danego zjawiska i jego dzieje według modelu przyczyna-skutek
Metoda ta, podobnie jak fenomenologiczna, funkcjonalna, strukturalna i hermeneutyczna, jest tylko tłem (poznawczym, porównawczym) dla tego, czym jest metoda porównawcza.
Badanie historyczno-genetyczne mogą być wykorzystywane w badaniach porównawczych, np. by porównując jakąś powieść japońską i francuską z XIX w. stwierdzić, że powieści w tych krajach rozwijały się odrębnie i nie mają wspólnego źródła.
Metoda porównawcza a analiza strukturalna. Omów ich założenia i zastosowania
metoda strukturalna - może być diachroniczna lub synchroniczna. Założeniem jest, że utwór tworzy pewną całość - strukturę. Bada się stosunek części do innych części i części do całości. Wg strukturalistów literaturę tworzy się dokonując operacji wyboru (np. słów) i kombinacji.
Analiza strukturalna w zasadzie jest niechętna metodzie porównawczej: strukturalizm zakłada relacje między częściami i między częściami a całością dzieła (badania immanentne, podobnie jak w metodzie fenomenologicznej = ejdetycznej), nie pomiędzy dwoma dziełami, które są odrębnymi strukturami.
Metoda porównawcza a metody hermeneutyczne: bliskie sobie czy odległe?
Hermeneutyka rozwinęła się w XIX w. Za jej ojca uważa się Friedricha Schleiermachera (1768-1834). Jest to jedno z głównych stanowisk w humanistyce.
Hermeneutyka w sposób naturalny odwołuje się do metody porównawczej: nastawiona jest na poznawanie cudzych światów literackich i kulturalnych (a przez to także na poszerzenie własnych horyzontów) i dialog z obcym.
Porównanie, opis, interpretacja, analiza. Co je łączy, czym się różnią?
Wskaż zalety i ograniczenia metody porównawczej.
zalety
- przez porównanie z innym spojrzenie na własną literaturę czy sztukę z zewnątrz - lepsza ocena ich miejsca w kulturze
- po porównaniu, badaniu wpływów i wędrówki idei czy motywów można zawyrokować o oryginalności jakiegoś dzieła (lub wręcz przeciwnie - jego wtórności)
- komparatystyka przez samą metodologię porównawczą narusza immanentne rozumienie literatury narodowej (Kasperski)
Naukowe i pozanaukowe zastosowania porównań - ich różnice, właściwości i cele.
Porównanie stosuje się także m.in. w archeologii, by ustalić wiek jakiegoś zabytku. W szczególności sprawdza się w datowaniu dzieł sztuki, gdzie kryterium datującym jest sposób przedstawiania lub rodzaje ornamentów.
Kontakty, wpływy, wzajemne oddziaływanie różnych literatur. Podaj przykłady. // Wzajemne oddziaływanie na siebie różnych literatur. Wskaż przykłady.
kontakty:
- Mickiewicz - Puszkin
- Mickiewicz - Goethe
- Miłosz - Gombrowicz - Kundera
wpływy
- antyk -> Kochanowski
- Byron, Goethe -> Mickiewicz
-
Wskaż przejawy internacjonalizacji w dziedzinie literatury.
Podaj przykłady internacjonalizacji w dziedzinie kultury.
Internacjonalizacja - umiędzynarodowienie.
Boże Narodzenie, które obchodzi się nawet w niechrześcijańskim kraju, jakim jest Japonia.
Przenikanie Halloween do Polski.
Rozpowszechnienie się brytyjskiego święta wiosny (pierwszy dzień, w którym ptaki znów śpiewają - walentyneki) do Stanów, a potem przeniknięcie w zmienionej formie spowrotem do Europy.
Wzajemne oddziaływanie na siebie różnych literatur. Wskaż przykłady.
patrz pyt. 19
Kontakty literatury polskiej z innymi literaturami. Jedno czy dwustronne?
Istotą kontaktu, także międzykulturowego, jest to, że nigdy nie ogranicza się do jednej strony. W przypadku literatury polskiej prawdą jest, że polscy twórcy zapatrzeni byli na Europę Zachodnią i wiele stamtąd czerpali, a oni sami i ich dzieła bywali niezauważeni przez twórców europejskich.
Jednakże także literatura (i szerzej kultura) polska bywały źródłem inspiracji dla innych. Mickiewicz przyjaźnił się z Puszkinem, Gombrowicza czytał Milan Kundera. Josef Brodski nauczył się języka polskiego, by czytać polskich autorów, ale by także za tym pośrednictwem łatwiej zaznajamiać się z utworami literatury Europy Zachodniej (tłumaczenia na język polski powstały wcześniej i częściej niż na język rosyjski).
Kontakty literatury polskiej z innymi odbywają się dwustronnie na tzw. pograniczu, gdzie dzięki bliskiemu sąsiedztwu często występuje naturalna wymiana pomiędzy jedną a drugą kulturą.
Omów językowe, kulturowe, historyczne i etniczne kryteria literatury narodowej.
Literatura narodowa to :
- literatura pisana w danym języku (kryterium językowe)
- literatura danego kręgu kulturowego (niekoniecznie pisana w jednym języku, np. Szwajcaria)
- literatura tworzona przez naród na przestrzeni wieków
- literatura grupy etnicznej, posiadającej w tym momencie historycznym własne państwo bądź nie
Czy poezja jest przekładalna? Językowe, tekstowe i kulturowe bariery przekładu.
- nie da się przełożyć dokładnie konstrukcji zdaniowych
- nie te same znaczenie słowa i jego tłumaczenia w danym języku (np. inne konotacje)
- niemożliwość przełożenia związków frazeologicznych
- inna rytmika języków: oryginału i przekładu
- niemożliwość - bez przypisów - tłumaczenie dokładnego fragmentów tekstów z jakimiś odwołaniami kulturowymi: znanymi postaciami, przywoływanie tradycji danej społeczności
Na czym polega przekład intersemiotyczny? Wskaż jego odmiany.
Przekład intersemiotyczny to przekład jednego systemu znaków na inny.
Podczas przekładu intersemiotycznego powstaje ekwiwalent jakiegoś dzieła, niewolny od interpretacji dokonującego przekładu - to on zwraca na coś szczególną uwagę na jakiś fragment dzieła istniejącego w jednym systemie znaków, dokonuje wyboru i przekładu. Prawie niemożliwe jest również ze względu na różne systemy znakowe dokonanie wiernego przekładu.
Odmiany: przekład słów na obraz, przekład obrazu na słowa, słowa na taniec
Przykładem przekładu intersemiotycznego są m.in. zadanie uczniów szkoły podstawowej, by narysować fragment wiersza, przenieść uczucia wyrażone w słowach na obraz. Takim przekładem być także odegrana scena dramatyczna przygotowana na podstawie opowiadania.
Przekład artystyczny - przekład użytkowy. Wskaż cele, cechy, różnice.
Przekład użytkowy to tłumaczenie wszelkiego rodzaju dokumentów lub tekstów urzędowych. Musi być przetłumaczony wiernie, tak, by jak najlepiej spełniać swoją funkcję.
Inaczej ma się rzecz z przekładem artystycznym. Kryterium tego przekładu nie jest bowiem jego pragmatyzm i przydatność tłumaczenia. Autor przekładu artystycznego ma większą swobodę. Jednocześnie też sporo więcej pracy. Czasem by dobrze przenieść coś z języka oryginału na język przekładu musi dobrze poznać obie kultury: czy czytelnik tłumaczenia zrozumie to samo co czytelnik oryginału.
W obu przypadkach kryterium przekładu jest ekwiwalencja, ważne jest, by oryginał i przekład były równoważne.
Omów zjawisko intertekstualności i określ jego znaczenie dla komparatystyki.
Intertekstualność zakłada, że poszczególne teksty mogą wchodzić ze sobą w relacje czy też istnieją w relacji z innymi tekstami. Autorką pojęcia jest Julia Kristeva. Według niej każdy tekst jest "mozaiką" składającą się z innych tekstów; jego intertekstualność polega na tym, iż czerpie ze wszystkich tekstów przed nim napisanych, jak również i tych, które zostaną napisane w przyszłości. Analiza tekstu literackiego nie może zatem polegać na rozpatrywaniu go w oderwaniu od innych tekstów (założenie za Bachtinem polifonicznej budowy każdej wypowiedzi); jedynie poprzez odniesienie danego tekstu do tekstów wcześniej powstałych pozwoli umieścić jego znaczenie w szerszym kontekście społecznym i zrozumieć, w jaki sposób powstała struktura tego tekstu. Intertekstualność nie jest jedynie własnością literatury, lecz każdego typu wypowiedzi, tekstu (Nycz).
Założenie, że tekstu nie można rozpatrywać w oderwaniu od innych, jako odrębnej struktury, daje pracę komparatystom, którzy mogą te zależności między tekstami, wpływy znajdywać i ukazywać.
Intertekstualność jest wykładnikiem związków literackich. Do nich należą takie typy związków literackich (kategoria empiryczna) jak:
- kontakty pisarzy różnych narodowości (np. Adam Mickiewicz i Aleksander Puszkin)
- przekłady
- przeniknięcie tematyki literatury danego kraju do literatury innego
- zapożyczenia kulturowe
pole ewokacji tekstu (pole tekstów w nich uobecnionych) i pole referencji (pole tekstów nieuczestniczących w nim bezpośrednio)
Tematy, motywy i gatunki. Określ komparatystyczne znaczenie tych zjawisk.
Tematy, motywy wędrują w przestrzeni i w czasie - byli o tym przekonani m.in. przedstawiciele szkoły francuskiej. Żadne dzieło wg nich nie jest puré et hermétique (czyste, zamknięte). Te inspiracje, źródła dzieł literackich, ich wpisywanie się w gatunek, wypełnianie pewnego schematu gatunkowego lub go przełamywanie (wierność tradycji, pierwowzorom bądź innowacja) można, a wręcz trzeba według komparatystów badać. Jest to jedno z zajęć komparatystów, a od zauważenia powtarzania się tematów, motywów, gatunków w historii literatury w ogóle bierze swój początek komparatystyka (szczególnie ta bliska „wpływologii”).
- Tematy i motywy rozróżnił R. Trousson. Motyw to postawa, ogólna koncepcja, pojęcia, tworzywo literackie (nie element literacki) np. ideał kobiecej urody. Temat to przejaw motywu, jego indywidualne ujęcie, przejście od tego, co ogólne do tego, co szczegółowe, np. kształty rubensowskie. Temat daje początek tradycji literackiej, a będąc uszczegółowieniem motywu staje się przedmiotem literatury. Ten sam temat może być nośnikiem wielu symboli.
Motyw realizuje się w tematach, tematy pojawiają się jako wykładnik motywu.
- np. portret może być gatunkiem, motywem lub wariantem tematycznym.
Wzajemne naświetlanie się sztuk. Na czym polega to zjawisko?
Rzecznikiem wzajemnego oświetlania się sztuk był Oskar Walzel (1864-1944). W artykule z 1917 r. jego celem było wyjaśnienie dzieła poetyckiego przy pomocy dzieła architektury i dzieła architektury przy pomocy dzieła literackiego.
Przekonany był o wiodącej roli plastyki w dziejach literatury.
Pogranicza językowe, literackie, kulturowe. Podaj przykłady.
Pogranicze językowe - wschodnia (i także zachodnia) Ukraina, gdzie ludność mówi zarówno po ukraińsku, jak i po rosyjsku. Np. B. Leśmian pochodził z Ukrainy, jego pierwotnym językiem był rosyjski. Jego neologizmy to częściowo zapożyczenia ze struktur tego języka.
Pogranicze literackie - wynika ono z 2 pozostałych, kształtuje się na pograniczu kulturowym i/lub językowym.
Pogranicze kulturowe - np. na linii zetknięcia prawosławia i katolicyzmu. Utwory Leśmiana są kontaminacją kultury religijnej zachodu oraz kultury gminnej, typu wplatanie zabobonów, rusałek, wiedźm w Klechdy i poezję.
Inny, swój, obcy w literaturze i kulturze. Znaczenie i zastosowanie tych kategorii. // Swojskość, inność i obcość w literaturze i kulturze - formy ich obrazowania.
- swój - przedstawiciel tej samej kultury, co ja
- inny - przedstawiciel innej kultury, ale takiej, którą znamy, rozumiemy, akceptujemy
- obcy - przedstawiciel kultury nam nie znanej, nieakceptowanej, niepodlegającej naszym regułom, nieposługującej się podobną wizją świata
Są to kategorie b. ważne dla literatury, szczególnie po doświadczeniu wojny i zagłady Żydów. Żydzi byli tym środowiskiem, które odseparowało się/ względnie zostało odseparowane od większości narodowej w Polsce. Kategoria obcego pojawia się np. u H. Krall, Stryjeńskiego, Wojdowskiego.
Literatura a malarstwo. Omów zagadnienie, podaj przykłady.
Literatura a muzyka. Omów odpowiedniości i podaj przykłady.
patrz pyt. 47
Literatura regionalna, narodowa i powszechna. Czym się różnią te zjawiska?
Literatura regionalna, narodowa i powszechna różnią się skalą zjawiska, wielkością krainy geograficznej, do którego się odnoszą.
Lit. regionalna - to literatura tworzona z danego regionu; region = wydzielony obszar, względnie jednorodny, odróżniający się od terenów wokół (cechami regionalnymi lub nabytymi np. odrębność językowa, religijna, etniczna); typy regionów: naturalne, kulturowe, gospodarcze, administracyjne; regiony wewnątrzpaństwowe jak i pozapaństwowe;
utwór regionalny - o regionie, niekoniecznie przez człowieka z danego regionu
Lit. narodowa - kategoria pośrednia, względna, sytuuje się między pojęciem lit. powszechnej a pojęciem lit. regionalnej; literatura danego narodu, tworzona zarówno przez ludzi zamieszkujący dany region etniczny, które zamieszkuje naród, jak i emigrantów.
Literatura narodowa nie musi być jednojęzyczna (np. literatura szwajcarska), jest to literatura jakiegoś narodu, czyli wspólnoty etnicznej
Lit. powszechna - pojęcie autorstwa Goethego (światowa, uniwersalna, 1827) - romantyzm jako pierwszy, który wyszedł poza wzorzec i skonfrontował literaturę narodową z innymi - patrz pyt. 56.
Literatura powszechna jest rozumiana jako:
suma literatur narodowych
suma arcydzieł
pewna struktura wewnętrznie powiązana, budowana z pewnych motywów, gatunków, które mają charakter uniwersalny
Literatura polska w kontekście europejskim. Przykłady wzajemnych oddziaływań.
Literatura polska jest częścią literatury europejskiej. Na przestrzeni wieków jednak była głównie tą, na którą oddziaływano, a nie która oddziaływała.
Bez literatury antycznej nie byłoby Kochanowskiego, bez Goethego, Byrona, ale także Woltera nie byłoby Mickiewicza.
Czy zgadzasz się z poglądem, że komparatystyka jest działem historii literatury?
NIE
- zyskała niezależność
- nie jest jedynie domeną historyków literatury czy nawet literaturoznawców
TAK
- wstęp do J.M. Carre do książki Goyarda La litterature comparee (1968)
- Durisin: Teotia literarnej komparatistiky, Bratysława 1975: komparatystyka literacka zawarta w historii literatury i stanwoi jej integralną część
- Paul van Tieghem
- Etiemble
Rodzaje przekładów. Omów zagadnienie, podaj przykłady.
dosłowny - (niemożliwe jest dosłowne odwzorowanie przekładanego tekstu w drugim języku)
wolny - przekład niedosłowny, swobodny, nietrzymający się wiernie tekstu oryginału
adekwatny
Przekład dosłowny a przekład sensu. Zastosowania, różnice, efekty.
Przekład dosłowny może czasem zatracić sens. Konieczne dostosowywanie do „nowych warunków”, do kultury, do języka, na który się tłumaczy. Nie da się np. dosłownie przełożyć związków frazeologicznych - byłyby niezrozumiałe.
Porównaj dwa różne media. Omów ich możliwości i ograniczenia komunikacyjne.
Przedstawienie teatralne jako twór wieloznakowy. Omów rodzaje i relacje znaków.
Przedstawienie teatralne posługuje się wieloma znakami: słowem, dźwiękiem, ruchem, gestem, obrazem, światłem…
O przedstawieniu teatralnym jako tworze wieloznakowym pisał bodajże Ingarden.
Rola medium komunikacyjnego w przekazie literatury (głos, druk, film, internet itp.).
Marshall McLuhan napisał, że „środek przekazu jest przekazem” („The medium is the massage” - „massage”, nie „message”). Każdy przekaz jest odbierany przez różne zmysły człowieka. Odbiór w każdym przypadku jest inny, tak więc jak nie pozostaje bez znaczenia wybór środka przekazu przez samego twórcę, podobnie bez znaczenia nie pozostaje medium komunikacyjne poprzez które mamy do czynienia z literaturą.
Sztuki przestrzenne i czasowe. Co oznacza to rozróżnienie? Kto je wprowadził?
Rozróżnienie na sztuki przestrzenne i czasowe wprowadził Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781), niemiecki dramatopisarz, filozof, krytyk literacki, w rozprawie Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji (1766). W pracy tej porównuje słynną rzeźbę znajdującą się w Watykanie z fragmentem Eneidy. Porównanie to stało się podstawą do ukazania różnic między poezją a obrazem.
Lessing sprzeciwiał się, by pisać poezję kierując się tymi zasadami, co malarz przy malowaniu obrazu, atakował to, co w każdej z tych sztuk nieswoiste: malowaniu słowem w literaturze (opis) - przeciwstawiał się traktowaniu Horacjańskiego zalecenia ut pictura poesis jako przepisu na literaturę - oraz literatury w malarstwie (anegdota). Według Lessinga bowiem poezja i malarstwo mają inny charakter. Poezja dzieje się / zawiera się / rozciąga się w czasie, malarstwo w przestrzeni. Podział na sztuki czasowe i przestrzenne wynikał ze znaków jakimi się one posługują:
„Malarstwo, jak i poezja posługują się różnymi znakami: znakami malarstwa są figury i kolory w przestrzeni, znakami poezji - artykułowane dźwięki w czasie”. (Lessing)
[- Admiratorem Lessinga był Przyboś, który opowiadał się za autonomią poetyckiej wypowiedzi i specyfiką lirycznego „widzenia”.
- „Tradycja rozróżniania sztuk przestrzennych i czasowych nie daje się dłużej utrzymać, zwłaszcza w kontekście postępującej dematerializacji i wirtualizacji przedmiotów audiowizualnych”. (Piotr Zawojski: Od obrazów pisma do pisma obrazów. W: Słowo w kulturze mediów. Pod red. Z. Suszczyńskiego. Białystok 1999)]
Obraz i słowo. Wskaż różnice.
obraz |
słowo |
Nielinearność odbioru, txt wizualny, dany w całości od razu |
linearność |
Znaki naturalne |
Znaki sztuczne, arbitralne |
Odbierane przez wzrok |
Przez słuch |
Materia: płótno i farby |
Brak materii |
Nie może tłumaczyć rzeczywistości |
w nim wszystko tłumaczone, jest narzędziem interpretacji |
Wymiar przestrzenny (chociaż czasowość też dostrzegana) |
Wymiar przestrzenny i czasowy |
Obraz i słowo. Wskaż odpowiedniości.
- autor może być w pozycji wewnętrznej w stosunku do dzieła lub wewnętrznej
- istnieją ramy dzieła - rama obrazu/okładka książki + zamknięcie, zakończenie i początek powieści/konstruowanie obrazu jako całości zamkniętej, np. zaznaczanie kolorami, motywami, gdzie obraz ma klamry (Caravaggio: obraz opłakiwania Chrystusa: spojenie obrazu poprzez biały kolor i postacie kobiet)
- tworzenie odrębnego mikroświata i specyficznych reguł w jego obrębie
- podobieństwo gatunków, np. nokturn
- ograniczoność wiedzy autora
Obrazowość literatury, literackość malarstwa. W jakich wyraża się formach?
Horacy: „poemat to jak obraz”.
Teoria wyobrażeniowej oglądowości poezji - istnieją w naszych strukturach psychicznych takie władze, które pozwalają na oglądanie w umyśle, wyobrażanie sobie tego, o czym mówi poezja. Obrazowość literatury polegałaby również na wykorzystywaniu technik malarskich np. impresjonizmu w obrazowaniu literackim, por. opowiadania B. Schulza, który był malarzem.
Literackość malarstwa - wyrażanie idei, motywów, tematów zawartych w literaturze. Żeby coś namalować, artysta musi zwerbalizować w języku jakąś myśl.
Muzyczność literatury. W jaki sposób się wyraża?
artykuł Michała Głowińskiego: Literackość muzyki - muzyczność literatury (W: Poetyka i okolice. PWN, Warszawa 1992)
- muzyczność literatury ujawnia się w dążeniu do wejścia w tworzywo, a dokładnie w jego warstwę brzmieniową
- ograniczenia tworzywa: w porównaniu z muzyką ubóstwo możliwości brzmieniowych słów, ograniczenie semantyczne: nie może to być potok pięknych słów, zorganizowanych jedynie dźwiękowo
- muzyczność literatury: Mickiewicz napisał ballady, Asnyk i Tuwim zaś scherza - w obręb literatury próbowano przenieść formy muzyczne
- na poziomie tworzywa: stosowanie efektów dźwiękonaśladowczych, daleko posunięta rytmizacja, rozkład akcentów decydujący o śpiewności frazy…
Obraz malarski a tekst słowny. Analogie i różnice.
patrz pyt. 44 i 45
Utwór literacki jako synteza sztuk. Utopia czy rzeczywistość?
Elementy syntezy wszystkich sztuk to synteza literatury z obrazem w tak zwanej carmen figuratum oraz synteza literatury z dźwiękiem / muzyką dzięki zastosowaniu onomatopei, naśladownictwa dźwięków, rytmu (jak choćby w Wierszu jesiennym Staffa). Pewne połączenie literatury i muzyki odnaleźć można także w operze (np. libretto).
Synteza sztuk w utworze literackim wydaje się jednak utopią. Nigdy nie będzie pełna, nie dokona się zjednoczenie wszystkich sztuk, jak pragnęli tego romantycy.
Być może efektem tej wymarzonej przez romantyków syntezy jest za to nie utwór literacki, a film, w którym mamy zarówno słowo (scenariusz -> dialogi, często również cytaty z utworów literackich), obraz i dźwięk.
Objaśnij zjawisko ekfrazy. Podaj trzy przykłady.
Ekfraza (z gr. `dokładny opis') - odbicie, przedstawienie jednego tekstu kultury w innym. W terminologii literaturoznawczej oznacza (za Słownikiem wyrazów obcych Kopalińskiego) utwór poetycki poświęcony opisowi dzieła plastycznego: obrazu, rzeźby, architektury lub muzyki. Pojęcie dziś odnosi się w zasadzie tylko do sztuki, początkowo termin znaczył po prostu tyle, co opis. W tym znaczeniu mianem ekfrazy określano np. opis tarczy Achillesa w Iliadzie Homera.
Przykłady w poezji:
- wiersz Zbigniewa Herberta o obrazie Leonarda da Vinci Mona Lisa
- Wisława Szymborska: Kobiety Rubensa (z tomiku Sól)
- Tadeusz Różewicz Prawa i obowiązki <- Peter Bruegel Upadek Ikara
pozapoetyckie:
- esej Adama Zagajewskiego W cudzym pięknie: witraż Bóg Ojciec Stanisława Wyspiańskiego, znajdujący się w kościele oo. Franciszkanów w Krakowie
- opis Mona Lisy w Przedwiośniu Żeromskiego
Kolaż, sylwa, ekfraza. O jakich zjawiskach mówią te nazwy?
Kolaż (fr. coller `klej') - technika artystyczna polegająca na formowaniu kompozycji z różnych materiałów i tworzyw. Gazety, tkaniny, fotografie naklejane są na płótno lub papier, po czym kolażyści używają dodatkowo jeszcze tradycyjnych technik plastycznych - malują na obklejonym materiale farbą olejną, akrylową, gwaszem.
Praktykowany jest również kolaż dźwiękowy - łączenie ze sobą nagrań na żywo z nagranymi, samplingiem, innymi kompozycjami. Obok kolażu tradycyjnego dzięki postępowi technicznego rozwija się także kolaż cyfrowy.
- wzorzec strukturalny, który wprowadza kategorię niespójności, wieloznaczności, intertekstualności
- kolaż w literaturze: cytat, kryptocytat
Sylwa (łac. `las') - forma piśmiennictwa zawierająca rożne gatunkowo teksty (i nie tylko). Prekursorem tej formy był poeta Stacjusz, zapisujący na bieżąco różnorodne rzeczy. W Polsce forma była popularna zwłaszcza w okresie staropolskim, sylwy z tamtego okresu, tzw. „biblie domowe” zawierają m.in. przepisy kulinarne, dowcipy, drzewo genealogiczne rodu, zaproszenia na ślub, pogrzeb, ważne, opisy wydarzeń mających miejsce w okolicy czy spraw bieżących, wyniki sejmików, prowadzone rachunki, przepisane ręcznie fragmenty literatury: wiersze, cytaty, różnorakie malunki, a także wklejone np. pukle włosów. Tylko dzięki sylwom zachowały się niektóre wiersze Daniela Naborowskiego i Jana Andrzeja Morsztyna. Do literatury sylwicznej zalicza się też niekiedy Kalendarz i klepsydrę Tadeusza Konwickiego.
Ekfraza - patrz pyt. 50.
Wszystkie opisane zjawiska stoją na pograniczu różnych sztuk, gatunków, zestawiają ze sobą różne sztuki - świadomie bądź nie.
Przekład utworu literackiego na dzieło filmowe. Co literatura zyskuje, a co traci w takim przekładzie?
- Utwór literacki podczas przekładu na dzieło filmowe traci pewne „miejsca niedookreślone” (Ingarden). W utworze literackim jakiś przedmiot znajdujący się w pokoju bohatera może być tylko wspomniany. Czytelnik zgodnie ze swoimi kompetencjami, doświadczeniami itp. wyobraża sobie dany przedmiot, dopowiada sobie to, czego nie opisał autor. W filmie wszystko w takim przypadku jest pokazane: znamy kształt, kolor, kondycję.
- Kreacja w literaturze jest względnie wolna, w filmie jest zawsze obciążona odbiciem realności fizycznej.
- Tworzywo literackie jest pojęciowe, abstrakcyjne, tworzywo filmowe wydaje się konkretne, fizykalne, apojęciowe. (Jackiewicz: Proces historyczny a film. W: Proces historyczny w literaturze i sztuce.)
- w filmie ograniczone są możliwości wewnętrznego opisu, literatura rzadko ogranicza się do opisu zewnętrznego
Omów literackie i kulturowe znaczenie przekładów z literatury artystycznej.
Każdy przekład zuboża oryginał, ponieważ możliwości, które ma język (albo ogólniej tworzywo) oryginału różnią się od możliwości języka przekładu. Jest to spowodowane różnicami pojęć w różnych językach, a także różnicami kultur, zwyczajów. Przekłady mogą zubożyć oryginał, ale mogą go też uzupełnić. Problemy w tłumaczeniach polegają na:
różnice językowe, np. idiomy +
różnice kulturowe np. imiona własne, aluzje literackie.
Znaczenie literackie i kulturowe:
pozytywne-możliwość poznawania innych kultur przez szerszy krąg odbiorców, możliwość wymiany doświadczeń, możliwość przechodzenia wpływów.
negatywne-niedokładność przekładów, czasami świetne dzieło jest źle przetłumaczone, a czasami z kiepskiego tekstu można za pomocą odpowiednich środków językowych zrobić arcydzieło.
Rola i znaczenie emigracji w kontaktach międzykulturowych.
Emigranci stają się pośrednikiem pomiędzy kulturą swojego kraju a kulturą kraju, do którego przybywają.
Szybciej niż twórcy pozostający w kraju czasem zapoznają się z nowymi nurtami, które rodzą się w kraju, regionie, w którym przebywają i te wszystkie nowinki mogą przenieść - poprzez wciąż żywe kontakty - do kraju, z którego pochodzą. Jednocześnie niejednokrotnie są ambasadorami kultury swojego kraju i przedstawiają dokonania jego twórców osobom spoza danego kręgu kulturowego - np. Mickiewicz, który Francuzom (choć głównie Polakom jednak) na kursie literatury słowiańskiej przybliżał dzieła polskiej i ogólniej - słowiańskiej literatury, np. Malczewskiego. Czasem bywają nawet tłumaczami literatury zarówno kraju, z którego imigrowali (rozpowszechnianie dzieł rodaków), jak i kraju emigracji - np. Miłosz tłumaczący z jednej strony Herberta, z drugiej T. S. Elliota, Barańczak.
Omów bariery kulturowe w komunikowaniu się i wskaż sposoby ich pokonywania.
Bariery w komunikowaniu się często występują wtedy, gdy nadawca lub odbiorca wywodzą się z odmiennych kultur. Ich wiedza o świecie, sposób interpretowania gestów, zachowań itp. mogą być zupełnie różne, co bywa przyczyną drobnych nieporozumień czy wręcz kompletnego niezrozumienia się.
Na Węgrzech potakiwanie wyraża się nie tak, czyli jak u nas pionowym ruchem głowy, lecz poziomym. Zaprzeczenie zaś pionowym (u nas poziomym). Złe zastosowanie znaku prowadzi do nieporozumień. Błędem w komunikacji byłoby także ubranie się na czarno na pogrzeb w Japonii, gdyż w ten sposób wyraża się tam radość, nie żałobę.
Pokonanie barier kulturowych dokonuje się jedynie przez poznawanie innej kultury, tradycji i próby zrozumienia zasad ich funkcjonowania.
Kto wprowadził pojęcie literatury światowej (Weltliteratur)? Omów jego treść.
Pojęcie Weltliteratur wprowadził Goethe (1827). Marzył on o literaturze uniwersalnej, światowej i pisał do Eckermanna, że właśnie nadchodzi jej era. Według poety „literatura narodowa dzisiaj nie przedstawia już niczego istotnego, wkraczamy w erę literatury światowej (die Weltliteratur) i każdy z nas ma za zadanie przyśpieszać tę zmianę”.
[lit. powszechna - trzy rozumienia:]
Goethe nie rozumiał jednak literatury światowej jedynie jako sumy literatur narodowych (1), co często ma miejsce w encyklopedycznych opracowaniach literatury powszechnej. Mianem literatury powszechnej określa się też niekiedy sumę arcydzieł literatur narodowych (2). Problemem w tym rozumieniu pojęcia może być trudność z określeniem, co ma wejść do kanonu, a co nie, dlaczego pomija się pewne dzieła, a inne wyróżnia. W trzecim rozumieniu „literatura powszechna” to pewna struktura powiązana wewnętrznie, budowana z pewnych tematów, gatunków, które mają charakter uniwersalny (3).
Goethe stworzył to pojęcie, gdyż literatura nie jest własnością prowincji, narodu, ale należy do całego świata, jest zjawiskiem ponadgranicznym.
Co oznacza termin translatologia? Omów problematykę translatologii.
Translatologia - wiedza o przekładzie językowym, w tym o przekładzie literackim; przekładoznawstwo; klasyczny dział komparatystyki
Problematyką translatologii i przekładu literackiego w Polsce zajmowała się Maria Krysztofiak (książka Translatologia a przekład literacki).
W translatologii istnieją różne koncepcje tłumaczenia (za Krysztofiak):
Rolf Klopfer: Teoria przekładu literackiego (1967)
- przekład literacki - twórczość
- oddanie określonej treści za pomocą nowych środków językowych
- proces hermeneutyczny (podobnie jak procesem hermeneutycznym jest wg Klopfera tworzenie oryginału)
- proces otwarty, niedokończony, prowadzący jednak do odtworzenia całości analogicznej wobec oryginału
Jiři Levý (1963): przekład literacki jako fenomen z pogranicza literatury, estetyki, stylistyki i lingwistyki, recepcji i historii kultury
- podstawową funkcją przekładu jest reprezentowanie oryginału w kulturze docelowej
- dwie grupy metod przekładu:
1. metoda iluzji (obcowania z oryginałem)
2. metoda antyiluzji
Levý zwolennikiem pierwszej metody
Friedmar Apel: przekład - historyczna forma estetycznego poznawania obcego dzieła
Peter V. Zim: przekład - proces językowy, w trakcie którego obcy tekst, tekst języka oryginału w ramach szczególnej kulturowej i socjolingwistycznej sytuacji podlega rekonstrukcji dokonanej przez tłumacza w język przekładu
najbardziej kontrowersyjny model teorii przekładu literackiego - George Steiner: After Babel (1975)
- wg niego rozumienie i interpretacja już przekładem
- przekład - nieustanna, nieunikniona egzemplifikacja dialektyki języka, która w równym stopniu łączy jak i dzieli
- elementy teorii przekładu:
1. komentarz do przekładu
2. filozoficzno-hermeneutyczna tematyzacja tłumaczenia wg romantycznego modelu Friedricha Schleiermachera
3. aspekty lingwistyczno-strukturalne przekładu
4. problemy hermeneutyki w przekładzie, badania interdyscyplinarne
Jacques Derrida: przekład interpretacją, a także aporią, czyli trudnością logiczną, pozornie niemożliwą do przezwyciężenia; tłumaczenie - konieczność i niemożność…
- przekład to swoista gra, w której chodzi o przekładalność nie znaczenia, lecz tego w jaki sposób tekst coś znaczy
- Derrida wypunktowuje z tekstu Waltera Benjamina zadania tłumacza:
1. tłumacz kieruje się zasadami i kryteriami oryginału, a nie wymogami recepcji, oryginał zaś istnieje, wg Benjamina, nie po to, by służyć czytelnikowi
2. istotą tekstu poetyckiego (literackiego) nie jest przekazywanie informacji, toteż zadania przekładu realizowane są nie w obszarze przekazywania informacji, znakiem rozpoznawczym złych przekładów jest właśnie przekazywanie wyłącznie komunikatów
3. relacje między oryginałem i przekładem nie są układem polegającym na reprezentacji i reprodukcji
4. istotnym zadaniem przekładu jest nie tyle oddanie sensu, ile zaznaczenie najbardziej intymnych relacji i pokrewieństwa między językami oraz ukazanie własnych możliwości;
- najistotniejsza cecha przekładu: pieczołowite przyswojenie w języku docelowym sposobu myślenia tekstu oryginału
-> Benjamin przeciwstawia się rozpowszechnionej koncepcji, że przekład jest reprodukcją
Itamar Even-Zohar: przekład - przeniesienie tekstu z jednego systemu do innego
Gideon Toury - dwustopniowość pojęcia przekład literacki:
1. przekład tekstów, które w języku oryginału funkcjonują jako dzieło literackie i jako dzieło literackie zostają przekazane poprzez przekład
2. przekład tekstów, które w języku oryginału nie mają charakteru dzieła literackiego, takowy zyskują dopiero poprzez przekład
Innym zagadnieniem związanym z problematyką translatologii jest ekwiwalencja (równoważność) - patrz pyt. 65.
Przepływ symboli, wartości i wzorów między kulturami. Wskaż konsekwencje.
Swojskość, inność i obcość w literaturze i kulturze - formy ich obrazowania.
patrz pyt. 32.
Co oznacza nazwa carmen figuratum? Omów znaczenie tego zjawiska.
Carmen figuratum to inaczej wiersz obrazkowy, wiersz figuralny, często w kształcie opisywanego obiektu.
Carmen figuratum to zjawisko przenikania się sztuk, w tym przypadku sztuk wizualnych, które przedstawiają się świat poprzez obrazy i literatury, która opisuje ten świat słowami.
Przykłady:
Guillaume Apollinaire: Kaligramy, przedstawiający Wieżę Eiffla
Julian Tuwim w Pegazie dęba
Wiersze obrazkowe pisał także Vaclav Havel.
Utwór literacki jako synteza sztuk. Utopia czy rzeczywistość?
Wpływ medium (druku, obrazu, internetu itd.) na przekaz i odbiór literatury
patrz pyt. 42.
Omów literackie i kulturowe znaczenie przekładów z literatury artystycznej.
patrz pyt. 53
Sztuki przestrzenne i czasowe. Co oznacza to rozróżnienie? Kto je wprowadził?
patrz pyt. 43.
Ekwiwalencja jako kryterium przekładu. Czy jest osiągalna?
Ekwiwalencja to równoważność, jest kryterium oceny jakości tłumaczenia. Jak przy każdym przenoszeniu tekstu z jednego systemu znaków do drugiego (jak pojmował przekład Itamar Even-Zohar, prof. semiotyki i teorii literatury na uniwersytecie w Tel-Aviwie), całkowita równoważność nie jest możliwa, ale można do niej dążyć.
Ekwiwalencja nie jest równoznaczna z dosłownym tłumaczeniem, oznacza dokładne przekazanie treści i znaczenia wyrażenia, stosowanie norm językowych właściwych dla każdego z tekstów.
Trudności związane z przekładem wskazał Olgierd Wojtasiewicz (Wstęp do teorii tłumaczenia): 1. w języku przekładu nie istnieją takie środki strukturalne, jak w oryginale oraz 2. w języku przekładu nie można oddać pewnych pojęć istniejących w języku oryginału.
Czasem też niezmiernie ciężko przełożyć jest dzieło, by w kulturze docelowej wywołało to (np. szokowanie językiem), co w kulturze, z której się wywodzi.
[poziomy ekwiwalencji?]
Porównywanie cywilizacji, kultur, literatur i języków. Porównaj ich zakresy.
Edgar Allan Poe (1809-1849)
Zagłada domu Usherów (IX 1839)
- narracja pierwszoosobowa - przyjaciel Rodericka, który przybywa zawezwany listownie
motyw podwójności:
- podwójna nazwa domu - jako domu i miejsca
- siostra - sobowtór; jej istnienie rzeczywiste dosyć problematyczne
- tworzenie, odnajdywanie sobowtórów: emanacja cech, które nie mogą dojść do głosu w pierwszej osobie
- kreacja romantycznego twórcy, także prekursora w sztuce (twórca nierealistycznych dzieł)
- literatura a rzeczywistość (wydarzenia rozgrywające się w czacie czytania powieści - paralelizm zdarzeń czy tylko projekcja?)
William Wilson (X 1839)
- narrator pierwszoosobowy, ale tu wewnętrzny w stosunku do akcji - uczestniczy w wydarzeniach
- narracja często dwugłosowa: prawdziwy autor <-> autor wewnątrz akcji
- retrospekcja, spojrzenie na życie z perspektywy finału
- analiza, spowiedź
- motyw sobowtóra
- symboliczny obraz domu, w którym mieściła się szkoła; w tym labiryncie nie ma żadnego punktu zaczepienia
- ten drugi istnieje naprawdę? nikt oprócz WW o nim nie wspomina (ale pojawia się, by zdemaskować oszustwa, istnieją dwa takie same płaszcze), mówi przyciszonym głosem itp.; rekompensacja braku więzi?
- równowaga między Williamami w kwestii dobra i zła - naczynia połączone
Zabójstwo przy rue Morgue (IV 1841)
- narracja w 1 os., przyjaciel „detektywa”
- Auguste Dupin
Portret owalny (IV 1842)
- również koncepcja romantycznego twórcy
Studnia i wahadło (1842-1843)
- narracja pierwszoosobowa
- zapowiedź śmierci z rąk inkwizycji, oczekiwanie na śmierć, jakby pisane z punktu dziania się zdarzeń (proces opowiadania - proces zdarzeń), ale jednak spisane po czasie, więc narrator musiał uniknąć śmierci - o tym dowiadujemy się jednak dopiero na końcu opowiadania (opowiadanie dokładną retrospekcją, ale brak konkretyzacji sytuacji opowiadania)
- wyjątkowe pozytywne zakończenie
- dosyć dokładne osadzenie w czasie: kampania napoleońska w Hiszpanii („opowiadanie historyczne”)
- temat: stan ducha
- kazamaty - obraz piekła
- sytuacja graniczna
- w narracji pojawia się l.mn. „my”: pierwiastek refleksji ogólnych: o stanie człowieka, jego kondycji, refleksja egzystencjalna, filozoficzna
- symbolika studni i wahadła
Serce oskarżycielem (I 1843)
- narracja: 1. os.
- narratorem zbrodniarz
Złoty żuk (VI 1843)
- opowiadanie detektywistyczno-przygodowe
- znów narrator w 1 os.
- opowiadanie o odczytywaniu znaków
- obrona ludzi szalonych (motyw romantyczny)
- dwa wzory lekturowe: jeden z nich: narratora-sceptyka: czytelnik, który ma założenie z góry i nie pozwala, by tekst na niego wpływał
Czarny kot (VIII 1843)
- narracja pierwszoosobowa
- narrator oczekuje na śmierć
- dwie interpretacje:
1. bohater jest chory psychicznie (+ alkoholizm): jest jeden bohater, a rzeczywiście dwa koty
2. wszystko dzieje się przez demonicznego, jednego kota, bohater objawia swoje dwie osobowości
- obie interpretacje wpisują się w romantyzm mówiąc o: 1 - chorym psychicznie, 2 - opętaniu
- inne motywy romantyczne:
a. osobowość romantyczna, które nie zna siebie (jak np. Gustaw, który gdyby nie miłość, nie wiedziałby do czego jest zdolny)
b. miłość sentymentalna - początkowe uczucie do żony
c. motyw sobowtóra (w tym przypadku kociego)
Skradziony list (1844-1845)
- ok. 1830 podróż Poe do Francji -> seria opowiadań, które mają upamiętniać tę podróż
- Auguste Dupin, opowiadanie detektywistyczne, brak elementów fantastycznych ani grozy
- narrator 1 os., znajomy Dupina, opowiada to, co usłyszał, nie to, co zobaczył
- prefekt poszukuje indukcyjnie
- całe opowiadanie poświęcone temu, w jaki sposób jedne człowiek może przejrzeć drugiego człowieka
- opowiadanie metodologiczne - spór dwóch metod
Kruk (I 1845)
- Poe chciał stworzyć wiersz, który odpowiadałby i krytykom, i czytelnikom
1002. opowieść Szeherezady (II 1845)
Beczka Amontillado (XI 1846)
- Poe rywalizował w owym czasie o literacką palmę pierwszeństwa
- zbrodnia doskonała
- narrator pierwszoosobowy wyjawia ją po 50 latach
Kochanka Szamoty Stefana Grabińskiego (tom Demon ruchu z 1919)
- podtytuł: Kartki ze znalezionego pamiętnika: pamiętnik - czas przeszły, wspomnienia, tu: czas teraźniejszy
wybrane motywy
motyw sobowtóra: Zagłada domu Ucherów, William Wilson, Skradziony list (matematyk - poeta, Dupin - minister D.: kończący opowiadanie cytat mówiący o braciach), Czarny kot
retrospekcja, spojrzenie na życie z perspektywy finału: William Wilson, Czarny kot; finał życia też w Beczce… („spowiedź”) oraz Studni i wahadle (tu do śmierci nie dochodzi)
zbrodniarz narratorem: Serce oskarżycielem, Czarny kot, Beczka Amontillado; niecny narrator pojawia się także w Williamie Wilsonie
{fragmenty Le rideau (Zasłony) Milana Kundery przedrukowane w polityce i opatrzone tytułem Die Weltliteratur: http://www.dziennik.pl/dziennik/europa/article46922/Die_Weltliteratur.html}
2