­­­­­­­­­­­­­­­­­­_______________________________________________________________________________________________

Prawo międzynarodowe publiczne

Remigiusz Bierzanek

Janusz Symonides

Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis™, Warszawa 2005

wydanie VIII zmienione

_______________________________________________________________________________________________

Rozdział 1. Podstawowe zagadnienia prawa międzynarodowego

§ 1. Społeczność międzynarodowa a prawo międzynarodowe

1. Pojęcie i skład społeczności międzynarodowej

• społeczność międzynarodowa:

• ogół suwerennych państw, utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo międzynarodowe

• ogół suwerennych państw a także niesuwerennych podmiotów, czyli wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych wyposażonych w zdolność do działania na płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są regulowane przez prawo międzynarodowe (znaczenie szersze)

• geneza społeczności międzynarodowej:

• w Europie państwa należały do wspólnego kręgu kulturowego (rodzina „narodów państw chrześcijańskich”), sprzyjało to rozwojowi stosunków międzynarodowych (od czasów średniowiecza)

• pokój westfalski z 1648 r.- oznaczał kres panowania cesarza i rozpoczął w Europie okres stosunków opartych na stopie równości

• konferencje dyplomatyczne w Osnabrück i Münster - powstanie „rodziny narodów”

• wiek XIX - powstanie pierwszych organizacji międzynarodowych (unii administracyjnych) w wyniku szybkiego postępu na płaszczyźnie nauki, wymiany międzypaństwowej itp. (ujednolicenie miar i wag, zagadnienia komunikacji i łączności międzynarodowej itp.)

• wykształcenie się poczucia wzajemnych więzów, czemu towarzyszył rozwój prawa międzynarodowego określającego zasady i formy stosunków międzynarodowych

• poszerzanie się społeczności międzynarodowej: Ameryka Łacińska, kraje bałkańskie, Turcja, Japonia, Persja, Synaj, Chiny

• skład społeczności międzynarodowej:

• ogół państw, które weszły do społeczności nie tyle w wyniku czy poprzez uznanie międzynarodowe, lecz głównie w konsekwencji swego powstawania i nabycia zdolności w płaszczyźnie zewnętrznej

2. Cechy charakterystyczne społeczności międzynarodowej

• najczęściej wymienia się:

• mała liczba członków

• zasada równości

• mały stopień zorganizowania wewnętrznego

• brak obowiązkowego sądownictwa

• zasada równości oparcie wzajemnych stosunków między państwami na zasadzie równości:

• równość wobec prawa:

• jeden głos na konferencjach lub w organizacjach

• precedencja protokolarna ustalana jest na podstawie kryteriów formalnych (czas, kolejność alfabetyczna

• prawa wszystkich państw są tak samo respektowane, bez względu na to, czy chodzi o państwo wielkie czy małe, i czy jest ono w stanie wymusić ich przestrzeganie

• w stosunkach zewnętrznych organy państwowe korzystają z takich samych immunitetów i przywilejów

• akty państwa (zasada par in parem non habet imperium) nie podlegają jurysdykcji, zatem nie mogą byś osądzanie przez trybunały wewnętrzne drugiego państwa

• nakaz okazywania sobie wzajemnego szacunku ( kurtuazja międzynarodowa ), także w normatywnie regulowanej sferze reprezentacji, stosunków dyplomatycznych, konsularnych czy morskich

• równość wobec prawa nie ma charakteru niezbywalnego - państwo może się jej zrzec (bądź jej części), np. przez przekazanie części kompetencji do organizacji międzynarodowej

• szczególna pozycja wielkich mocarstw:

• wielkie mocarstw zajmują pozycję „pierwszych wśród równych” (stałe miejsce i prawo weta w Radzie Bezpieczeństwa). Różnice w zakresie praw wynikają z:

• zgody innych podmiotów na uprzywilejowaną pozycję mocarstw (uznanie szczególnych obowiązków i roli w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa)

• elementy faktyczne (prawo morza ustalane przez tych którzy posiadają dostęp do niego i dysponowały największymi flotami)

• mały stopień zorganizowania:

• brak władzy ustawodawczej, wykonawczej i obowiązkowego sądownictwa

• ONZ spełnia tylko funkcje koordynujące, państwa nie są jej podporządkowane

• czy istnieje społeczność międzynarodowa?

• tak, gdyż mimo braku aparatu represyjnego prawo międzynarodowe jest uważane przez wszystkich członków za wiążące społeczność międzynarodową

• mimo wszystkich występujących w obrębie społeczności konfliktów i sprzeczności nie tylko się nie zmniejsza, lecz wręcz narasta poczucie wzajemnych więzi i współzależności zarówno w sferze międzynarodowych stosunków ekonomicznych, wymianie handlowej, problemach demograficznych, żywnościowych, jak też ochronie środowiska naturalnego

3. Społeczność międzynarodowa a wspólnota. Uniwersalizm a regionalizm

• wspólnota grupa państw połączonych ze sobą ściślejszymi więzami politycznymi, gospodarczymi, militarnymi

• wspólnota regionalna państwa, które łączy sąsiedztwo, historia, język, nawet religia

• np. OPA, UA, LPA, Rada Nordycka

• wspólnota funkcjonalna państwa należące do organizacji międzynarodowej mającej na celu koordynowanie prowadzonych działań w dziedzinie gospodarki, wojskowości etc.

• NATO, EWWiS, EWG

• cechą charakterystyczną ograniczenie wykonywania kompetencji państw na rzecz organizacji w Regulowanej przez nią dziedzinie gospodarki

• normy uniwersalne i regionalne

• uniwersalne odnoszące się do całej społeczności międzynarodowej

• regionalne normy odrębne dla jakiejś wspólnoty regionalnej lub subregionalnej (mogą być bardziej zaawansowane - osiągnięcie porozumienia w grupie bardziej homogenicznej jest łatwiejsze)

§ 2. Pojęcie i istota prawa międzynarodowego

1. Definicja

• PRAWO MIĘDZYNARODOWE - zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych

• spory dotyczące definicji rozbieżności dotyczące podmiotowości, źródeł i specyfiki prawa międzynarodowego

2. Nazwa

• termin „prawo międzynarodowe” pojawił się w literaturze w XVIII w. - autor angielski J. Bentham w 1780 r.; do języka polskiego wprowadził go F. Kasparka

• prawo narodów - termin używany początkowo wywodzący się z dosłownego tłumaczenia rzymskiego terminu ius gentium (w Rzymie oznaczało ono prawo cywilne regulujące stosunki obywateli rzymskich z cudzoziemcami: przepisy i instytucja wspólne wszystkim narodom)

• „prawo międzynarodowe” w XVI i XVII w. ius inter gentes - F. Suarez

• prawo międzynarodowe - od XVIII w. obie nazwy występują równolegle

• słowo „naród” (nation) w języku angielskim i francuskim jest synonimem państwa; dzisiaj naród ma także prawo do samostanowienia; naród walczący o niepodległość jest podmiotem prawa międzynarodowego gdy wykształci organy zdolne go reprezentować na arenie międzynarodowej

3. Systematyka

• systematyka ścisły podział na pozostające ze sobą w określonych relacjach podziały - brak powszechnej akceptacji dla którejkolwiek propozycji usystematyzowania PM, jako konsekwencja ciągłego rozwoju i przystosowywania się do zmieniającej się rzeczywistości

• od prawa wojny do prawa pokoju:

• Grocjusz w swoim dziele „o prawie wojny i pokoju” określił podział prawa międzynarodowego na dwa działy

• w miarę upływu czasu akcent przesuwał się na normy regulujące pokój

• prawo wojny zostało zredukowane do fragmentu całości prawa międzynarodowego

• polskie propozycje systematyki: 1958 r. L. Ehrlich (prawo międzynarodowe, nauka PM, podmioty PM, mechanizm stosunków między podmiotami PM); S. E. Nahlik (społeczność międzynarodowa, współdziałanie międzynarodowe, konflikty międzynarodowe)

4. Podstawa obowiązywania prawa międzynarodowego

• doktryny wskazujące odmienne podstawy obowiązywania prawa międzynarodowego: naturalistyczna i pozytywistyczna

• doktryna naturalistyczna (doktryna podstawowych, zasadniczych praw państwa)

• odwołuje się do prawa natury

• zasady PM mogą być wyprowadzone z istoty czy natury państwa; państwo ma przyrodzone, podstawowe prawa, które muszą być respektowane przez inne podmioty (prawo do istnienia, niepodległości, równości, szacunku i utrzymywania stosunków międzynarodowych)

• współczesne negatywne konsekwencje: nadmierne akcentowanie swobód i praw poszczególnych państw kwestionuje możliwość istnienia wspólnego interesu i atomizuje społ. międzynarodową

• doktryna pozytywistyczna (woluntarystyczna)

• podstawą obowiązywania PM jest wspólna wola państw, która znajduje swój wyraz w normach zwyczajowych (powszechnej praktyce uznanej za prawo) i normach konwencyjnych (umowy)

• zasada dobrej wiary - podstawą stosunków wiążących państwa jest ich wola, która je wiąże (państwo przyjmuje obowiązki z własnej woli, wywołuje to skutki prawne, stwarza zobowiązania międzynarodowe, które trwa niezależnie od jego zgody)

• powody przestrzegania norm prawa międzynarodowego:

1. siła gwarantująca wykonanie norm - normy prawa znajdującego się w traktatach pokoju,

2. wzajemność - prawo dyplomatyczne, konsularne i komunikacyjne,

3. wspólny interes - normy o ochronie środowiska naturalnego człowieka, kosmosu oraz dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji narodowej

zasada efektywności:

• istnienie pewnych przewidzianych przez prawo międzynarodowe sytuacji faktycznych bądź wywołuje ipso facto skutki prawne, bądź też jest warunkiem niezbędnym do ich powstania

• wpływa na przestrzeganie norm prawa międzynarodowego

• prawo międzynarodowe jest bezpośrednim rezultatem woli swych podmiotów i odzwierciedla określoną rzeczywistość społeczną

• prawo międzynarodowe z reguły dostosowuje się do nowej sytuacji, rzeczywistości społ. w przypadku gdy normy nie są w stanie kontrolować faktów

5. Sankcje

• negatorzy prawa międzynarodowego szkoły odmawiające przyznania normom prawa międzynarodowego charakteru norm prawnych ze względu na rzekomy brak sankcji rozumianych jako przymus (G.W.F. Hegel, A. Lasson, S. Seydel, J. Austin, T. Holland)

• przymus w prawie międzynarodowym system norm PM jako całość jest zaopatrzona w przymus bezpośredni

• specyficzne formy przymusu w PM (w odróżnieniu od prawa wewnętrznego)

• normy są tworzone i wykonywane przez państwa i do nich też należy stosowanie przymusu

• przymus może być stosowany z własnej inicjatywy państw w charakterze odwetowego działania za złamanie prawa (sankcje indywidualne) lub na podstawie decyzji organu międzynarodowego (sankcje kolektywne)

• sankcje zorganizowane są wyraźnie przewidziane przez umowy międzynarodowe (określona sytuacja, w jakiej można ją zastosować, rodzaj: ekonomiczne, wojskowe itp., sposób w jaki mają być podjęte: kolektywnie czy indywidualnie, organ decydujący o ich zastosowaniu). Skutkami nie wykonania zobowiązań, przewidziane przez umowę są: sankcje organizacyjne, sankcje korygujące i środki przymusu bezpośredniego

• sankcje organizacyjne odnoszą się do uczestnictwa państwa w dalszej współpracy międzynarodowej:

• środki wstępne: ostrzeżenie lub wezwanie do przestrzegania postanowień umowy

• zawieszenie

• wykluczenie

• ONZ nie wykluczyło jeszcze żadnego spośród swoich członków. Ograniczyła jedynie prawa udziału w swoich pracach delegację RPA za łamanie postanowień KNZ (1974)

• sankcje korygujące sankcje, przez zastosowanie których państwa wyrównują (niejako likwidują) skutki naruszenia jakiegoś postanowienia umownego lub nielojalnego kontrahenta:

• pozbawienie spodziewanych korzyści naruszającego przez zawieszenie wykonania postanowień stawiających go w korzystnym położeniu

• nałożenie kary, wycofanie pomocy itp.

• środki bezpośredniego przymusu stosowane przeciwko państwu, które naruszyło normy zakazujące stosowania groźby lub użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe

• zupełnie wyjątkowy charakter (po raz I w pakcie Ligi Narodów)

• system środków przymusu bezpośredniego w Karcie Narodów Zjednoczonych jest podporządkowany Radzie Bezpieczeństwa (zasada centralizmu) Irak 1990-1991

• sankcje niezorganizowane nie są przewidziane w umowie, choć wszyscy sygnatariusze liczą się z ich istnieniem

• reakcja opinii publicznej (sankcje socjologiczne)

• zmniejszenie ruchu turystycznego

• kampania prasowa przeciwko danemu państwu itp.

• do międzynarodowej opinii publicznej odwołują się też w swych rezolucjach organizacje międzynarodowe

• środki odwetowe mają charakter prewencyjny, gdyż państwo spodziewające się jakichś korzyści w wyniku naruszenia normy orientuje się, że w przypadku zastosowania odwetu nie uzyska ich

• zawieszenie świadczeń, zastosowanie środków socjalnych, odstąpienie od wykonania pewnych zobowiązań itp.

§ 3. Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne

1. Jedność czy odrębność. Monizm a dualizm

• teorie określające wzajemną relację prawa międzynarodowego do wewnętrznego:

• teoria monistyczna - prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny, w którym normy pozostają względem siebie w porządku hierarchicznym.

• monizm z prymatem prawa wewnętrznego G.W.F. Hegel (A. Lasson, K. Schmitt) traktuje PM jako zewnętrzne prawo państwowe, podporządkowane państwu i niezdolne do krępowania jego działań

• monizm z prymatem prawa międzynarodowego prace szkoły wiedeńskiej (H. Kelsen) - wszystkie istniejące normy prawne stanowią jedność, w obrębie której PM jest wyższym porządkiem prawnym w stosunku do każdego porządku krajowego (PM ogranicza swobodę działania państwa)

• teza ta jest sprzeczna z praktyka międzynarodową. Można wskazać normy PM i PW, które nie pozostają ze sobą w żadnym związku a zasady stosunków międzypaństwowych nie muszą mieć bezpośrednich konsekwencji dla osób fizycznych

• teoria dualistyczna - H. Triepl „Prawo międzynarodowe i wewnątrzpaństwowe” 1899 r.; PM i PW stanowią nie tylko dwie odrębne gałęzie, lecz dwa całkowicie odrębne systemy różniące się między sobą przedmiotem regulacji i źródłami.

• D. Anzilotti - ani normy PW nie mogą być wyprowadzane z prawa międzynarodowego, ani też odwrotnie

• normy PM mogą uzyskać moc obowiązującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji ( zwykłej - każda ratyfikowana umowa wydawana jest w dzienniku urzędowym lub generalnej - ogólna klauzula (z reguły w konstytucji) o włączaniu do prawa wewnętrznego wszystkich norm, które wiążą państwo)

• konstytucja USA - na równej płaszczyźnie PW i umowy międzynarodowe, przy czym w praktyce sądowej wyraźna jest tendencja do przyznawania normom PM wyższości nad normami wewnętrznymi, innymi niż konstytucyjne

2. Stosunek prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego w praktyce międzynarodowej

• stosunek PM do PW nie jest regulowany normą PM dlatego też państwa określają swoje zdanie z tej kwestii w klauzuli konstytucyjnej

• każde państwo ma swobodę określania relacji PM do PW, nie może jednak przyjąć rozwiązania uznającego wyższość prawa wewnętrznego. Istnieje obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych

• państwa mogą przekazywać organizacjom o charakterze integracyjnym uprawnienia do stanowienia prawa, które stosowane jest bezpośrednio w wewnętrznym porządku prawnym państw członkowskich

3. Stosowanie umów międzynarodowych w porządku prawnym Rzeczypospolitej Polskiej

• brak wyraźnego postanowienia konstytucyjnego spowodował dyskusję w nauce

• postulat wyraźnego uznania w konstytucji wyższości wiążących norm międzynarodowych nad normami wewnętrznymi został uwzględniony w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.

• 17 października 1992 r. - art. 33 ust. 2 „Ratyfikacja i wypowiedzenie umów międzynarodowych dotyczących granic Państwa, sojuszów obronnych oraz umów pociągających za sobą obciążenia finansowe Państwa lub konieczność zmian w ustawodawstwie wymaga upoważnienia Państwa wyrażonego w ustawie”

• art. 89 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza: „Ratyfikacja przez RP umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:

1. pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

2. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,

3. członkostwa RP w org. międzynarodowej,

4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,

5. spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.”

• art. 91 Konstytucji RP określa relacje między PW a PM - „ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi integralna część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana”

• ust. 2 - wyższość umownych norm PM nad PW: „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową”

• ust. 3 - jeżeli Polska stanie się członkiem organizacji, która ma kompetencje do stanowienia prawa, prawo to będzie miało pierwszeństwo nad ustawodawstwem polskim - „Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”

• art. 9 Konstytucji RP - normy zwyczajowe i umowy międzynarodowe niepodlegające ratyfikacji nie mają pierwszeństwa przed ustawami polskimi „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego”

Rozdział 2. Zarys historii prawa międzynarodowego

§ 1. Starożytność

1. Typy historyczne prawa międzynarodowego

• typy historyczne PM odpowiadają poszczególnym epokom. Treść i cechy PM pozostają w ścisłej zależności od systemu politycznego i gospodarczego, jaki wykształcił się w wyniku rozwoju historycznego.

1. „klasyczne prawo międzynarodowe” - typ historyczny, który wykształcił się w Europie w okresie przejścia ze średniowiecza do nowożytności. Cechował się wielością państw suwerennych o podobnych cechach ustroju ekonomicznego i społecznego (kapitalizm przy zachowaniu struktur feudalnych, brak władzy ponadpaństwowej, rywalizacja kolonialna, system bezpieczeństwa oparty na sojuszach i wojna jako legalny sposób załatwiania sporów międzynarodowych, korzystanie na równych prawach z obszarów morskich); stosunki między państwami oparte na zasadzie równości wobec prawa; typ ten dominował aż do XX w.

2. „współczesne prawo międzynarodowe” („prawo Narodów Zjednoczonych”) - wykształcone po doświadczeniach I i II wojny światowej (układ międzynarodowy składający się z państw kapitalistycznych, socjalistycznych i bardzo dużej liczny państw nowopowstałych głównie w wyniku rozpadu systemu kolonialnego; wojna nie mogła być już instrumentem polityki narodowej ze względu na wynalazek broni jądrowej i rakiet; rozwój współpracy międzynarodowej na płaszczyźnie nauki i techniki; nowy typ historyczny PM wiąże się z działalnością ONZ.

• rozwój PM przedstawia się od czasów Hugona Grocjusza („ojca prawa narodów”);starożytne państwa nie znały pojęcia PM chociażby z powodu, że pozostawały ze sobą w nieustającej wojnie („starożytność nie znała - zdaniem opinii panującej - prawa narodów, ponieważ opinia panująca nie znała prawa narodów starożytności”)

2. Bliski Wschód

• najstarsze znane dokumenty PM pochodzą z Bliskiego Wschodu, z IV p.n.e. - napis na steli kamiennej; część traktatu między Lagaszem (władca miasta Mezopotamii) a mieszkańcami miasta Umma (obowiązek respektowania rowu granicznego i kamienia, który to obowiązek został zaprzysiężony przez stronę zwyciężoną)

• działalność dyplomatyczna i prawnomiędzynarodowa państw - gliniane tabliczki w Tell El Amarna i tekst traktatu zawartego pomiędzy królem Hattuszilem IV a faraonem egipskim Ramzesem II ok. roku 1300 p.n.e.

3. Grecja

1. w państwach miastach związanych wspólnym językiem i historią stosunki międzynarodowe były bardziej intensywne, wynikiem czego była bogatsza treść PM. Umowy zawierane między miastami greckimi dotyczyły różnych dziedzin: przymierza (symmachie) np. zawieszenia broni, traktaty pokojowe „na wieczne czasy”; stosowano represalia (sylia) w celu wymuszenia respektowania prawa np. androlepsja - schwytanie i więzienie obywatela drugiego państwa do czasu uzyskania zadośćuczynienia; azyl (asylia) - nie stosowanie represaliów wobec jednostki; proksenia - opieka nad obywatelem obcego państwa przebywającego w kraju, którego nie jest obywatelem przez obywatela państwa przyjmującego (pierwowzór opieki konsularnej);

2. arbitraż był stosowany w sporach między miastami greckimi; izopolitije - umowy o przyznaniu obywatelom drugiego miasta na zasadzie wzajemności praw obywatelskich.

3. amfiktionie - organizacje w starożytnej Grecji (związki państw) o charakterze religijno-polityczne mające na celu ochronę miejsca kultu religijnego. Np. amfiktionia pylijsko-delficka (jej organem Rada Amfiktionów złożona z 24 członków, po 2 z każdego plemienia), związek ateńsko-delijski i peloponeski (od początku instrumentem hegemonistycznej polityki najpotężniejszych - Aten i Sparty)

4. Chiny

• w starożytnych Chinach PM rozwijało się w okresie rozbicia Chin na wiele państw 770-221 r. p.n.e. rozwojowi sprzyjały wspólny język i historia

• w stosunkach międzychińskich obowiązywała zasada równości prawnej i zasada suwerenności

• zasada nietykalności posłów (ludzie z wyższych szczebli drabiny feudalnej)

• wojna sprawiedliwa nie były uważane za sprawiedliwe wojny zaczepne i zaborcze

• doskonały system stosunków między państwami polega na utworzeniu związku państw, w którym członkowie byliby reprezentowani przez delegatów wybranych spośród obywateli najbardziej zdolnych i cnotliwych

• związek państw troszczyłby się o właściwe wykorzystanie bogactw naturalnych i dobrobyt wszystkich ludzi

5. Rzym

• celem Rzymu było panowanie nad światem, dlatego też stosunki Rzymu z innymi państwami (wojny zaborcze) nie stwarzały warunków do rozwoju PM

• jednakże Rzymianie zawierali umowy międzynarodowe z innymi państwami: traktaty przyjaźni (amicitia) i traktaty przymierza (societas, foedus),

• charakterystyczne dla Rzymian było zawieranie nierównoprawnych umów przymierza (foedus iniquum) gdzie Rzym był silniejszą stroną zapewniającą obronę słabszej stronie w zamian za dostawy pożywienia itp.

• przestrzeganie zasady nietykalności posłów (iure gentium sanci sunt) i zawartych umów

• wojna sprawiedliwa - wypowiedziana według przepisanej procedury sakralnoprawnej,

• w Rzymie wykształciło się pojęcie prawa narodów (ius gentium). Prawo rzymskie było prawem obywateli (ius civile) i nie przyznawało żadnych uprawnień cudzoziemcom

• gdy Rzym stał się światową metropolią konieczne było rozwiązanie trudności w rozstrzyganiu sporów między cudzoziemcami i Rzymianami. Powołano specjalnego sędziego (praetor peregrinus). Stosował on pewne ogólnie przyjęte zasady, kierując się zasadą słuszności.

• ius gentium regulowało także w pewnym stopniu stosunki między państwami: „Ius gentium dotyczy zajęcia, zabudowy i umocnienia miejscowości, wojny, jeńców, niewolnictwa, traktatów pokojowych, zawieszenia brani, świętego obowiązku nieznieważania posłów i zakazu małżeństwa z cudzoziemcami

• poglądy na prawo międzynarodowe nie rozwinęła się w starożytności nauka PM - brak idei wspólnego dobra różnych narodów

• przedmiotem rozważań przede wszystkim zjawisko wojny

• u wielu ludów rozpowszechniona legenda o „złotym wieku ludzkości” - bez wojen

§ 2. Średniowiecze

1. „Rodzina narodów chrześcijańskich”

• okres średniowiecza nie sprzyjał rozwojowi stosunków międzynarodowych ani prawa regulujących te stosunki

• struktura międzynarodowego układu średniowiecznego składała się z państw o ustroju monarchii stanowej, powstało kilka państw o podobnych ustroju politycznym, gosp. i społecznym oraz o wspólnej religii i kulturze tzw. rodzina narodów chrześcijańskich

• cechą tego układu politycznego był dualizm: w stosunkach wewnętrznych (władza podzielona między monarchie i stany) i zewnętrznych (rywalizacja o supremacje między cesarzem a papieżem)

• prowadzone były liczne wojny zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne; Kościół dążył do humanitaryzacji wojen wprowadzając pokoje boże zakazujące wojen w pewnych okresach roku bądź przeciwko konkretnej kategorii ludzi np. rolnikom. Monarchowie idąc podobna drogą wprowadzili pokoje cesarskie lub królewskie

• złagodzono los jeńców (nie zabijano, nie czyniono z nich niewolników) praktyka wykupu

2. Stosunki z państwami muzułmańskimi

• chrześcijańska Europa pozostawała w okresie średniowiecza w stanie nieustannej wojny z państwami islamu. Prowadzone były wyprawy krzyżowe mające na celu odzyskanie Ziemi Świętej. Wezwanie papieża do świętej wojny było równoznaczne z ogłoszeniem pokoju bożego miedzy państwami europejskimi. Humanitaryzacja wojen dotyczyła tylko wojen między chrześcijanami; w okresie średniowiecza złagodzono los jeńców (koncepcja rycerza chrześcijańskiego opiewanego np. w „Pieśni o Rolandzie”)

• zgodnie z zakazem (wynikającym z prawa islamskiego) nie można było zawierać Muzułmanom pokoju z chrześcijanami, w stosunkach między państwami europejskimi i islamskimi zawierano 10-letnie rozejmy.

• w roku 1535 król francuski Franciszek I zawarł z sułtanem tureckim Solimanem Wspaniałym umowę międzynarodową zwaną kapitulacją: określenie praw Francuzów znajdujących się na terenie państwa otomańskiego - ustanowienie pierwszych konsulów francuskich sprawujących jurysdykcję w stosunku do Francuzów w sprawach cywilnych i karnych

3. Rozwój kontaktów międzynarodowych

• rozwinięcie szczególnych form kontaktów pomiędzy państwami (synody i sobory kościelne, na których omawiano najważniejsze zagadnienia polityki międzynarodowej średniowiecza; uważa się je za prototyp konferencji międzynarodowych; oprócz osób duchownych uczestniczyły z nich także władcy świeccy)

• tworzono związki miast z celu ochrony wymiany handlowej i interesów oraz rozstrzygania sporów - ożywienie handlowe i gospodarcze (Wielka Hanza jednocząca miasta nad Bałtykiem i Morzem Północnym)

• poprawienie sytuacji prawnej cudzoziemców, którzy znaleźli się pod opieka monarsza, płacąc w związku z tym odpowiedni podatek

• wykształcenie się wielu zwyczajów regulujących sprawy handlu morskiego i żeglugi (wraz z rozwojem tych dziedzin); spisanie zwyczajowego prawa morskiego średniowiecznego np. Tablice Amalfitańskie, Konsulat Morski)

• odkrycia geograficzne rozpoczęły okres władztwa kolonialnego; w początkowym okresie największymi rywalami były Portugalia i Hiszpania, następnie Holandia, Anglia i Francja

4. Nauka prawa międzynarodowego

• w centrum rozważań nad stosunkami między państwami i prawem regulującym te stosunki w średniowiecznej nauce stała wojna

• chrześcijańska koncepcję wojny sprawiedliwej rozwinął św. Augustyn (wojna usprawiedliwiona względami moralnymi); teologowie średniowieczni rozwijali koncepcje wojny sprawiedliwej np. św. Izydor Sewilski lub św. Tomasz z Akwinu, który twierdził, iż dla wojny sprawiedliwej niezbędne są trzy elementy: autorytet panującego, sprawiedliwa przyczyna i prawa intencja

• w XVI w. powstała grupa tzw. prekursorów Grocjusza, którzy rozwijali poglądy w zakresie stosunków międzynarodowych i prawa międzynarodowego. Należeli do niej m.i.: Alberico Gentili, Dominik Soto, Franciszek de Vitoria i Franciszek Suarez. Zajmowali się moralnymi aspektami wojen prowadzonych przez Hiszpanię z indianami

• projekty utworzenia związku państw europejskich, których autorem był przede wszystkim Piotr Dubois. Organizacja miałaby na celu utrzymanie pokoju w Europie, załatwianie sporów między państwami europejskimi i zjednoczenia w celu odzyskania Ziemi Świętej

5. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce

• wieki XV i XVI były okresem bujnego rozwoju myśli politycznej zarówno w sprawach polityki, prawa wewnętrznego jak i stosunków międzynarodowych; dyplomacja polska w związku z licznymi wojnami prowadzonymi przez państwo polskie np. wojna z Krzyżakami

• poglądy dotyczyły głównie problemu wojny sprawiedliwej jako, że Polska także należała do chrześcijańskiej rodziny narodów

• polska szkoła prawa wojny - Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowica z Brudzenia; sprawy dyscypliny wojskowej, dozwolone sposoby walki i brania łupów, dopuszczalność przymierzy z państwami pogańskimi

• Andrzej Frycz Modrzewski - zajmował się zagadnieniami prawnymi wojny, zalecał procedurę rozjemczą w celu uniknięcia wojny, humanitaryzacja wojny, właściwe traktowanie ludności na terytoriach zajętych

• arianie czyli bracia polscy - poglądy pacyfistyczne - przeciwko karze śmierci i wojnie

• korespondencja dyplomatyczna Zygmunta Augusta zawierała jedno z pierwszych sformułowań zasad wolności mórz (przeciwko panowaniu Szwecji na Bałtyku)

§ 3. Od średniowiecza do do XVIII wieku

1. Formowanie się nowego układu politycznego i „klasycznego” prawa międzynarodowego

• zmiany społ.-gosp. i polityczne zapowiadające upadek feudalizmu (poczynając od XV w.); wykształciło się państwo w swej nowożytnej postaci jako organizacja terytorialna, niepodległa, kierowana przez władze centralną (wzrost znaczenia klasy mieszczańskiej)

• proces reformacji i rozbicia religijnego obniżyło autorytet papiestwa; okres renesansu rozbił i wyeliminował hierarchiczna drabinę feudalną wewnątrz państwa oraz utrwalił władzę państwowa jako suwerenną i centralistyczną (monarchia absolutna)

• utrwalenie się zasady równości prawnej (państwa są równe wobec prawa) w stosunkach między suwerennymi państwami, niepodlegającymi żadnej władzy zewnętrznej: zasada wolności mórz (równe prawo do korzystania z mórz)

• zasada równowagi politycznej, która stała się wytyczną polityki zagranicznej państw europejskich - zmierzała do tego, aby żadne państwo nie wyrastało nadmiernie potęgą nad inne; zapobieganie hegemoni politycznej danego mocarstwa (sojusze przeciwko państwu najsilniejszemu - np. przeciwko Ludwikowi XIV oraz Napoleonowi)

• traktat augsburski z 1555 r. potwierdził zasadę cuius regio eius religio - wzmocnienie władzy świeckiej, która decydowała jaka religia obowiązuje na danym obszarze

• wojna trzydziestoletnia - zakończona podpisaniem traktatów w Munster przez katolików i w Osnabruck przez protestantów w 1648 r.; duże znaczenie dla rozwoju PM i stosunków między państwami: uznanie niepodległości 332 państw i miast niemieckich, każde mogło decydować o religii

• walka o niepodległość 13 kolonii angielskich, która zakończyła się powstaniem niepodległego państwa zwanego Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej; ograniczenie prawa innych państw w zakresie żeglugi i handlu morskiego - powstanie I Ligi Neutralności Zbrojnej (1780)

• II Liga neutralności Zbrojnej powstała w 1800 r. podczas wojen napoleońskich - rozwój prawa wojny i prawa neutralności

• rozbiory Polski w II poł. XVIII w. - pogwałcenie zasad europejskiego porządku prawnego

• w XVIII w. wysuwane były postulaty dotyczące złagodzenia sposobu prowadzenia wojen (J.J. Rousseau, Portalis) państwo prowadzi wojnę przeciwko państwu, zatem prawa obywateli powinny być respektowane

2. Nauka prawa międzynarodowego

• Grocjusz i szkoła prawa naturalnego - autor dzieła „O prawie wojny i pokoju” (De iure belli ac pacis), które wywarło ogromny wpływ na rozwój nauki o PM [cóż za odkrycie normalnie… SP]

• „Wolność morza”, „O prawie łupu” - bronił zasady wolności mórz,

• wydzielenie nauki PM z nauk teologicznych i powiązanie mocy obowiązującej prawa narodów z naturą rzeczy i rozumem ludzkim

• obok prawa naturalnego istnieje prawo pozytywne, ludzkie, które dzieli się na cywilne i prawo narodów (można udowodnić przez zwyczaj i świadectwo biegłych)

• teoria umowy społecznej - przejście ze stanu natury do stanu społecznego poprzez umowę społeczna, którą należy przestrzegać zgodnie z zasada pacta sunt servanda

• rozważania na temat prawa wojennego, odpowiedzialności państw, zawierania i wykładni umów międzynarodowych, prawa dyplomatycznego

• szkoła prawa naturalnego - rozwijała poglądy Grocjusza o związku prawa narodów z prawem naturalnym. Nie przykładali wagi do takich źródeł PM jak umowy i zwyczaj. Wyprowadzali w rozważaniach racjonalistycznych przepisy PM z natury człowieka, z jego przyrodzonych praw. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej szkoły byli: Samuel Pufendorf, Jan Chrystian Wolff i Emeryk de Vattel

• pozytywiści - odmienne stanowisko w przedmiocie istoty i źródeł PM od szkoły prawa naturalnego. Szkoła pozytywistyczna uważała przepis prawny za przejaw woli państwa, a w konsekwencji za źródła PM uznawali umowę międzynarodowa i zwyczaj. Przedmiotem zainteresowania nauki PM powinny być umowy międzynarodowe jak wyraz woli państw tworzących normy prawne. Pozytywiści gromadzili i opracowywali umowy międzynarodowe

• do przedstawicieli szkoły pozytywistycznej należeli: Ryszard Zouche, Korneliusz van Bynkershoek, Jakob Moser (badanie jakie normy znajdują zastosowanie we wzajemnych stosunkach między państwami, a źródeł PM należy doszukiwac się w traktatach i innych pismach dyplomatycznych)

• Jerzy Fryderyk Martens - jego dzieło zdobyło uznanie na arenie europejskiej jako wykład PM. Prawem Narodów nazywa on ogół praw i obowiązków przyjętych przez większość lub wszystkie państwa Europy, bądź w drodze umów, bądź przez milczące stosowanie w praktyce; wydawał zbiory traktatów.

• wiek XVII i XVIII - projekty utworzenia związku państw:

• plan księcia Sully - Europa podzielona na 15 państw tworzących federację z wielką rada na czele

• projekt Williama Penna - utworzenie parlamentu europejskiego

• projekt Emeryka Cruce - związek wszystkich państw niezależnie od religii, z radą na czele w Wenecji

• projekt księdza de Saint Pierre - org. związku państw byłby senat złożony z 24 delegatów

3. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce

• wielu zwolenników prawa naturalnego w Polsce - nauczanie prawa natury i prawa narodów na uniwersytetach i szkołach

• Hieronim Stroynowski „Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów” - zwolennik prawa naturalnego; Tadeusz Morski „Myśli o potrzebie i sposobach przystąpienia młodzieży do służby dyplomatycznej w Polszcze” - poglądy zbliżone do pozytywistów

• gromadzenie i publikowanie przez Polaków umów międzynarodowych: Ks. Maciej Dogiel, „Traktaty między mocarstwami europejskimi od roku 1648 zaszłe”

§ 4. Wiek XIX i początek XX wieku

1. Oddziaływanie rewolucji francuskiej

• wpływ na kształtowanie się ustroju politycznego i społ. - gospodarczego państw europejskich oraz na stosunki między nimi; upadek rządów feudalnych, walka o władze burżuazji; zasada suwerenności zaczęła nabierać nowego znaczenia, nie dotyczyła teraz suwerennych władców absolutnych a suwerennych narodów, zasada zwierzchnictwa narodów; zasada nienaruszalności terytorium oraz nieinterwencji w sprawy wewnętrzne drugiego państwa (zasady te znalazły pełen wyraz w Deklaracji Prawa Narodów z 1795r.)

2. Kongres wiedeński

• zebrany po upadku Napoleona w celu ustalenia nowego porządku w Europie; kongres międzynarodowy z udziałem monarchów dokonał dzieła stabilizacji stosunków w Europie na kilkadziesiąt lat;

• ustalenia w stosunku do Niemiec i Polski: utworzono Związek Niemiec - luźne zrzeszenie państw pod władzą Austrii; usankcjonowanie rozbiorów Polski („czwarty rozbiór Polski”), utworzenie Wolnego Miasta Krakowa i Królestwa Polskiego

• w dziedzinie międzynarodowej postanowiono: uznać neutralność Szwajcarii, regulamin rang dyplomatycznych, zasada wolnej żeglugi na rzekach wspólnych (szczegółowe rozwiązania dot. Renu, Nekaru, Menu, Skaldy i Mozy), deklaracja dot. handlu Murzynami z Afryki zakazująca go

• „Święte Przymierze” zawarte we wrześniu 1815 r. miedzy Rosja, Prusami i Austrią - przestrzeganie przykazań Chrystusa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych; w listopadzie przyłączyła się Anglia, a w 1818 r. Francja

• w ten sposób powstał „syndykat monarchów” który miał decydować o sprawach europejskich; tępienie idei wolnościowych i utrzymanie zasady legitymizmu; realizując politykę „Świętego Przymierza” państwa należące często interweniowały w sprawy wewnętrzne innych państw

3. Doktryna Monroego

• wystąpienie Prezydenta Stanów Zjednoczonych Jamesa Monroe w 1823 r., w którym sformułował zasadę nieinterwencji państw europejskich w sprawy amerykańskie; hegemonia Stanów Zjednoczonych nad kontynentem amerykańskim (dyplomacja dolarowa, „polityka grubego kija”)

4. Ekspansja społeczności międzynarodowej

• wiek XIX - rozwój państw kapitalistycznych; rewolucja przemysłowa doprowadziła do nasilenia współpracy międzynarodowej; walki społeczne (solidaryzacja robotników w skali międzynarodowej) spowodowane wyzyskiem kapitalistów; ruchy narodowowyzwoleńcze w Polsce i na Bałkanach

• poszerzenie się społeczności międzynarodowej o kraje pozaeuropejskie takie jak: USA, Turcja , Chiny, Japonia oraz republiki Ameryki Łacińskiej

5. Ekspansja kolonialna

• intensywna ekspansja kolonialna; Anglia objęła zwierzchnictwo w Indiach, Birmie, Egipcie; Francja podbiła tereny Północnej i Zachodniej Afryki oraz Indochiny; Belgia objęła zwierzchnictwo w Kongo; Włochy objęły władzę w Afryce Wschodniej (Somalia i Abisynia); Rosja zwierzchnictwo aż po Amur i objęła protektorat nad Chiwą i Bucharą

• Chiny - po wojnie opiumowej stały się przedmiotem ekspansji gosp. i politycznej. Traktat nankiński 1842 r.- Anglia objęła zwierzchnictwo nad wyspą Hongkong (zmuszenie do otwarcia portów, przyjęcie sądownictwa kapitulacyjnego i inne przywileje); rywalizacja miedzy Anglią, USA, Francją, Rosją i Niemcami o koncesje gosp. i przywileje dla swych obywateli w Chinach - podzielenie Chin na tereny wpływów;

• konferencja Berlińska z 1885 r.- dokonano na niej podziału wpływów w Afryce

• USA weszły również na drogę polityki imperialistycznej, zajmując - w wyniku wojny z Meksykiem - Teksas, Kalifornię i Arizonę, a pod koniec stulecia - po wojnie z Hiszpanią - rozciągnęły swe wpływy na Kubę i Filipiny

6. Traktat paryski

• traktat paryski kończący wojnę krymską (1856) był istotny dla rozwoju polityki międzynarodowej i PM

• w wojnie krymskiej Francja i Anglia stanęły po stronie Turcji w jej konflikcie z Rosją, oznaczało to całkowity rozpad „Świętego Przymierza”

• istotne postanowienia traktatu paryskiego: dopuszczenie Turcji do społeczności międzynarodowej, utworzenie Serbii jako państwa wasalnego Turcji, neutralizacja Morza Czarnego, utworzenie Europejskiej Komisji Dunaju z udziałem wielkich mocarstw („państwo rzeczne”), demilitaryzacja Wysp Alandzkich, deklaracja dot. prawa wojny morskiej (rozszerzyła ochronę własności prywatnej w wojnie morskiej)

• zjednoczenie Włoch, utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod hegemonią Prus, wojna prusko-francuska zakończona odebraniem Francji Alzacji i Lotaryngii; zjednoczenie Niemiec i utworzenie cesarstwa.

• traktat berliński z 1878 - zakończył wojnę rosyjsko-turecką; proklamowano niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii, zapowiedziano utworzenie Bułgarii jako państwa zależnego od Turcji (1908 - niepodległość Bułgarii, 1912 - I wojna bałkańska)

• wzrost znaczenia Japonii na arenie międzynarodowej; wygrana wojna z Chinami i uzyskanie Tajwanu (1895); wygrana wojna z Rosją i uzyskanie Półwyspu Liaotuńskiego i protektoratu na Koreą

7. Rozwój współpracy międzynarodowej i prawa międzynarodowego

• rozwój współpracy międzynarodowej doprowadził do utworzenia stałych organizacji międzynarodowych działających w takich dziedzinach jak: telegraf, poczta, ujednolicenie miar i wag, publikacji taryf celnych (związki celowe lub unie administracyjne); np. Powszechny Związek Pocztowy (1874)

• humanitaryzacja wojny w umowach międzynarodowych:

• Genewa 1864 r. konwencja w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych w armiach w polu będących

• Petersburg 1868 r. państwa wyrzekły się używania w czasie wojny pocisków wagi mniejszej niż 400 g, wybuchających lub zawierających materiały piorunujące lub zapalne

• konwencje o zwalczaniu handlu niewolnikami (Akt Antyniewolniczy 1890 r.), handlu kobietami i dziećmi (1904 i 1910), w sprawie zakazu pracy nocnej kobiet (1906) oraz zakazu używania białego fosforanu przy produkcji zapałek (1906)

8. Konferencje haskie

• duże znaczenie dla rozwoju PM:

• I konferencja haska 1899 r. - zwołana z inicjatywy cara Mikołaja II; sprawa kodyfikacji i reformy prawa wojennego oraz prawa dotyczącego pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych; uzgodniono i podpisano trzy konwencje: o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych; o prawach i zwyczajach wojny lądowej; o zastosowaniu do wojny morskiej przepisów konwencji Czerwonego Krzyża z roku 1864

• rozbrojenie ogólnikowa rezolucja, w której uznano ograniczenie wydatków na wojsko, ciążących na budżetach państwowych za „ogromnie pożądane dla podniesienia materialnego i moralnego dobrobytu ludzkości”

• II konferencja haska 1907 r. - uzupełniono i rozwinięto prawa ustalone na pierwszej konferencji; podpisanie 13 konwencji i 1 deklaracji dotyczące prawa wojny morskiej, państw zachowujących neutralność w czasie wojny

• III konferencja w Londynie 1908/1909 r. w celu skodyfikowania prawa wojny morskiej (stanowisko Anglii, która przeciwstawiała się ograniczeniu swobody działania floty wojennej, nie pozwoliło jednak na dokonanie kodyfikacji)

9. Nauka prawa międzynarodowego

• rozwój nauki PM w XIX wieku;

• powstanie w 1873 r. w Belgii dwóch międzynarodowych stowarzyszeń badające PM i popierające rozwój nauki o nim: Stowarzyszenie Reformy i Kodyfikacji Prawa Międzynarodowego (Stowarzyszenie PM od 1895 r.) oraz Instytut Prawa Międzynarodowego;

• Immanuel Kant „O wiecznym pokoju”

10. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce

• fakt, iż Polska pozbawiona niepodległości przestała być podmiotem PM wpłynął na zastój w tej dziedzinie prawa;

• F. Słotwiński - profesor prawa natury i prawa narodów UJ; F, Kasparek - historyk prawa międzynarodowego;

• polska doktryna wojny narodowowyzwoleńczej XIX w.

§ 5. Okres współczesny

1. Pierwsza wojna światowa

• nowy okres w stosunkach międzynarodowych otwarty przez wojnę 1914-1918 i rewolucje październikową w Rosji w 1917 r.; nowe zasady stosunków międzynarodowych obowiązujących po Wielkiej Wojnie (orędzie Woodrow'a Wilson'a z 22 stycznia 1918 r.; 14 punktów): zasada jawności umów międzynarodowych, zasada wolności żeglugi na morzach, usuniecie barier hamujących rozwój handlu międzynarodowego, redukcja zbrojeń, wspaniałomyslne załatwianie spraw kolonialnych, sprawiedliwe uregulowanie spraw terytorialnych w Europie, utworzenie Ligi narodów;

• wojna zakończona została podpisaniem traktatów pokojowych na Konferencji Pokojowej w Paryżu; traktat z Niemcami - Wersal 28 czerwca 1919 r.; mały traktat wersalski z Polską o poszanowaniu mniejszości; traktaty w Saint-Germain, Neuilly, Trianon, Sevres.

2. Okres międzywojenny

• Liga Narodów - antagonistyczne stosunki między kapitalistami a Rosją oraz zwycięzcami a zwyciężonymi po Wielkiej Wojnie; wielostronne konferencje w Genui 1922 r., w Lozannie w 1923 r. (traktat w Rapallo 1922 r. między Rosją a Niemcami o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych i gosp.)

• negatywny stosunek Rosji Radzieckiej do Ligi Narodów nie przeszkodził w uczestniczeniu przez Rosję w wielu konferencjach poświęconych rozbrojeniu itp. Dopiero w sytuacji dojścia Hitlera do władzy w Niemczech, Rosja przystąpiła do organizacji w 1934 r.

• utrwalanie pokoju i rozwijanie współpracy międzynarodowej i równoczesna rewizja traktatu wersalskiego (Niemcy) - Pakt Branda-Kellogga z 1922 r. o wyrzeczeniu się wojny i pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych

• umowy lokarneńskie z 1925 r. - układy regionalne w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa;

• Mała Ententa 1933 (Czechosłowacja, Rumunia i Jugosławia), porozumienie bałkańskie 1934 (Grecja, Turcja, Rumunia, Jugosławia), pakt bałtycki 1934 (Litwa, Łotwa i Estonia);

• brak reakcji ze strony Ligi narodów na łamanie postanowień traktatu wersalskiego przez Niemcy hitlerowskie; Anschluss Austrii w 1938 przez Niemcy

3. Druga wojna światowa

• pogwałcenie zobowiązań prawnomiędzynarodowych przez Niemcy w momencie napaści na Polskę we wrześniu 1939 r.

• inwazja na państwa neutralne (Belgia, Holandia, Dania, Norwegia)

• druga wojna światowa była wstępem do stworzenia trwałego pokoju międzynarodowego: podpisanie w 1941 r. Karty Atlantyckiej (1 stycznia 1942 r.) przez Roosvelta i Churchilla

• 30 października 1943 r. deklaracja moskiewska (ZSRR, USA, Wielka Brytania) nt. utworzenia nowej organizacji międzynarodowej zamiast LN

• konferencje w Teheranie 1943, Jałcie luty 1945 i Poczdamie lipiec-sierpień 1945 - rozwiązywano problemy polityki światowej;

• konferencja w San Francisco kwiecień-czerwiec 1945r.; 26 czerwca 1945 podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, która powoływała Organizację Narodów Zjednoczonych mająca na celu zachowanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, i pokojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych.

4. Rozpad imperiów kolonialnych

• tradycyjne PM dopuszczało podboje kolonialne; Karta NZ stworzyła system powiernictw uznających prawo narodów kolonialnych do samostanowienia i traktujących zarząd powierniczy jako formę przejściową (system powiernictw objął 11 obszarów: byłe terytorium mandatowe i kolonie odebrane państwom zwyciężonym w II wojnie światowej)

• dekolonizacja Afryki i Azji oraz Oceanii i Karaibów

• deklaracja ONZ o kresie kolonizacji (1960) zobowiązanie państw kolonialnych do położenia kresu kolonializmowi we wszystkich jego formacjach i przejawach, uznanie prawa wszystkich narodów do samostanowienia oraz stwierdzenie, że brak należytego przygotowania politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego nie może stanowić pretekstu do zwlekania z przyznaniem niepodległości

• w rezultacie w skład społeczności międzynarodowej weszły 3 grupy państw - rozwinięte państwa kapitalistyczne, państwa typu socjalistycznego i tzw. kraje rozwijające się

5. Okres powojenny

• zimna wojna między państwami kapitalistycznymi a blokiem państw socjalistycznych, zakończona w Europie w pracach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1 sierpnia 1975 r. podpisanie Aktu Końcowego w Helsinkach;

• rozrost organizacji międzynarodowych uniwersalnych i regionalnych; rodzina ONZ czyli ONZ plus wszystkie organizacje wyspecjalizowane; Pakt Północnoatlantycki NATO 1949 r. (charakter polityczno-militarny); w odpowiedzi - 1955 r. Układ Warszawski; konferencja w Bandungu 1955 r. (polityka „państw niezaangażowanych”)

• integracja państw Europy Zachodniej - Unia Europejska;

• rozwój i kodyfikacja PM:

• konwencje kodyfikujące prawo morza (4 konwencje genewskie 1958 r. i konwencje na Jamajce w 1982 r.)

• prawo dyplomatyczne (konwencje wiedeńskie 1961)

• prawo konsularne (konwencja wiedeńska 1963)

• humanitarne prawo konfliktów (4 konwencje genewskie 1949 i 2 protokoły z 1977)

• prawo traktatów (konwencja wiedeńska 1969)

• ochrona praw człowieka;

• zasady PM skodyfikowane w Deklaracji zasad PM dot. przyjaznych stosunków i współpracy między państwami uchwalonej przez ZO ONZ 24 października 1970 r.

• nowe działy PM np. prawo kosmiczne, prawo dotyczące korzystania z energii atomowej;

• hierarchia norm PM:

• 1. imperatywne normy PM (ius cogens) - zasady o charakterze konstytucyjnym,

• 2. ogół norm PM umownego i zwyczajowego

• 3. reguły zawarte w uchwałach organizacji międzynarodowych (miękkie PM).

6. Nauka prawa międzynarodowego

• pozytywiści D. Anzilotti, P. Fauchille, C.C. Hyde; kierunek prawa neonaturalnego podkreślający wartości etyczne wiążące się z normami PM; kierunek socjologiczny zwany realistycznym - prawo jako zjawisko społeczne; wpływ doktryny funkacjonalistycznej - funkcjonalna interpretacja przepisów PM; socjalistyczna doktryna PM podkreślała znaczenie suwerenności państwowej;

• utworzenie Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze 1921r.

7. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce

• rozwój PM związany był z ośrodkami uniwersyteckimi; Polski Instytut Spraw Międzynarodowych i Instytut nauk Prawnych

• Remigiusz Bierzanek, Henryk de Fiumel, Ludwig Gelberg, Wojciech Góralczyk, Stanisław Hubert, Marian Iwanejko

Rozdział 3. Źródła prawa międzynarodowego

§ 1. Pojęcie źródeł prawa międzynarodowego

• różne znaczenia terminu „źródła PM” (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, działania ustalające prawo):

• w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co sprawia, że PM kształtuje się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny - wola państw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki socjologiczne), świadomości i emocje ludzi (kierunki psychologiczne)

• w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami PM nazywamy zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej; należą do sfery prawnej

• są dwa niekwestionowane źródła PM: umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj międzynarodowy; brak ustaw, gdyż nie istnieje żadna władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym państwom.

• źródła poznawcze - zbiory umów, kompilacje zwyczajów pomocne w wyszukiwaniu przepisów prawnych; nie są to osobne źródła PM; wydawany przez ONZ „Treaty Series”, w Polsce „Zbiór dokumentów” Polski Instytut Spraw Międzynarodowych;

• podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych - państwa, określając kompetencje sądów międzynarodowych, powołują się na źródła prawa międzynarodowego jako podstawę wyrokowania

• pojęcie źródła prawa międzynarodowego nie pokrywa się całkowicie z pojęciem podstaw wyrokowania np. w art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

1. Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy uznane przez państwa spór wiodące;

2. Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;

3. Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;

4. Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”

• za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę słuszności; możliwość orzekania ex aequo et bono jeżeli strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)

§ 2. Umowa międzynarodowa

1. Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych

• definicje i nazwy umów międzynarodowych:

• konwencja wiedeńska z 1969 r. o prawie traktatów mówi, iż traktat międzynarodowy (treaty) to „międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez PM, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej, i bez względu na jego szczególna nazwę” (art. 2) - definicja ta odnosi się tylko do umów zawartych między państwami, nie dotyczy umów zawartych między innymi podmiotami PM a państwami lub między tymi innymi podmiotami PM

• stronami umów międzynarodowych mogą być także inne podmioty PM, z tym, że przepisy Konwencji wiedeńskiej nie mają zastosowania do tych umów.

• umowami regulowanymi prawem międzynarodowym nie są umowy między państwami a spółkami i korporacjami zagranicznymi

• nie wszystkie umowy międzynarodowe są źródłami PM:

• umowy prawotwórcze umowy ustalające reguły postępowania, przez co stają się źródłem PM

• umowy-kontrakty akty stwarzające lub zmieniające stosunek prawny; nie są źródłami PM

• jednakże jedna umowa może zawierać zarówno postanowienia prawotwórcze jak i postanowienia dotyczące konkretnych stosunków prawnych np. traktaty pokoju

• różne nazwy umów międzynarodowych; jednak nazwa, jaką nosi umowa, nie ma znaczenia prawnego, co podkreślono definicji wiedeńskiej

• rodzaje umów międzynarodowych:

• ze względu na ilość stron umowy

• umowy bilateralne dwustronne

• umowy multilateralne wielostronne

• ze względu na sposób przystąpienia do umowy państw trzecich:

• wielostronne otwarte zawierają klauzule dopuszczającą inne państwa bez zgody dotychczasowych kontrahentów

• wielostronne zamknięte wymagana zgoda kontrahentów

• półotwarte otwarte tylko dla określonej grupy państw np. umowy regionalne lub państwa, które spełnią podane warunki (Karta NZ)

• ze względu na organ występujący jako strona:

• umowy państwowe głowa państwa; w szczególności traktaty pokoju, układy o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy

• umowy rządowe zatwierdzenie przez Radę Ministrów (premiera)

• umowy resortowe przedmiot właściwy dla jednego ministra, nie są ani państwowe, ani resortowe

• ze względu na treść umów:

• umowy polityczne

• umowy gospodarcze i administracyjne

• umowy dotyczące współpracy gospodarczej

• dotyczące współpracy w dziedzinie nauki i kultury

• dotyczące współpracy w dziedzinie prawa

• statuty organizacji międzynarodowych

• na przestrzeni wieków wykształciły się określone typy umów:

• traktaty pokoju regulują stosunki między państwami, które przechodzą ze stanu wojny w stan pokoju

• traktaty przymierza (sojusznicze) państwa zobowiązują się do udzielania sobie pomocy w określonych w traktacie przypadkach, włączając w to użycie sił zbrojnych (casus foederis)

• obecnie tylko przymierza obronne, wcześniej zaczepne i obronne

• noszą nazwy umów wzajemnej pomocy lub umów gwarancyjnych

• traktaty przyjaźni dążenie do rozwoju przyjaznych stosunków wzajemnych, nie zawierają konkretnych zobowiązań (dlatego łączy się je zazwyczaj z zawarciem innych umów)

• umowy handlowe, konsularne, nawigacyjne, lotnicze, kolejowe, pocztowe, telekomunikacyjne, finansowe, dotyczące współpracy naukowo-technicznej, kulturalnej, pomocy prawnej

2. Forma umów międzynarodowych

• rozwój historyczny - w epoce feudalizmu umowy międzynarodowe zawierane były głównie przez monarchów, musiały one spełniać ogólne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to zachowane są dla umów o większym znaczeniu formy bardziej uroczyste:

• zgodnie z dawnymi wymaganiami formalnymi umowy powinny obejmować:

1. tytuł umowy (np. traktat przymierza)

2. inwokacja, czyli wezwanie do Boga

3. intytulacja - wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z ich tytułami

4. arenga - przyczyny, które skłoniły do zawarcia umowy

5. narracja - opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody

6. dyspozycja - właściwa treść umowy podzielona na art. i rozdziały; klauzule odnośnie ratyfikacji, wejścia w życie, czasu trwania itp. lub milczącego przedłużenia mocy obowiązującej umowy

7. korroboracja - wzmocnienie umowy

8. data i miejsce zawarcia umowy

9. podpisy i pieczęcie

• obecnie forma uproszczona; umowy o większej wadze politycznej poprzedzone zazwyczaj są wstępem (preambułą)

• umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach - reguła alternatu wymienienie w egzemplarzu przeznaczonym dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy (zasada równości i kurtuazja międzynarodowa); w umowach wielostronnych państwa zawierające umowę wymieniane są w porządku alfabetycznym

• w umowach wielostronnych podpisy w porządku alfabetycznym państw albo wg reguły pêle-mêle - w dowolnym miejscu pod tekstem

• język, w jakim sporządza się umowy - w okresie feudalizmu językiem umów międzynarodowych była łacina; w XVII w. - j. francuski; od I wojny światowej j. angielski wypiera powoli j. francuski

• obecnie umowy bilateralne sporządza się w dwóch językach (językach stron), czasami spisuje się także w trzecim języku, kopia ta jest rozstrzygająca w przypadku sporu

• dokonywanie interpretacji w przypadku trudności z przekładem tekstu umowy

• „porozumienie dżentelmeńskie” - umowy ustne zakładające znaczny stopień wzajemnego zaufania

• konwencja wiedeńska w art. 3 stwierdza, że jej postanowienia nie znajdują zastosowania do „porozumień międzynarodowych zawieranych w innej formie niż pisemna”, co jednak nie wpływa na moc prawną takich porozumień

§ 3. Procedura zawierania umów międzynarodowych

1. Ustalenie tekstu i podpisanie umowy

• przygotowanie tekstu umowy - opracowania i uzgadniania tekstu umów dwustronnych dokonuje się w drodze wymiany not lub w toku rokowań między zainteresowanymi państwami

• dla zawarcia umowy wielostronnej zwoływane są konferencje z udziałem pełnomocników. Uzgadnianie tekstu umowy następuje w drodze głosowania (Konwencja wiedeńska 1969 art. 9), wymagana większość 2/3 głosów obecnych

• projekty umów wielostronnych są często przygotowywane przez org. międzynarodowe np. przez ONZ - Komisja Prawa międzynarodowego przygotowuje projekty konwencji kodyfikujące działy PM

• parafowanie i podpisanie umowy - uzgodniony tekst jest przedłożony do podpisania, niekiedy dokonuje się parafowania umowy czyli złożenia parafy przez pełnomocników pod umową (potwierdzenie ukończenia uzgadniania tekstu umowy, poświadczenie jego autentyczności, niemożliwość dokonywania w nim zmian)

• podpisanie umowy nadaje moc wiążącą tylko umowom nie wymagającym ratyfikacji lub zatwierdzenia (o mniejszym znaczeniu politycznym czy gosp.)

• pełnomocnictwa - osoba, która przedstawi odpowiednie pełnomocnictwo jest uważana za przedstawiciela państwa (może przyjąć lub ustalić autentyczność tekstu umowy lub wyrazić zgodę państwa na przyjęcie umowy) lub też pełnomocnictwo wynika z praktyki państw. Bez pełnomocnictw za przedstawicieli państw uważa się:

• szefów państw, rządów i ministrów spraw zagranicznych - dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy;

• szefów misji dyplomatycznych - dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym;

• przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencjach międzynarodowych, bądź przy organizacji międzynarodowej bądź przy jednym i drugim - dla przyjęcia tekstu umowy na danej konferencji itd.

• czynności związane z zawarciem umowy dokonane przez osoby nieupoważnione do reprezentowania państwa mogą być uznane za prawnie skuteczne, jeśli zostaną później przez dane państwo zatwierdzone

• art. 2 Konwencji wiedeńskiej 1969 - „pełnomocnictwo oznacza dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustaleniu autentyczności tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonaniu jakiejkolwiek czynności związanej z traktatem”

• w Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania podpisuje bądź minister spraw zagranicznych bądź odpowiedni minister (umowy resortowe)

• pełnomocnictwa do podpisania umowy - Prezydent RP (umowy państwowe), premier (umowy rządowe), właściwy minister (umowy resortowe)

2. Ratyfikacja i wejście w życie

• ratyfikacja jako sposób zabezpieczenia się monarchów w okresie feudalnym przez zaciąganiem zobowiązań przez swych pełnomocników (klauzula zastrzegająca, iż umowa będzie obowiązywała dopiero po ratyfikacji); w państwach konstytucyjnych ratyfikacja stała się instrumentem wpływania parlamentu na politykę zagraniczną prowadzona przez rządy (zgoda parlamentu na ratyfikację umowy przed jej podpisaniem przez głowę państwa)

• ratyfikacja według prawa polskiego - art. 133 Konstytucji RP z 1997 r. stanowi: „Prezydent RP jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych ratyfikuje i wypowiada umowy m., o czym zawiadamia Sejm i Senat [...]. Prezydent RP przed ratyfikowaniem umowy m. może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją [....”.

• Ustawa z 14 kwietnia 2000 r. o umowach m. określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikacji, zatwierdzania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów międzyn.

• umowy niepodlegające ratyfikacji - stosowanie uproszczonej procedury ratyfikacyjnej - ratyfikacja lub zatwierdzenie umowy przez szefa rządu lub ministra bez udziału parlamentu; występuje tendencja do rozszerzania pojęcia „umów resortowych” w celu wzmocnienia władzy wykonawczej

• przyjęło się, że ratyfikacji nie podlegają: deklaracje o treści politycznej zawierane przez mężów stanu, umowy resortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych

• w Polsce umowy państwowe podlegają ratyfikacji przez Prezydenta RP, przy czym w odniesieniu do określonych kategorii umów wymagana jest uprzednia zgoda Sejmu; umowy rządowe - zatwierdza Rada Ministrów; umowy resortowe - Prezes Rady Ministrów lub Rada Ministrów

• klauzule ratyfikacyjne - w treści umowy zaznacza się , że dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w których brak klauzuli, dochodzą do skutku po podpisaniu lub zatwierdzeniu

• art. 11 Konwencji wiedeńskiej: „Zgoda państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób”

• art. 14 Konwencji wiedeńskiej - zgoda państwa na związanie się umową następuje w drodze ratyfikacji, jeśli:

• umowa to przewiduje

• w inny sposób można ustalić, że państwa zgodziły się, aby umowa podlegała ratyfikacji

• przedstawiciel państwa podpisał umowę z zastrzeżeniem ratyfikacji

• zamiar podpisania umowy z zastrzeżeniem ratyfikacji wynika z pełnomocnictw przedstawiciela lub zamiar ten został wyrażony w czasie negocjacji

• skutki prawne braku ratyfikacji - odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego jest dozwolona - odmowa ratyfikacji traktatu wersalskiego z 1919 r. przez Stany Zjednoczone wynikała ze zmiany partii rządzącej

• art. 18 Konwencji wiedeńskiej: „państwo jest obowiązane powstrzymać się od działań, które udaremniałyby przedmiot i cel umowy, jeżeli podpisało umowę lub dokonało wymiany dokumentów stanowiących umowę z zastrzeżeniem ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia, dopóki wyraźnie nie ujawni, że nie zamierza stać się stroną tej umowy”

• wymiana dokumentów ratyfikacyjnych - o ratyfikacji (aby wywołała skutki prawne) muszą zostać powiadomione państwa umawiające się - wymiana dokumentów ratyfikacyjnych przy umowach bilateralnych

• dokumenty ratyfikacyjne dot. umów wielostronnych składane są u depozytariusza (z reguły państwo, na terytorium którego podpisano umowę; jeśli umowa podpisana na konferencji zwołanej przez ONZ lub inną org. międz. - depozytariuszem Sekretariat ONZ lub innej organizacji)

• Konwencja wiedeńska określa funkcje depozytariusza w art. 76 m.in. troska o przechowanie oryginalnego tekstu umowy, sporządzenie wierzytelnych odpisów, przyjmowanie podpisów pod umową oraz innych dokumentów dotyczących umowy, informowanie stron oraz państw upoważnionych do stania się stronami umowy a także o aktach prawnych dotyczących umowy

• w sytuacji gdy Polska jest depozytariuszem jego funkcje w stosunku do umów państwowych i rządowych pełni Minister Spraw Zagranicznych, a do umów resortowych - odpowiedni minister

• wejście w życie umowy międzynarodowej - umowa określa datę wejścia jej w życie; wejście w życie jeszcze przed ratyfikacją w chwili podpisania; tymczasowe stosowanie przed wejściem w życie; wejście w życie z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.

3. Przystąpienie do umowy

• na skutek przystąpienia (akcesja) do umowy państwo , które nie brało udziału w procedurze zawierania umowy staje się stroną umowy; możliwość przystąpienia przed wejściem umowy w życie

• adhezja - przystąpienie do części umowy

• art. 15 Konwencji wiedeńskiej „Zgoda państwa na wiązanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie, gdy 1. traktat postanawia, że zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia; 2. w inny sposób ustalono, że państwa negocjujące uzgodniły, iż zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia, lub 3. wszystkie strony później zgodziły się, że taka zgoda może być przez to państwo wyrażona w drodze przystąpienia”

4. Rejestracja i publikacja umów

• zasada jawności stosunków międzynarodowych i zaniechanie „tajnej dyplomacji”, która stała się przyczyną wojen światowych - art. 102 Karty NZ nakłada na państwa członkowskie obowiązek rejestracji umów jednak bez sankcji nieważności w przypadku nie zarejestrowania

• publikacja umów przez Sekretariat ONZ w zbiorze traktatów „Treaty Series”

5. Typowe klauzule występujące w umowach międzynarodowych

• klauzula wzajemności - traktowanie obywateli (osób prawnych, statków, towarów) układającej się drugiej strony w taki sam sposób, w jaki jej obywatele (osoby prawne itd.) są traktowani przez to państwo

• często klauzula ta ogranicza zakres zastosowania umowy lub innych klauzul w niej występujących

• klauzula narodowa - traktowanie obywateli itd. drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli itd. (nie obejmuje nigdy praw politycznych)

• klauzula największego uprzywilejowania - przyznanie drugiej stronie praw i przywilejów, które zostały lub zostaną przyznane w przyszłości jakiemukolwiek państwu trzeciemu (stosowana w umowach handlowych, nawigacyjnych i konsularnych)

• klauzula arbitrażowa (koncyliacyjna) - zobowiązanie do przekazywania jakichkolwiek sporów wynikłych na tle stosowania umowy do sądu rozjemczego (komisji koncyliacyjnej)

• klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu - jeśli umowa podlega w jednym państwie ratyfikacji, a w innym zatwierdzeniu, to wówczas zamieszcza się klauzulę o przyjęciu zgodnie z prawem każdej umawiającej się strony

§ 4. Zakres mocy obowiązującej umów międzynarodowych

1. Obowiązywanie umów w czasie i przestrzeni

• prawo nie działa wstecz (lex retro non agit) - art. 28 Konwencji wiedeńskiej

• umowa zawarta później uchyla moc obowiązującą umowy zawartej wcześniej, dotyczącej tego samego przedmiotu (lex posterior derogat legi priori); art. 30 Konwencji wiedeńskiej:

• ust. 2: „Jeżeli traktat precyzuje, że jest podporządkowany traktatowi wcześniejszemu lub późniejszemu, bądź nie należy uważać go za niezgodny z takimi traktatami, postanowienia tego traktatu maja przewagę.”

• ust. 3. „Jeżeli wszystkie strony traktatu wcześniejszego są zarazem stronami traktatu późniejszego, lecz traktat wcześniejszy nie wygasł ani stosowanie jego nie zostało zawieszone zgodnie z art. 59, traktat wcześniejszy ma zastosowanie tylko w tym zakresie, w jakim jego postanowienia można pogodzić z postanowieniami traktatu późniejszego.”

• ust. 4. „Jeżeli strony traktatu późniejszego nie obejmują wszystkich stron traktatu wcześniejszego :

1. w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów ma zastosowanie ta sama reguła, co w ust. 3;

2. w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów a państwem będącym stroną jedynie jednego traktatu ich wzajemne prawa i obowiązki reguluje traktat, którego stronami są oba państwa.”

• powyższe zasady nie znajdują zastosowania w przypadkach, w których strony same zgodziły się na podporządkowanie jednych umów innym art. 103 Karty NZ mówi, iż w razie sprzeczności zobowiązań członków ONZ, wynikającymi z Karty, a ich zobowiązaniami z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z Karty mają pierwszeństwo

• umowa wiąże każde państwo w odniesieniu do całego terytorium, chyba, że umowa postanawia inaczej (art.29)

2. Zastrzeżenia

• praktyka, że państwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub przystąpienia do umowy zgłaszają zastrzeżenia (rezerwacje); uznanie przez MTS w 1951 r., iż „zastrzeżenia są dopuszczalne pod warunkiem, zgodności zastrzeżenia z przedmiotem i celem konwencji”;

• art. 19 konwencji wiedeńskiej „Przy podpisywaniu, ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu traktatu oraz przy przystąpieniu do niego państwo może zgłosić zastrzeżenie, chyba że: a) zastrzeżenie to jest zakazane przez traktat; b) traktat postanawia, że mogą być składane tylko określone zastrzeżenia, a dane zastrzeżenie do nich nie należy, lub c) chodzi o przypadki nie objęte literami a) i b), a zastrzeżenie jest niezgodne z przedmiotem i celem traktatu”

• zastrzeżenia, na które umowa zezwala, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe strony; gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji międzyn., zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej org.

• przyjęcie zastrzeżeń może być wyraźne lub milczące (brak sprzeciwu w ciągu 12 miesięcy od notyfikowania mu zastrzeżenia lub w dniu wyrażenia zgody na związanie się umową). Zgłoszenie sprzeciwu wobec zastrzeżeń przed jedno państwo nie stanowi przeszkody dla wejścia w życie umowy międzynarodowej między państwem sprzeciwiającym się a państwem zgłaszającym zastrzeżenia (niestosowanie postanowień, co do których zostały zgłoszone zastrzeżenia)

3. Zakres mocy obowiązującej umów wobec państw trzecich

• zasada, że umowa międzynarodowa wiąże strony tej umowy (ius facit inter partes) i nie wpływa na sytuacje prawną państw trzecich (pacta tertiis nec prosunt nec nocent); postanowienia umów, które formułują przepisy prawa zwyczajowego, są obowiązujące dla państw trzecich, gdyż czerpią one moc obowiązującą ze zwyczaju

• zawierane są umowy wywierające skutek prawny w państwach trzecich: umowy ustanawiające prawa dla państw trzecich i umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich (nie bez zgody państwa trzeciego)

§ 5. Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie stosowania umów

1. Nieważność umów

• przyczyny nieważności:

• niedopełnienie warunków co do podmiotu, jak i przedmiotu umowy powoduje, iż jest ona nieważna

• błąd (error) - powoduje nieważność gdy dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła podstawę wyrażenia zgody państwa na związanie się ta umową

• jeśli państwo zawarło umowę na skutek podstępu, czyli umyślnego wprowadzenia w błąd (dolus) ze strony innego państwa negocjującego, może powoływać się na podstęp dla unieważnienia swej zgody na związanie się umową

• zastosowanie przymusu - groźba użycia siły wobec przedstawiciela państwa w celu podpisania przez niego umowy pozbawia wszelkich skutków prawnych tą zgodę; stosowanie przymusu w stosunku do państwa w celu wyrażenia zgody na zawarcie umowy - unieważnienie traktatu

• podstęp

• wykorzystanie przymusowej sytuacji

• pogwałcenie przy zawieraniu umowy zasadniczych przepisów prawa wewnętrznego

• państwo nie może w celu unieważnienia umowy powoływać się na fakty - jeżeli po uzyskaniu wiadomości o tych faktach bądź to zgodziło się wyraźnie , aby umowę uważać za ważną, zachowującą moc obowiązującą lub nadal podlegającą zastosowaniu, bądź też należy uważać - ze względu na zachowanie się państwa - że pogodziło się ono z ważnością umowy, utrzymaniem jej mocy obowiązującej lub dalszym jej stosowaniem (art. 45 Konwencji wiedeńskiej)

• Konwencja wiedeńska zawiera sposoby postępowania, jakie należy stosować w związku z nieważnością umowy, jej wygaśnięciem, wycofaniem się z niej lub zawieszeniem stosowania. Strona powołująca się na jakąkolwiek przyczynę nieważności powinna poinformować o tym pozostałym stronom umowy oraz podać uzasadnienie

2. Ius cogens

• w stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o nadrzędnym znaczeniu (ze względu na istotne znaczenie dla społ. międzynarodowej), które nie mogą być uchylone żadna umowa międzynarodową np. zakaz użycia siły, zakaz interwencji w wewnętrzne sprawy państw, zasada wolności morza otwartego, przepisy o treści moralnej i humanitarnej

• stanowią one w pewnej mierze odpowiednik zasady porządku publicznego w prawie wewnętrznym, zabezpieczając interes społeczności międzynarodowej jako całości

• Konwencja wiedeńska - określa imperatywne normy powszechnego PM jako przyjęta i uznaną „przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę postępowania PM o tym samym charakterze”; wszystkie umowy muszą być zgodne z ius cogens pod sankcją nieważności (art. 53 & 64)

3. Wygaśnięcie umowy

• przyczyny wygaśnięcia (utrata mocy obowiązującej) umowy:

• przyczyny przewidziane w umowie: upływ czasu, na jaki umowa została zawarta (actus contrarius); spełnienie warunku rozwiązującego; wypowiedzenie umowy

• inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą; całkowite wykonanie umowy; trwała niemożność wykonania umowy (imposibilium nemo tenetur); niezgodność z nowo powstałą imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens); pogwałcenie umowy przez jedna z umawiających się stron

• zasadnicza zmiana okoliczności (dawniej nazywana klauzulą „rebus sic stantibus”) - wg Konwencji wiedeńskiej (art.62) „na podstawową zmianę okoliczności, jaka zaszła od momentu zawarcia umowy i nie była przewidziana przez strony, jako na przyczynę wygaśnięcia umowy lub wycofania się z niej, wolno powoływać się tylko wówczas, gdy istnienie tych okoliczności stanowiło istotną podstawę zgody stron na związanie się umową, a skutkiem zaszłej zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, jakie na podstawie umowy pozostają jeszcze do wypełnienia”

• zasadnicza zmiana okoliczności nie może stanowić przyczyny wygaśnięcia umowy, gdy:

• chodzi o umowę ustanawiającą granicę

• zasadnicza zmiana jest wynikiem pogwałcenia przez stronę, która na nią się powołuje, bądź to obowiązku wypływającego z umowy, bądź też jakiegokolwiek innego międzynarodowego obowiązku wobec którejkolwiek z pozostałych stron umowy

• wygaśnięcie różni się od stwierdzenia nieważności tym, że pociąga ono za sobą skutki prawne od chwili wygaśnięcia (ex nunc), a stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa była nieważna od samego początku i nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych (ex tunc)

4. Wypowiedzenie umowy

• klauzula w tekście umowy dotycząca wypowiedzenie umowy przez strony i określająca tryb tego procesu;

• wg Konwencji wiedeńskiej wypowiedzenie umowy (w wypadku braku klauzuli wypowiedzenia) jest dopuszczalne tylko, gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taka możliwość albo charakter umowy na to pozwala (art. 56)

• pewne kategorie umów , które nie zawierają klauzul wypowiedzenia i swym charakterem nie dozwalają dokonać tego procesu - traktaty pokoju, umowy kodyfikujące PM itp.

• jeśli umowa nie określa trybu wypowiedzenia, notyfikacja dot. zamiaru wypowiedzenia umowy powinna być złożona co najmniej na 12 miesięcy naprzód (art.56 Konwencji wiedeńskiej)

5. Zawieszenie stosowania umowy

• zawieszenie stosowania zwalnia strony umowy z obowiązku wypełniania jej postanowień we wzajemnych stosunkach w okresie zawieszenia; nie wpływa na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami

• zawieszenie spowodowane może być przyczynami podobnymi do przyczyn wygaśnięcia oraz naruszeniem umowy przez kontrahenta, niemożność jej wykonania lub zasadniczą zmianę okoliczności

• zawieszenie powinno być przewidziane w umowę lub przynajmniej nie zabronione

6. Wpływ wybuchu wojny na umowy międzynarodowe

• umowy wielostronne nie tracą mocy obowiązującej w następstwie wojny, a tylko ulega ona zawieszeniu w stosunkach między państwami wojującymi; są przywracane po przywróceniu stanu pokoju

• kategorie umów, które nie tracą mocy obowiązującej podczas wojny: umowy zawierane na czas wojny (prawo wojenne), umowy zawierające klauzule obowiązywania w czasie także wojny (np. konwencja o latarni morskiej pod Tangerem), umowy ustalające stan rzeczy (np. o cesji terytorium), umowy powołujące do życia org. m. (Karta NZ);

§ 6. Obowiązek przestrzegania i zasady interpretacji umów międzynarodowych

1. Pacta sunt servanda

• obowiązek przestrzegania zawartych umów (pacta sunt servanda) - moc obowiązującą tej zasady wywodzi się z prawa zwyczajowego; znalazła ona potwierdzenie w wielu umowach międzynarodowych: na konferencji londyńskiej 1871, w Pakcie Ligi Narodów; Karta NZ; Deklaracja przyjaznych stosunków i współpracy z 1970 r.

• wg Konwencji wiedeńskie „każdy traktat będący w mocy wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze” (art. 26)

2. Środki zabezpieczające wykonanie umów

• w czasach minionych: przysięga, dawanie zakładników, oddanie w zastaw ruchomości lub nieruchomości

• w czasach nowszych: okupacja pokojowa części terytorium do czasu wykonania zobowiązań, oddanie w zastaw pewnych źródeł dochodów

• umowy lub deklaracje gwarancyjne

• w celu zabezpieczenia skuteczności umowy może odbywać się kontrola wykonania umowy, przeprowadzana na zasadzie wzajemności przez same państwa zainteresowane bądź przez organizację międzynarodową

• przewidziana w wielu umowach o charakterze humanitarnym a także np. dotyczących ochrony biologicznej zasobów morskich

• przedmiotem gwarancji może być utrzymanie niepodległości lub integralności terytorialnej jakiegoś państwa

3. Interpretacja umów międzynarodowych

• interpretacja (wykładnia) umowy polega na wyjaśnieniu treści jej postanowień

• teorie interpretacyjne:

• szkoła subiektywistyczna (L. Ehrlich)- interpretacja powinna zmierzać do ustalenia prawdziwej woli umawiających się stron; co strony chciały wyrazić w danym postanowieniu

• szkoła obiektywistyczna, tekstualna - nacisk na sam tekst umowy, który jest oświadczeniem woli stron a nie spekulować rzeczywisty zamiar stron; reguły interpretacyjne Instytutu Prawa Międzynarodowego (1956) i przepisy Konwencji wiedeńskiej (1969)

• szkoła teleologiczna, funkcjonalna - nacisk na przedmiot i cel umowy; interpretacja w sposób odpowiadający potrzebom społ. międzynarodowej w czasie jej stosowania

• interpretacja autentyczna - dokonana przez strony zawierające umowę; interpretacja sądowa - dokonana przez sądy międzynarodowe (zwłaszcza MTS); interpretacja doktrynalna - przeprowadzona przez poszczególnych prawników; interpretacja urzędowa - dokonana przez jedno z umawiających się państw

• interpretacja wg Konwencji wiedeńskiej - traktat należy interpretować „w dobrej wierze, zgadnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście oraz w świetle jego przedmiotu i celu” (art. 31)

• przy interpretacji należy brać pod uwagę kontekst (tekst umowy, wszelkie porozumienia w związku z tą umową oraz dokumenty dot. tej umowy) oraz: późniejsze porozumienia między stronami dot. interpretacji lub stosowania, późniejsza praktykę stosowania umowy (jako porozumienie w sprawie interpretacji), wszelkie normy prawa międzynarodowego obowiązujące w stosunkach między stronami

• do pomocniczych środków interpretacji, łącznie z pracami przygotowawczymi do umowy, oraz okoliczności, w jakich została ona zawarta, wolno sięgać w celu potwierdzenia znaczenia wynikającego z zastosowania wyżej wymienionych wskazówek interpretacyjnych albo wówczas, gdy interpretacja oparta na tych wskazówkach pozostawia wątpliwości lub niejasności albo też prowadzi do rezultatu oczywiście absurdalnego lub nierozsądnego (art. 31-32)

§ 7. Zwyczaj międzynarodowy

• przez długi okres PM było głównie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w związku z dużą ilością umów wielostronnych;

• zwyczaj międzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem ogólnej praktyki uznanej za prawo;

• dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa elementy: praktyka (usus) i przekonanie o zgodności praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis)

• statut MTS - zwyczaj jest „ dowodem istnienia powszechnej praktyki przyjętej za prawo” (art. 38)

• praktyka - istotne znaczenie ma działalność państwa (szef państwa, minister spraw zagranicznych, przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organów (sady, parlament)

• również działalność organizacji międzynarodowych

• nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w kręgu społeczności międzynarodowej;

• reguła powinna znaleźć zastosowanie w pewnej liczbie przypadków;

• praktyka powinna być długotrwała (dawny pogląd); obecnie przepis prawa zwyczajowego może wykształcić się w krótkim okresie czasu ze względu na dynamikę stosunków międzynarodowych;

• praktyce musi towarzyszyć przekonanie, że dana reguła jest norma PM (element psychologiczny); brak działań ze strony państwa jak również działanie państwa, może wyrazić jego zgodę na wykształcenie się normy PZ;

• wg sędziego Negulesco praktyka powinna „polegać jednocześnie na nieprzerwanym potwierdzeniu faktów dokonywanych w dziedzinie stosunków międzynarodowych i na świadomości prawnej wspólnej dla państw, które w niej uczestniczą, opartej na przekonaniu, że powtarzanie faktów jest przejawem obowiązującej reguły”;

• możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa danego regionu

• moc obowiązująca - norma PZ traci ją na skutek:

• wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy PZ

• odstąpienia państw od jej praktykowania - odwyknięcie (desuetudo)

• w skutek wykształcenia się przeciwnego zwyczaju może też utracić moc obowiązującą norma prawa umownego

• uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego - podstawą mocy obowiązującej jest zgoda państwa; zwyczaj często jest określany jako „milcząca zgoda” (tacitus consensus)

• polskie orzecznictwo sądowe potwierdza moc obowiązującą zasad prawa zwyczajowego i poszczególne ustawy odsyłają do zwyczajów międzynarodowych

• kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) - grzeczność przestrzegana w stosunkach międzynarodowych; należy odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo, że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza PM ale może zostać źle odebrane. Najwięcej zasad kurtuazji wykształciło się w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie morskim

§ 8. Ogólne zasady prawa

• art. 38 statutu MTS „ogólne zasady prawa uznane przez państwa cywilizowane”; ogólne zasady prawa nie są ani zasadami prawa wewnętrznego ani zasadami PM; są ogólnymi zasadami prawa w ogóle

§ 9. Inne źródła prawa międzynarodowego

1. Orzecznictwo sądów międzynarodowych

• sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych przepisów prawa, gdyż opierają zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego

• sąd międzynarodowy nie może oprzeć orzeczenia wyłącznie na poprzednich wyrokach, może je tylko wykorzystać w celu ustalenia treści nie dość jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego

• sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych

2. Doktryna

• poglądy nauki prawa - doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie prawne społeczeństwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia propozycje nowych przepisów bez mocy obowiązującej

• tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały wyrokować zgodnie z jednomyślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice respondendi)

• wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna pełnią rolę „środka pomocniczego do stwierdzenia przepisów prawnych”

• pośrednie oddziaływanie doktryny i orzecznictwa na proces tworzenia prawa zajęcie stanowiska w kwestiach prawa międzynarodowego przez poszczególne państwa jest z reguły poprzedzone analizą doktryny i orzecznictwa w departamentach prawnych MSW; MTS i STSM często odwoływały się do orzeczeń, natomiast unikały odwoływania się do doktryny

3. Ustawodawstwo państw

• akty ustawodawcze poszczególnych państw dot. stosunków międzynarodowych nie są źródłem PM, gdyż nie mogą one nakładać obowiązków na inne państwa; wyrażają jedynie stanowisko tego państwa w danej sprawie co może w konsekwencji stanowić część procesu tworzenia się nowej normy prawa zwyczajowego lub umownego (np. ustawa o szelfie kontynentalnym)

4. Akty jednostronne

• akty jednostronne - wydawane przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych

• notyfikacja - oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym wydarzeniu, z którym prawo łączy skutki prawne. Często notyfikacja jest niezbędna celem wywołania skutku prawnego

• notyfikacja fakultatywna - wyjaśnienie stosunku prawnego, który inaczej budziłby wątpliwości (np. notyfikacje dotyczące utworzenia nowego państwa lub zmiany rządu)

• uznanie - potwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje powinien być traktowany w płaszczyźnie PM; np.:

• uznanie nowego państwa jako podmiotu PM

• uznanie rządu jako reprezentanta państwa (w przypadkach utworzenia rządu w drodze niekonstytucyjnej)

• uznanie ruchu narodowowyzwoleńczego

• uznanie za powstańców lub za stronę wojującą (w wojnie domowej)

• uznanie praw państwa do określonego terytorium

• protest - stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy są niezgodne z PM; zawsze charakter fakultatywny; może być wyrażony pisemnie (wysłanie noty) i ustnie

• zrzeczenie się (renonciation) - akt rezygnacji państwa z pewnych praw; w sposób wyraźny, nie domniemany

5. Uchwały organizacji międzynarodowych

• uchwały organów organizacji międzynarodowych - można w pewne mierze dopatrywać się źródeł PM w uchwałach organizacji międzynarodowych, zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego ONZ; charakter prawotwórczy i moc obowiązującą przypisuje się przede wszystkim prawu wewnętrznemu organizacji międzynarodowych

• miękkie PM - soft law w przeciwieństwie to prawa twardego (hard law);„słabe prawo”, „zobowiązania paraprawne”, poprzedzające prawo, prawo niedoskonałe itp.

• akty normatywne należące do „miękkiego” PM - uchwały organów organizacji międzynarodowych skierowane do państw członkowskich; porozumienie międzypaństwowe (wielostronne, dwustronne), którym z różnych względów nie nadano charakteru prawa „twardego” (charakteru umów); umowy, które nie zostały jeszcze ratyfikowane lub zatwierdzone przez odpowiedni organ

• przykładem porozumienia międzynarodowego, któremu świadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r.

§ 10. Kodyfikacja prawa międzynarodowego

1. Rozwój historyczny

• projekty skodyfikowania PM w celu zastąpienia mało precyzyjnego prawa zwyczajowego;

• zawarcie 13 konwencji haskich w 1907 r. i podpisanie deklaracji londyńskiej w 1909 r. - kodyfikacja prawa wojennego i dot. pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych

2. Kodyfikacja prawa międzynarodowego po drugiej wojnie światowej

• Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało Komisje Prawa Międzynarodowego 1949 r. w celu „stopniowego rozwoju PM i jego kodyfikacji”; przyjęte kodyfikacje:

• cztery Konwencje dotyczące prawa morza (1958)

• Konwencja dotycząca statusu bezpaństwowców (1954)

• Konwencja o stosunkach dyplomatycznych (1961)

• Konwencja o stosunkach konsularnych (1963)

• Konwencja o prawie traktatów (1969)

• Konwencja o misjach specjalnych (1969)

• Konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi (1975)

• Konwencja o sukcesji państw w zakresie umów międzynarodowych (1978)

• Konwencja o sukcesji państw w zakresie mienia, archiwów i długów (1983)

• prace nad kodyfikacja PM prowadzone są także poza KPM w ramach ONZ np. Komitet Specjalny Zgromadzenia Ogólnego (Deklaracja zasad PM), Komisja Praw Człowieka (opracowała Pakty Praw Człowieka; poza ONZ: Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (Konwencje dot. ochrony ofiar wojny)

3. Następstwa kodyfikacji

• proces kodyfikacji PM jest zjawiskiem pozytywnym głównie ze względu na to, iż prowadzi on do wyjaśniania i usystematyzowania przepisów obowiązującego prawa.

• negatywnym następstwem kodyfikacji PM jest dwoistość stanu prawnego, w którym jedne państwa związane są tylko przepisami prawa zwyczajowego, a inne - przepisami konwencji, która rozwija i precyzuje przepisy prawa zwyczajowego (niektóre państwa nie przystępują do nowych konwencji, jednakże nadal obowiązują je przepisy prawa zwyczajowego, które maja charakter powszechny)

Rozdział 4. Podmioty prawa międzynarodowego

§ 1. Pojęcie podmiotowości w prawie międzynarodowym

• pojęcie podmiotowości - podmiot prawa musi legitymować się zdolnością prawną, czyli zdolnością do posiadania praw i obowiązków oraz zdolnością do czynności prawnych - możliwość bezpośredniego zaciągania praw i obowiązków, co jest związane ze zdolnością do występowanie w stosunkach międzynarodowych;

• podmiotami PM są tylko państwa, które posiadają międzynarodową zdolność do czynności prawnych, czyli: utrzymania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych, zawierania umów, ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej, posiadania własnego obywatelstwa itp.

• podmiotowość a suwerenność - podmiotami PM są obecnie nie tylko suwerenne państwa ale także niesuwerenni uczestnicy stosunków międzynarodowych: organizacje międzynarodowe i Stolica Apostolska; podmiotowość ich jest rezultatem nadania lub uznania, nie mają charakteru pierwotnego jak suwerenne podmioty PM

• podmiotowość pierwotna i wtórna:





• Konwencja wiedeńska potwierdza istnienie podmiotów PM innych niż państwa w art. 3 „Fakt, że niniejszej konwencji nie stosuje się ani do porozumień międzynarodowych, zawartych między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego lub między takimi innymi podmiotami prawa międzynarodowego, ani do porozumień międzynarodowych zawieranych w formie innej niż pisemna, nie wpływa na: a) moc prawną takich porozumień; b) zastosowanie d nich którejkolwiek z norm sformułowanych w niniejszej konwencji, którym podlegałyby one na podstawie prawa międzynarodowego niezależnie od tej konwencji; c) zastosowanie konwencji do wzajemnych stosunków między państwami, opartych na porozumieniach międzynarodowych, których stronami są również inne podmioty prawa międzynarodowego”

• nie wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowy (np. międzynarodowe korporacje, kościoły, osoby fizyczne) są podmiotami PM, gdyż nie posiadają oni zdolności do czynności prawnych w stos. m., czyli PM nie reguluje ich stosunków z innymi krajami, umowy zawierane przez nich nie są umowami międzynarodowymi, nie podlegają prawu traktatów itp.

• podmiotowość a zdolność prawna - sama zdolność prawna (posiadanie praw i obowiązków bezpośrednio wynikających z PM, np. obowiązek nie popełniania przestępstw i zbrodni międzynarodowych przez osoby fizyczne) nie wystarcza do nabycia podmiotowości; osoba fizyczna nie jest zdolna do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych co oznacza, że nie jest podmiotem PM

• PM zna sytuacje, gdy państwo pozbawione możliwości występowania w płaszczyźnie zewnętrznej zachowywało swą podmiotowość, ja w wypadku III Rzeszy po II wojnie światowej, jednakże sytuacja taka ma wyjątkowy i przejściowy charakter uzasadniony w tym przykładzie odpowiedzialnością za agresję

§ 2. Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego

1. Elementy składowe i istota państwa

• trzy elementy niezbędne do powstania i istnienia państwa: ludność, terytorium i władza najwyższa

• konwencja z 1933 r. (Montevideo) o prawach i obowiązkach państwa - czwartym elementem jest zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami

• wymóg posiadania efektywnego rządu, jako najważniejszego elementu warunkującego istnienie państwa - np. Polska jako państwo przestała istnieć po rozbiorach mimo istnienia ludności polskiej i terytorium, przyczyną był brak władzy najwyższej

• Stuyt efektywne funkcjonowanie organizacji politycznej jest najważniejszą okolicznością dla powstania i istnienia państwa

• suwerenność - niezbędnym warunkiem istnienia państwa jako podmiotu PM jest niezależność i samodzielność występowania w stosunkach międzynarodowych - tylko gdy państwo jest suwerenne. Istnienie suwerenności jest formalnym kryterium podmiotowości prawno-międzynarodowej. Obecnie suwerenność oznacza przede wszystkim niezależność konstytucyjną (wewnętrzną i zewnętrzną). Do utraty suwerenności dochodzi w przypadku zniknięcia państwa, połączenia kilku państw w federację, bądź rozpadu federacji na samodzielne państwa

• znaczenie ludności - naród jest nosicielem suwerenności (przejaw zwierzchnictwa narodu); państwo jest wyrazem jego woli i interesów (rezultat samostanowienia)

2. Powstawanie i upadek państw. Zagadnienie sukcesji

• PM a powstanie państwa - PM nie ma bezpośredniego wpływu na powstawanie lub upadek państw, jest tylko świadkiem jego narodzin bez wpływu na przyczyny i skutki. Pośrednio determinuje powstawanie państw zakazem kolonializmu. PM ustala jednakże warunki, które państwo musi spełnić aby stać się pełnoprawnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych

• sposoby powstania nowych państw - oderwanie się czy wyodrębnienie z istniejących podmiotów, ich połączenie lub powstają na terytorium res nullius

• prawo narodów do samostanowienia - prawo narodów do tworzenia własnej organizacji państwowej (konsekwencja rozwijania się świadomości narodowej i kulturowej)

• dekolonizacja - proces wyzwalania się kolonii zapoczątkowany oderwaniem się USA od Anglii a osiągnął swój szczyt w latach 60. i 70. XX w.

• system mandatowy - procedura prowadząca do usamodzielnienia się niektórych obszarów zależnych - Pakt Ligi Narodów (art. 22 „[…] Niektóre wspólnoty, należące poprzednio do Cesarstwa Otomańskiego, osiągnęły taki stopień rozwoju, że ich istnienie jako narodów niepodległych może być tymczasowo uznane, pod warunkiem że rady i pomoc mandatariusza kierować będą ich administracją aż do chwili, kiedy się staną zdolne do samodzielnych rządów […]”; Irak, Palestyna, Transjordania (mandaty brytyjskie), Syria i Liban (mandaty francuskie)

• system powierniczy - ustanowiony w Karcie NZ; celem doprowadzenia obszarów powierniczych do samodzielnego bytu państwowego; wszystkie tereny powiernicze osiągnęły już niepodległość poprzez utworzenie nowego państwa, bądź samorządność poprzez stowarzyszenie się z sąsiednim państwem

• ocena legalności - klasyczne PM nie zakładało oceny legalności powstania czy zniknięcia państwa, jednakże obecnie, ze względu na zakaz wojny i kolonializmu, praktyka ONZ dowodzi, iż taki proces jest możliwy np. uznanie za nielegalną i sprzeczną z zasadą samostanowienia deklarację niepodległości Rodezji (Zimbabwe) przez rasistowski rząd białej mniejszości

• sukcesja - przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium przy powstaniu lub zniknięciu państwa

• sukcesja to rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad częścią lub całością określonego terytorium państwowego

• przedmiotem sukcesji mogą być: umowy międzynarodowe, zobowiązania i prawo pozatraktatowe, członkostwo w organizacjach międzynarodowych

• problemem sukcesji zajęła się Komisja Prawa Międzynarodowego wynikiem jej prac są dwie Konwencje: Konwencja wiedeńska o sukcesji państwa w odniesieniu do traktatów z 1978 r. i Konwencja wiedeńska w odniesieniu do sukcesji długów i własności państwowej z 1983 r.

• sukcesja w odniesieniu do traktatów - w odniesieniu do umów wielostronnych - tzw. teoria tabula rasa - nowe państwo uznaje, że nie jest związane żadnymi dawniejszymi umowami wielostronnymi; teoria prawa wyboru - wybór umów jakie chce utrzymać w mocy. W odniesieniu do umów bilateralnych - umowa jest obowiązująca gdy obie strony się na to zgadzają („prawo do namysłu”). Swoboda wyboru umów ograniczona jest zasadą trwałości granic

• sukcesja długów państwowych - zasada dobrej wiary; większą swobodę w tym względzie mają państwa powstałe w wyniku dekolonizacji

§ 3. Rodzaje państw z uwagi na ich strukturę

1. Państwa jednolite

• występuje na zewnątrz jako jeden podmiot

• istnieje zcentralizowana władza, nie ma podziału suwerenności między całość i części składowe

• jednostki administracyjne nie mają żadnej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych

• stosunki zagraniczne należą wyłącznie do kompetencji władz centralnych

2. Państwa złożone

• istotą państwa złożonego jest podział suwerenności między całość i części składowe

• w przeszłości państwami złożonymi były unie realne i personalne

• państwa związkowe - całość jest podmiotem PM a części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną zdolność do utrzymywania stos. międzynarodowych (federacje). Federacja występuje jako jeden podmiot w stosunkach międzynarodowych

• związki państw - podmiotami PM są części składowe, a całość albo w ogóle nie ma, albo ma ograniczoną zdolność do czynności (konfederacje). Konfederacja jest luźnym związkiem państw opartym na umowie międzynarodowej dla prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej i obronnej. Państwa związkowe pozostają suwerenne i stanowią odrębne podmioty PM

• konfederacja współcześnie nie występuje, jej historycznymi przykładami są konfederacja USA 1776-1787, konfederacja szwajcarska 1648-1848 i Związek Niemiecki 1815-1866 wszystkie przekształciły się z czasem w federacji

3. Związek Radziecki

• związkowe państwo wielonarodowe składające się z 15 republik

• specyfiką federalizmu radzieckiego miała być zdolność do działań w stosunkach międzynarodowych (podmiotowość) republik związkowych

• konstytucja z 1977 r. republiki związkowe poza sprawami należącymi do kompetencji ZSRR miały samodzielnie sprawować władzę państwową na swoim terytorium oraz uczestniczyć w rozwiązywaniu problemów należących do kompetencji ZSRR (oczywiście dalekie od realizacji )

4. Wspólnota Niepodległych Państw

• utworzona w grudniu 1991 r. po rozpadzie ZSRR (częściowy sukcesor ZSRR). Skład: Rosja, Białoruś, Ukraina, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan i Gruzja

• założenia - członkami są państwa niepodległe, suwerenne, prowadzące własną politykę zagraniczną, należące do ONZ; współpraca gospodarcza, wprowadzenie ekonomii wolnorynkowej itp.

• wyraźne rozdźwięki w momencie określania celów i zasad Wspólnoty (Rosja, Białoruś, Kazachstan - ekonomiczna i polityczna integracja między członkami, Ukraina i Gruzja - organizacja państw całkowicie niezależnych)

5. Wspólnota Narodów (brytyjska)

• szczególna forma prawnomiędzynarodowych stosunków i więzi jakie łączą państwa wchodzące w skład imperium brytyjskiego (uprzednio jako kolonie lub dominia)

• proklamowanie w 1926 r. brytyjskiej Wspólnoty Narodów, po drugiej wojnie światowej - Wspólnota Narodów

• w skład wchodzą dominia, republiki i samodzielne monarchie, które łączy uznanie monarchy brytyjskiego za głowę państwa (dominia - na zasadzie unii personalnej) lub za głowę Wspólnoty (republiki i samodzielne monarchie)

• całkowita równość w stosunkach, nieograniczone zdolności do czynności prawnych (mogą zawierać umowy międzynarodowe, korzystają z czynnego i biernego prawa legacji); w stosunkach wzajemnych między członkami Wspólnoty przedstawiciele dyplomatyczni noszą nazwę Wysokich Komisarzy

• więzy o charakterze ekonomicznym, stosowanie wzajemnych preferencji gospodarczych, strefa funta szterlinga; wspólnym fundamentem prawnym jest prawo angielskie; kooperacja w dziedzinach kultury, oświaty, polityki i gospodarki

• elementem organizacji międzynarodowej jest doroczna konferencja premierów państw członkowskich, a także spotkania ministrów finansów i handlu oraz oświaty; od 1967 r. działa w Londynie Sekretariat (rozsyłanie informacji do wszystkich państw członkowskich w sprawach interesujących całą Wspólnotę, popieranie i rozwijanie więzów łączących Wspólnotę we wszystkich dziedzinach, przygotowywanie konferencji premierów)

§ 4. Rodzaje państw ze względu na ograniczenie zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych

1. Państwa zależne

• państwa zależne - w rozumieniu PM zależne jest państwo, którego zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu (występowanie w imieniu jednego państwa przez inne państwo). Upośledzenie podmiotowości międzynarodowej poprzez odebranie zdolności do czynności prawnych

• protektoraty:

• międzynarodowe (państwa) - umowa między 2 suwerennymi państwami, w której jedno państwo (zwane protegowanym) zrzeka się w całości lub części swej zdolności do działania w płaszczyźnie zewnętrznej i przekazuje je państwu protektorowi przykładem Bhutan (Indie)

• kolonialne (terytoria i obszary nie mające takiego statusu)

• państwa wasalne - istnienie państwa wasalnego (lennego) i państwa suwerennego; zobowiązania charakterystyczne dla stosunków feudalnych w postaci daniny - do niedawna przykładem była Andora (symboliczna danina dla Francji w wysokości 960 franków i Hiszpanii 460 peset); po 1993 konstytucja wprowadziła zmiany w systemie feudalnym

2. Minipaństwa

• minipaństwa - Liechtenstein, Monako i San Marino można uznać za protektoraty międzynarodowe ze względu na maleńkie terytorium i niewielką liczbę mieszkańców. Liechtenstein jest reprezentowany przez Szwajcarię, Monako - Francja (prawo reprezentowania i zawierania umów międzynarodowych), Republika San Marino - Włochy

• ograniczona podmiotowość minipaństw nie jest kwestionowana uczestniczą one w licznych konferencjach międzynarodowych, m.in. KBWE oraz podpisują umowy międzynarodowe

• w latach 1990-1993 przystąpiły do ONZ

3. Państwa trwale neutralne

• państwa trwale neutralne - przyjęcie trwałej neutralności powoduje pewne ograniczenia zdolności do czynności prawnych w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo takie w zamian za uzyskaną gwarancję niepodległości i integralności terytorialnej zobowiązuje się nie używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu (wyjątek samoobrona)

• wyłączenie z możliwości przystąpienia do sojuszy i org. wojskowych, uczestniczenia w systemie bezpieczeństwa zbiorowego itp.

• status trwałej neutralności musi być zaakceptowany przez inne państwa; nie wystarczy sama tylko jednostronna decyzja, jak w przypadku deklaracji Islandii z roku 1918 czy Laosu z roku 1962

• stałą neutralność należy odróżniać od neutralności części terytorium, neutralności wojennej oraz polityki neutralności

• Szwajcaria od 1648 r. (przystąpiła do ONZ dopiero w 2002 r.), Austria 1955 r.

§ 5. Inne podmioty prawa międzynarodowego

1. Podmiotowość narodu

• podmiotowość narodu - prawo narodów do samostanowienia tylko ogólnikowo wymienione w Karcie NZ; deklaracja ONZ z 14 grudnia 1960 r. w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym „Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa określają wg własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swe życie gospodarcze, społeczne i kulturalne”

• uściślenie zasady (deklaracja z 1970 r.), aby uniemożliwić powoływanie się na nią w celu naruszania integracji terytorialnej i politycznej państw niepodległych (ruchy separatystyczne) „Nic, co zostało powiedziane […] nie będzie rozumiane jako upoważnienie lub zachęta do podjęcia jakiegokolwiek działania, które prowadziłoby do rozbicia lub naruszenia, całkowicie lub częściowo, integracji terytorialnej lub jedności politycznej suwerennych i niepodległych państw, które postępują zgodnie z zasadą równouprawnienia i samostanowienia narodów […] i które posiadają tym samym rząd reprezentujący całą ludność należącą do danego terytorium, bez względu na rasę, wyznanie lub kolor”

• wyrażenie woli narodu (wybór własnego statusu wewnętrznego i zewnętrznego) może dokonać się w drodze pokojowej lub w drodze walki narodowowyzwoleńczej; naród swobodnie wyraża swoja wolę wytworzenia własnej państwowości lub przyłączenia się do istniejącego podmiotu

• naród, który w trakcie walki narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości, wykształca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania w stos. międzynarodowych, staje się podmiotem PM (państwo in statu nascendi)

2. Podmiotowość organizacji międzynarodowych

• po II wojnie światowej organizacja międzynarodowe są z reguły uznawane za podmiot prawa międzyn.

• podmiotowość organizacji międzynarodowych - zdolność działania w płaszczyźnie międzynarodowej, do nabywania praw i zaciągania obowiązków międzynarodowych: zawieranie umów międzynarodowych z państwami i innymi organizacjami, korzystanie z biernego prawa legacji, ponoszenie odpowiedzialności i sprawowanie opieki nad funkcjonariuszami, korzystanie z przywilejów i immunitetów, działalność jest określona przez PM (na przykładzie ONZ)

• organizacja ma w stosunku do państwa charakter pochodny, korzysta z podmiotowości w zakresie ustalonym przez tworzące organizację państwa w umowie konstytucyjnej, jest powoływana i rozwiązywana w zależności od woli państw członkowskich; podmiotem PM jest tylko ta organizacja, która ma niezbędną sumę kompetencji międzynarodowych

3. Podmiotowość Stolicy Apostolskiej

• podmiotowość Stolicy Apostolskiej - głowa Kościoła katolickiego (zgodnie z prawem kanonicznym) - papież wraz z podległym mu zespołem urzędów kurialnych; zdolność papieża do występowania w stos. międzynarodowych była uznawana już w średniowieczu

• traktat laterański - 11 luty 1929 r. podpisanie traktatu laterańskiego między Stolicą Apostolską a Włochami (utworzenie państwa-miasta Watykanu); traktat ten wyposażył Stolice Apostolską w atrybuty państwowości umożliwiając występowanie także jako Państwo-Miasto Watykan (dwoistość podmiotu); jednakże to Stolica Apostolska częściej występuje w stosunkach międzynarodowych, podpisuje konkordaty, korzysta z prawa biernej i czynnej legacji

4. Podmiotowość osób fizycznych i prawnych

• podmiotowość osób fizycznych i prawnych - istnienie norm PM bezpośrednio skierowanych do osób fizycznych, dających im określone prawa i nakładających na nie obowiązki i odpowiedzialność - normy adresowane do jednostek - zakaz piractwa, pojęcie zbrodni międzynarodowych (zbrodnie wojenne, przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości, ludobójstwo, apartheid) pociągają za sobą odpowiedzialność karną osób fizycznych (wynikająca z naruszenia norm PM)

• zdolność działań w płaszczyźnie międzynarodowej istnienie norm adresowanych do osób fizycznych oraz posiadanie praw i obowiązków niezależnie od ich sporadyczności nie wystarcza do uzyskania podmiotowości, gdyż nie zostały one uzyskane czy zaciągnięte poprzez własne działania ale poprzez wolę państwa i za jego zgodą (np. prawa człowieka czy mniejszości narodowych)

• prawo petycji możliwość składania petycji jest uwzględniona w niektórych umowach o ochronie praw człowieka (Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej oraz protokół dodatkowy do MPPOiP)

• sytuacja prawna osób fizycznych i prawnych jest regulowana przez prawo wewnętrzne

§ 6. Uznanie międzynarodowe

1. Pojęcie i formy uznania

• uznanie międzynarodowe to akt prawny, w którym podmiot PM (państwo lub organizacja międzynarodowa) stwierdza istnienie pewnych faktów oraz przyznaje im określone skutki prawne. Przedmiotem uznania może być państwo, rząd, powstańcy, strona wojująca, naród; szersze rozumienie uznanie może odnosić się do każdej w zasadzie sytuacji prawnej

• uznanie może być udzielane indywidualnie przez poszczególne pomioty PM lub kolektywnie przez grupę państw lub organizację międzynarodową (w tym przypadku uznaniem podmiotowości państwa jest przyjęcie go w poczet członków)

• uznanie wyraźne (notyfikowanie tego zainteresowanemu podmiotowi w sposób jednoznaczny i nie budzący wątpliwości) i dorozumiane (wynika ono z faktów konkludentnych uznanie państwa lub rządu wynika z nawiązania stosunków dyplomatycznych lub podpisania umowy bilateralnej z państwem lub rządem uznanym)

• uznanie de facto i de iure - uznanie de facto traktowane jest jako niepełne i ograniczone, a więc warunkowe i odwoływalne (uznanie jeśli zostanie wypełniony sformułowany przezeń warunek); uznanie de iure jest bezwarunkowe i nieodwracalne

• obowiązek uznania - uznanie, zgodnie z PM, jest faktem pozostającym w sferze swobodnej decyzji poszczególnych podmiotów PM; obowiązek nieuznawania w przypadku gdy mamy do czynienia z nieuznawaniem fundamentalnych zasad PM (np. nielegalna okupacja jakiegoś terytorium)

• w szczególnych sytuacjach, jak miało to miejsce w przypadku Rodezji (przed powstaniem Zimbabwe), obok obowiązku nieuznawania, na członków Narodów Zjednoczonych może być nałożony obowiązek zastosowania sankcji

2. Uznanie państwa

• istnienie pewnych kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie wątpliwości czy należy udzielić już uznania nowopowstałemu państwu jednym z nich jest efektywność - stabilność i skuteczność władzy najwyższej nowopowstałego państwa, jej zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych; uzyskuje wtedy zdolność do czynności prawnych w rozumieniu PM (staje się suwerennym podmiotem PM)

• inne kryteria można podzielić na polityczne i prawne (subiektywne i obiektywne), przy czym pierwsze odnoszą się do opinii, drugie zaś do faktów

• przedwczesne uznanie - uznanie udzielone, mimo iż istnieją poważne wątpliwości co do stabilności i trwałości nowej organizacji terytorialnej, uznanie za państwo jeszcze w trakcie walki

• przedwczesne uznanie stanowi naruszenie PM, gdyż jest ono udzielane bezpodstawnie (uznawana społeczność nie tworzy jeszcze państwa w świetle faktów) oraz jest ono w pewnym sensie interwencja w sprawy wewnętrzne jakiegoś państwa

• warunki uznania w praktyce międzynarodowej - praktyka potwierdza tezę, że warunkiem i podstawą uznania państwa jest istnienie określonych elementów faktycznych, składających się na efektywność nowego porządku prawnego

• współcześnie nowymi kryteriami stają się przestrzeganie prawa do samostanowienia i praw człowieka

• konsekwencje uznania państwa:

• teoria konstytutywna - skutki prawne powstają dopiero z momentem uznania stanu faktycznego, nabycie podmiotowości zależy od uznania; teoria ta wynika z teorii pozytywistycznej i mówi, iż skoro źródłem praw i obowiązków jest zgoda państw, wyrażona lub dorozumiana, to ona tez jest źródłem podmiotowości; nowe państwo staje się podmiotem PM tylko w drodze uznania przez inne podmioty PM

• teoria deklaratoryjna - skutki prawne maja miejsce z chwilą, gdy sytuacja faktyczna spełnia stawiane przez PM warunki; nabycie podmiotowości będzie wynikiem nie uznania przez inne podmioty PM ale przez uzyskanie efektywności przez nowy porządek prawny, co jest tylko odnotowywane przez uznanie

• znaczenie uznania - polityczne jest warunkiem zapewnienie międzynarodowego pokoju i współpracy oraz tworzy trwałą i normalną podstawę prawną stosunków między państwami; prawne skutki uznania zarejestrowanie i akceptowanie nowego państwa, nawiązanie stosunków dyplomatycznych, stwierdzenie kompetencji jego organów i przedstawicieli oraz przyznanie im stosownych przywilejów i immunitetów, możliwość występowania przed sądami wewnętrznymi, korzystania z immunitetu sądowego oraz stwierdzenia obowiązywania aktów wewnętrznych uznawanego państwa

3. Uznanie rządu

• gdy rząd dochodzi do władzy w drodze pozakonstytucyjnej czyli w drodze puczu, zamachu stanu, przewrotu czy rewolucji

• kryteria uznania rządu kryteria prawne (obiektywne) - efektywność grupy pretendującej do władzy (zasadą przeciwstawną w przedmiocie uznania efektywności jest legitymizm, postulujący nieuznawanie rządów, które nie mogą się powołać na odpowiednią legitymację prawną, czyli zgodność z określonym wewnętrznym porządkiem prawnym); rzeczywiste sprawowanie władzy państwowej nad określoną grupą ludzi, na określonym terytorium (milczące lub wyraźne poparcie ludności i zdolność do wykonywania zobowiązań międzynarodowych) i kryteria polityczne (subiektywne)

• doktryna Tobara MSZ Ekwadoru, który postulował, by państwa amerykańskie działające wspólnie odmawiały uznania wszystkich rządów ustanowionych w drodze rewolucyjnej, sprzecznie z porządkiem konstytucyjnym

• doktryna Estrady 1930, Meksyk będzie utrzymywał bądź wycofywał swych przedstawicieli dyplomatycznych bez wypowiadania się przedwstępnego czy następnego co do prawa innych narodów do zachowania czy zmiany ich rządów lub władz; specjalny akt uznania nowych władz jest zbędny

• zagadnienie uznania rządów na emigracji powstało w okresie pierwszej wojny światowej

• podstawa uznania - rząd na emigracji ma kompetencje pod warunkiem efektywnych działań tak długo, jak istnieje okupacja; prowadzenie działalności mającej na celu odzyskanie niepodległości (walka z okupantem, posiadanie własnych sił zbrojnych lub kierowanie ruchem oporu na okupowanym terenie)

• jeśli okupacja się kończy, a rząd emigracyjny nie odzyskał rzeczywistej władzy nad okupowanym terytorium, traci on swą kompetencję i nie może być dłużej uważany za rząd tego państwa gdy na terytorium okupowanego kraju zostaje utworzony rząd sprawujący efektywną władzę przy poparciu ludności

4. Uznanie za stronę wojującą i za powstańców

• ruch niepodległościowy, wojna domowa lub powstanie przekształciły się z konfliktu wewnętrznego w konflikt o charakterze międzynarodowym

• dwa zespoły kryteriów: obiektywne (własny rząd i organizacja wojskowa powstańców, kontrola rządu nad częścią terytorium będącego w stanie wojny domowej, powstanie ma przybrać formę działań wojennych) i subiektywne (prawdopodobieństwo sukcesu powstańców, jak też istnienie bezpośredniego własnego interesu)

• poprzez nabycie uznania powstańcy uzyskują prawa i obowiązki państwa prowadzącego wojnę

• następuje zmiana w odpowiedzialności międzynarodowej rząd konstytucyjny zostaje zwolniony z odpowiedzialności za wydarzenia, jakie mają miejsce na terytorium niepodlegającym jego władzy, a na jego miejsce wchodzi, z racji sprawowania rzeczywistej władzy, rząd strony wojującej

• różnica między uznaniem za stronę wojującą i za powstańców grupa powstańcza nie jest upoważniona do uzyskania statusu strony wojującej, jeżeli: walczy dopiero o stworzenie warunków do powołania własnych organów rządowych, nie ma pod swą rzeczywistą władzą części terytorium, siły jej nie działają pod jednolitym dowództwem bądź nie przestrzegają obowiązujących sposobów prowadzenia wojny

• konsekwencje prawne: powstańcy nie są przez uznające państwo traktowani jako przestępcy czy piraci; państwa trzecie nie mają obowiązku do zachowania neutralności w stosunku do państwa wojującego.

5. Uznanie za naród

• miało miejsce w stosunku do Czechów i Polaków walczących w I wojnie światowej po stronie Ententy; stworzenie narodowych komitetów uznanych przez mocarstwa pozwoliło im na korzystanie z pewnych kompetencji rządowych (prawo posiadania armii, trybunałów wojskowych, używanie flagi narodowej) nie było równoznaczne z automatycznym uznaniem przyszłej państwowości

• obecnie instytucja ta nie jest stosowana

§ 7. Odpowiedzialność międzynarodowa państwa

• koncepcje odpowiedzialności:

• konserwatywna - odpowiedzialność państwa za szkody poniesione na jego terytorium przez cudzoziemca (szkody finansowe); obowiązek naprawienia szkody (reparacja i satysfakcja)

• postępowa - centralnym zadaniem PM jest zachowanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, dlatego tez odpowiedzialność za naruszenie zakazu uciekania się do wojny, za zbrodnie międzynarodowe wysunęła się na pierwsze miejsce; poza naprawieniem szkody również sankcje

1. Źródła odpowiedzialności

• naruszenie norm PM - odpowiedzialność międzynarodowa państw powstaje tylko w konsekwencji naruszenia zobowiązania międzynarodowego (naruszenie wynikające z działania bądź z zaniechania działania)

• rodzaje naruszeń - przynoszące szkodę jakiemuś państwu oraz wyrządzające istotną szkodę całej społeczności międzynarodowej, godząc w fundament prawa i stosunków międzynarodowych

• zbrodnie międzynarodowe - zbrodnie to bezprawne działania, które powodują naruszenie zobowiązania międzynarodowego istotnego dla ochrony fundamentalnych interesów całej społeczności międzynarodowej (naruszenie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa)

• delikty międzynarodowe - inne formy bezprawnej działalności

• przypisanie odpowiedzialności - sposób przypisania odpowiedzialności: naruszenie jakiejś normy PM oraz zachowanie danego podmiotu zezwalające na przypisanie mu odpowiedzialności

• podstawy odpowiedzialności:

• odpowiedzialność międzynarodowa powstaje tylko w wyniku jego winy (Grocjusz)

• skutek jako podstawa odpowiedzialności międzynarodowej (H. Triepel i D. Anzzilotti)

• koncepcja odpowiedzialności obiektywnej - odpowiedzialność ponosi państwo, któremu można przypisać naruszenie normy, bez potrzeby ustalania czy jakiś organ ponosi winę za to naruszenie, czy nie; podstawą odpowiedzialności jest tu skutek, jaki miało naruszenie normy

2. Odpowiedzialność bezpośrednia i pośrednia

• odpowiedzialność bezpośrednia (pierwotna) jest ponoszona przez państwo za swe własne działania, tj. swoich organów

• odpowiedzialność pośrednia (pochodna) odpowiedzialność ponoszona za akty poszczególnych osób prywatnych

• państwo odpowiada nie tylko za swoje działania ale także za działania swoich obywateli a nawet cudzoziemców przebywających na jego terytorium; różne konsekwencje wynikające z odpowiedzialności bezpośredniej (zobowiązanie odszkodowania) i pośredniej (ukaranie winnych)

• odpowiedzialność za działania organów wykonawczych - państwo odpowiada za działania swoich organów wykonawczych sprzeczne z ich kompetencjami, podobnie jest z przedstawicielami dyplomatycznymi; w przypadku członków sił zbrojnych należy rozróżnić okres pokoju i wojny (w czasie wojny strona wojująca jest odpowiedzialna za każdy czyn osób wchodzących w skład jej sił zbrojnych)

• odpowiedzialność za działania władzy ustawodawczej - państwo może odpowiadać za samo uchwalenie ustawy sprzecznej z jego zobowiązaniami międzynarodowymi

• odpowiedzialność za działania organów sądowych - jeśli akty sądów są sprzeczne z PM powstaje odpowiedzialność międzynarodowa (niezależnie czy były one wynikiem omyłki, czy świadomego działania)

• odpowiedzialność za działania osób prywatnych - państwo odpowiada za działanie bezprawne osób prywatnych wymierzone przeciw innemu państwu bądź cudzoziemcom, jeżeli szkoda wynikła wskutek zachęcania czy tolerowania tych działań, niezastosowania przez państwo środków prewencyjnych bądź nie ukarania sprawców bezprawnych działań

3. Formy odpowiedzialności

• reparacja (naprawienie szkód) - w formie restytucji (przywróceniu poprzedniego stanu rzeczy, jaki istniał przed popełnieniem deliktu np. wykonanie zobowiązań, odwołanie bezprawnego działania itp.); w pewnych sytuacjach, gdy doszło do zniszczenia obiektu podlegającego zwrotowi, występuje tzw. restytucja zastępcza; lub odszkodowania (zapłacenie pewnej sumy, bądź danie ekwiwalentu w celu wyrównania szkód materialnych będących wynikiem deliktu); PM nie dopuszcza kar pieniężnych jako formy zadośćuczynienia

• satysfakcja - forma wynagrodzenia niematerialnych szkód poniesionych przez państwo, polega na wyrażeniu dezaprobaty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego państwa; przeprosiny i wyrazy ubolewania, zobowiązanie ukarania winnych itp.

• sankcje - zbrodnie międzynarodowe - sankcje ekonomiczne i wojskowe (np. embargo) art. 41 i 42 Karty NZ; sankcje mogą być stosowane także przez inne organizacje międzynarodowe (1991 - EWG nałożyła embargo na Serbię i Czarnogórę, OPA w 1992 r. na Haiti)

Rozdział 5. Organy państwa w stosunkach międzynarodowych

§ 1. Organy wewnętrzne

• PM nie określa, na jakich zasadach na być oparty proces podejmowania przez państwo decyzji w stosunkach międzynarodowych

• przedmiotem prawnomiędzynarodowego uregulowania jest natomiast sfera reprezentacji państwa (kto i na jakich zasadach może wyrażać wolę państwa w stosunkach zewnętrznych); art. 7 pkt. 2 Konwencji wiedeńskiej o prawie tratatów z 1969 r.: „ze względu na ich funkcje i bez potrzeby przedkładania pełnomocnictw, następujące osoby uważa się za reprezentujące swoje państwo:

• głowy państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych - dla dokonania wszelkich czynności związanych z zawarciem traktatu

• szefów misji dyplomatycznych dla przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym

• przedstawicieli skredytowanych przez państwa bądź na konferencji międzynarodowej, bądź przy org. m. lub przy jednym z jej organów - dla przyjęcia tekstu traktatu na tej konferencji, w tej organizacji lub w tym organie.”

• innym zagadnieniem, którym zajmuje się PM w związku z reprezentacja są przywileje i immunitety, jakie przysługują osobom występującym w charakterze organów państwowych poza granicami jego terytorium

• organy państwowe występujące w stosunkach międzynarodowych dzieli się na:





1. Głowa państwa

• konstytucyjna pozycja głowy państwa; wg norm prawa zwyczajowego jego pozycja określana jest jako tzw. ius repraesentationis omnimodae, czyli nieograniczonego, pełnego prawa reprezentowania państwa w stosunkach międzynarodowych zewnętrznych oraz zespołu przywilejów i immunitetów („immunitet suwerena”)

• uprawnienia głowy państwa - reprezentowanie państwa i wyrażanie jego woli na zewnątrz; wysyłanie i przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych; zawieranie umów międzynarodowych bez pełnomocnictw; ogłaszanie stanu wojny i pokoju; podpisywanie dokumentów (listy uwierzytelniające i odwołujące, pełnomocnictw do zawarcia umowy, dokumentów ratyfikacyjnych itp.)

• w Polsce art. 133 i 126 Konstytucji z 1997 roku

• przywileje i immunitety głowy państwa - przysługują urzędowi a nie osobie; na terytorium obcym nie podlega on jurysdykcji karnej, administracyjnej i jurysdykcji miejscowej cywilnej; bezwzględna nietykalność osoby głowy państwa; ochrona przed zniesławieniem (PM zakazuje uprawiania tzw. propagandy dyfamacyjnej wymierzonej przeciw szefom państw); przywilej nietykalności rozciąga się na rezydencję, pojazdy, środki lokomocji i korespondencję

• odpowiedzialność głowy państwa - zasada odpowiedzialności szefów państw za zbrodnie i przestępstwa międzynarodowe

2. Parlament

• udział w kształtowaniu i kontroli polityki zagranicznej jest istotnym czynnikiem w stanowieniu polityki zagranicznej i określaniu jej kierunków [oczywiście jego rola jest różna i zależy od ustroju społeczno-ekonomicznego i systemu rządów, jak napisał autor .. SP] - parlamenty są najwyższymi organami władzy państwowej, podejmuje uchwały określające podstawowe kierunki działalności państwa oraz sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej

• ogłaszanie stanu wojny - sejm decyduje o stanie wojny (tylko w przypadku napaści zbrojnej na terytorium RP lub gdy wynika to z zawartych umów) i pokoju

• udział parlamentu w realizacji polityki zagranicznej - wzajemne kontakty między parlamentami, wymiana wizyt, prowadzenie oficjalnych rokowań; komisje spraw zagranicznych przesłuchują kandydatów na ambasadorów

• Unia Międzyparlamentarna od 1889 r. służy popieraniu kontaktów osobistych między członkami wszystkich parlamentów, zorganizowanych w grupy narodowe

3. Rząd i szef rządu (premier)

• kompetencje rządu - organ faktycznie określający kształt stosunków zewnętrznych; zawiera umowy wymagające ratyfikacji oraz zatwierdzenia i wypowiada inne umowy międzynarodowe; znaczenie w sferze reprezentacji i wyrażania na zewnątrz woli państwa; umowy międzyrządowe

• zatwierdzanie umów międzynarodowych - umowy takie nie zawierają klauzuli ratyfikacyjnej lecz wymagają zatwierdzenia przez rząd (pominięcie parlamentu); procedura zatwierdzania określana jest przepisami wewnętrznymi

• uprawnienia szefa rządu - prawo zawierania umów międzynarodowych, prowadzenia rokowań oraz oświadczenia woli państwa bez pełnomocnictw; jego oświadczenia wiążą państwo; przyjmowanie obcych przedstawicieli dyplomatycznych, wystawianie pełnomocnictw zazwyczaj z kontrasygnatą MSZ przedstawicielom państwa w organach i organizacjach międzynarodowych oraz delegatom na konferencje międzynarodowe

• spotkanie na szczycie - spotkanie szefów państw i rządów oraz przywódców największych partii dla załatwienia najważniejszych problemów; szef rządu przebywający za granicą korzysta z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych jest on traktowany jak głowa państwa (występujące różnice nie tyle dotyczą jego sytuacji prawnej, co raczej protokolarnej)

4. Minister i ministerstwo spraw zagranicznych

• kompetencje ministra spraw zagranicznych: reprezentuje państwo, może prowadzić rokowania dwu- i wielostronne oraz podpisywać umowy bez pełnomocnictw; jego oświadczenie pisemne i ustne są wiążące dla państwa

• utrzymywanie stałego kontaktu z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi, bierze udział w składaniu listów uwierzytelniających, uczestniczy w przyjmowaniu delegacji państwowych i rządowych, powoływanie własnych i przyjmowanie obcych charges d'affaires, kontrasygnuje listy uwierzytelniające dyplomatom itd.

• może wystawiać listy komisyjne własnym i udzielać exequatur obcym konsulom

• udziela zezwolenia na opublikowanie umów w kwestiach prawnomiędzynarodowych dotyczących m.in. obowiązywania umów, immunitetów i przywilejów obcych przedstawicieli, wzajemności, uznawania bądź nieuznawania praw i tytułów państw obcych

• minister spraw zagranicznych korzysta z takich samych przywilejów jak przedstawiciele dyplomatyczni

• ministerstwo spraw zagranicznych - prowadzi całość polityki zagranicznej państwa, utrzymuje kontakt z obcymi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi, kieruje pracą własnych placówek

• spoczywa na nim obowiązek ochrony interesów własnego państwa i jego obywateli; również koordynacja działalności zagranicznej innych centralnych urzędów

• struktura MSZ trzy rodzaje departamentów:

• terytorialne (prowadzą i koordynują bieżącą politykę zagraniczną wobec określonych grup krajów)

• funkcjonalne (wydzielone zagadnienia: sprawy konsularne, prawne, traktatowe, kulturalne itp.)

• administracyjne (charakter pomocniczy - gabinet ministra, kadry, łączność itp.)

• minister właściwy do spraw zagranicznych kieruje działalnością MSZ przy pomocy sekretarza stanu, podsekretarzy stanu oraz gabinetu politycznego ministra w czasie nieobecności ministra jego obowiązki pełni sekretarz stanu, który w tym czasie używa tytułu: kierownik MSZ

5. Minister właściwy do spraw gospodarki

• obrót towarami i usługami z zagranicą regulowany jest w przepisach prawa i umowach międzynarodowych

• uprawnienia ministra właściwego ds. gospodarki - koordynacja działań w zakresie współpracy gospodarczej z zagranicą, kontrola obrotu z zagranicą towarami i technologiami w związku z porozumieniami i zobowiązaniami międzynarodowymi; podejmowanie i rozwijanie działań na rzecz dostępu do rynków zagranicznych polskich towarów, usług i kapitału, promocja polskiej gospodarki za granicą, współpraca z właściwymi organizacjami, tworzenie i utrzymywanie placówek ekonomiczno-handlowych za granicą

§ 2. Organy zewnętrzne

1. Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne

• główny instrument realizacji stosunków dwustronnych

• stałe misje dyplomatyczne są urzędami jednoosobowymi, akredytowanymi przy głowie państwa pobytu, maja charakter przedstawicielski, korzystają przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, stale przebywają w państwie pobytu

• sposoby ustanowienia i zakończenia misji dyplomatycznej, funkcje, przywileje i obowiązki są regulowane prze prawo dyplomatyczne (Konwencja Wiedeńska z 1961 r.)

2. Misje specjalne

• obok stałych przedstawicielstw dyplomatycznych państwa wysyłają doraźne delegacje w celu załatwienia określonych spraw - misje specjalne, zwane też misjami ad hoc

• cele misji specjalnych - polityczne (prowadzenie rokowań i załatwianie spraw spornych, negocjowanie i podpisywanie deklaracji i umów), ceremonialne (udział w koronacjach, pogrzebach, uroczystościach związanych z objęciem stanowiska prezydenta itp.) i techniczne (rozwiązanie lub uzgodnienie problemów specjalistycznych); osobną grupę stanowią misje specjalne wysyłane na konferencje międzynarodowe

• gdy między państwami nie ma stałych stosunków dyplomatycznych, misje specjalne stanowią jedyną formą bezpośrednich kontaktów między tymi państwami

• niekiedy (tzw. ambasadorzy „wędrujący”, ambasador-at-large) jedna osoba jest wysyłana w celu przedstawienia stanowiska lub zbadania opinii innych rządów do kilku krajów

• wysłanie misji specjalnej występuje w wyniku uzgodnienia między zainteresowanymi państwami; wcześniejsze określenie celu misji

3. Przedstawicielstwa handlowe

• monopol handlu zagranicznego - stan, w którym regulowanie i prowadzenie międzynarodowej wymiany handlowej wykonywane jest przez państwo lub z jego upoważnienia

• zadania przedstawicielstw handlowych - reprezentacja interesów państwa w dziedzinie handlu zagranicznego, działanie na rzecz rozwoju stosunków gospodarczych, badania sytuacji ekonomicznej kraju, w którym się znajdują, odnotowanie ruch cen i zmian kursów, uczestniczą w przygotowywaniu umów ekonomicznych, ocenia i pomoc w działalności przedsiębiorstw handlu zagranicznego

• polskie przedstawicielstwa - wydziały ekonomiczno-handlowe będące integralna częścią ambasad, sekcje i wydziały handlowe przy konsulatach (dawniej biura radców handlowych)

4. Przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych

• stałe przedstawicielstwa państw członkowskich przy org. m. wynikają ze wzrostu znaczenia i dynamicznego rozwoju organizacji międzynarodowych; rozwój stałych przedstawicielstw nastąpił po drugiej wojnie światowej; istnieją nie tylko przy ONZ ale także przy wielu organizacjach wyspecjalizowanych (UNESCO w Paryżu, FAO w Rzymie itp.) oraz innych organizacjach tj. Unia Europejska, NATO itd.

• cele stałych przedstawicielstw - utrzymanie stałego kontaktu z sekretarzem organizacji, zapewnia szybkie dostarczenie dokumentacji i informacji, pozwala utrzymywać stosunki i uzgadniać stanowisko z innymi członkami organizacji także w okresach między posiedzeniami i sesjami organów

• Konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi - 14 marca 1975 r. uchwalenie Konwencji; reguluje ona status prawny stałych przedstawicielstw i stałych obserwatorów państw nie będących członkami, sytuacje prawna delegatów do organów i na konferencje międzynarodowe

• zadania przedstawicielstw - (art. 6 powyższej Konwencji) reprezentacja państwa, utrzymanie więzi między państwem a organizacją, prowadzenie negocjacji, zaznajamianie się z działalnością organizacji, zapewnienie udziału państwa w działalności organizacji, ochrona interesów państwa, popieranie realizacji celów organizacji

• konwencja przewiduje przyznanie przez państwo, w którym znajduje się siedziba organizacji regionalnych, ułatwień przedstawicielstwom umożliwiającym im wykonywanie swych funkcji (zakres przywilejów i immunitetów w znacznym stopniu wzorowany na odpowiednich postanowieniach Konwencji wiedeńskiej z 1961 różnicą np. to, iż precedencja między szefami stałych przedstawicielstw, nieróżniących się między sobą rangami, określana jest wg porządku alfabetycznego nazw ich krajów używanych w organizacji

5. Urzędy konsularne

• charakter przedstawicielski urzędów konsularnych jest ograniczony w porównaniu do przedstawicielstw dyplomatycznych

• zadania konsulatów - ochrona skonkretyzowanych interesów obywateli i państwa we wszystkich dziedzinach, które wymagają od konsula jego działania, opieki i ochrony oraz popieranie przyjaznych stosunków między państwem wysyłającym a przyjmującym

• w praktyce uwidoczniła się tendencja do zrównywania konsulów (pod względem przywilejów i immunitetów) z dyplomatami konwencje konsularne

6. Misje wojskowe

• przypadki działania jednostek wojskowych, żołnierzy i oficerów w charakterze organu zewnętrznego państwa (wszelkie zorganizowane siły zbrojne, jednostki powietrzne, lądowe lub morskie przebywające poza granicami swego kraju)

• okręty wojenne poza swoimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym korzystają z pełnego immunitetu, są wyłączone spod jurysdykcji miejscowej; działają jednocześnie jako organy społeczności międzynarodowej zwalczanie niewolnictwa czy piractwa

• rodzaje misji wojskowych - misje doraźne (dla załatwienia określonej sprawy), stałe misje wojskowe w wyniku umów międzynarodowych i przebywające stale na terytorium innego państwa (te z kolei dzielą się na mające uprawnienia do reprezentacji państwa oraz misje wysyłane na podstawie umów o pomocy i współpracy wojskowej)

§ 3. Stosunki dyplomatyczne

1. Normy regulujące stosunki dyplomatyczne

• stosunki dyplomatyczne są regulowane przez zespół norm prawa dyplomatycznego, normy kurtuazyjne i normy prawa wewnętrznego

• Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. - opracowana przez Komisję Prawa Międzynarodowego; nie uchyliła prawa zwyczajowego

• Konwencja zakazując dyskryminacji w stosunkach dyplomatycznych, ustala pewne minimum, od którego strony mogą odchodzić na zasadzie porozumień, przyznając swoim misjom i ich personelowi bardziej uprzywilejowane traktowanie

• prawo dyplomatyczne daje państwu swobodę w określeniu organów i stopnia reprezentacji w stosunkach dyplomatycznych, organizacji służby dyplomatycznej oraz kształtu protokołu dyplomatycznego

• stosunki dyplomatyczne można rozumieć szeroko, obejmując nimi działalność i pozycję wszystkich organów reprezentujących państwo w stosunkach zewnętrznych, lub wąsko, sprowadzając je do stosunków utrzymywanych za pomocą stałych przedstawicielstw (misji) dyplomatycznych

2. Ustanowienie stosunków dyplomatycznych

• prawo legacji - prawo wysyłania własnych (czynne prawo legacji) i przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych (bierne prawo legacji); ustanawianie stosunków dyplomatycznych następuje na podstawie wzajemnego porozumienia

• nawiązanie stosunków dyplomatycznych:

• porozumienie o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych

• znalezienie odpowiedniego kandydata na szefa misji (spełniającego warunki państwa wysyłającego i zaakceptowanego przez państwo przyjmujące)

• agrément - zgoda państwa przyjmującego na proponowaną osobę; odmowa nie musi być uzasadniona, nie jest czymś wyjątkowym w stosunkach dyplomatycznych

• listy uwierzytelniające - po uzyskaniu agrément szef państwa wysyłającego (ambasador lub poseł) i minister spraw zagranicznych (w odniesieniu do charges d'affaires) wystawiają listy uwierzytelniające i wprowadzające, które są składane głowie państwa przyjmującego lub ministrowi spraw zagranicznych (przyjęcie ich jest warunkiem niezbędnym)

• po wręczeniu listów uwierzytelniających ambasador jest przyjmowany przez głowę państwa na audiencji prywatnej, w której uczestniczy z reguły minister spraw zagranicznych

• akredytacja w kilku krajach - szef misji dyplomatycznej może mieć za zgodą państw przyjmujących akredytację w więcej niż w jednym państwie np. ambasador RP w RPA jest równocześnie akredytowany w Lesotho, Namibii, Mozambiku i Suazi

• misja dyplomatyczna w państwie, w którym szef misji nie ma stałej siedziby, może być kierowana przez chargé d'affaires ad interim

• członkowie personelu dyplomatycznego powinni mieć w zasadzie obywatelstwo państwa wysyłającego

3. Funkcje misji dyplomatycznej

• reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym - szef misji dyplomatycznej kontroluje i koordynuje działalność wszystkich placówek, biur i przedstawicielstw w państwie przyjmującym; oświadczenia szefa misji maja charakter oficjalny

• ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli - misja sprawuje opiekę dyplomatyczną nad obywatelami będącymi na terytorium państwa pobytu, kontrola nad realizacja umów

• prowadzenie rokowań z państwem pobytu - w celu zapobiegnięcia szkodliwym dla swego kraju zjawiskom i procesom; wyjaśnianie problemów spornych, prowadzenie rokowań i zawieranie porozumień

• informacje o państwie pobytu - zdobywanie legalnymi sposobami, dozwolonymi przez miejscowe prawo możliwie pełnych i rzetelnych danych o państwie pobytu (prognozowanie, wytyczanie kierunków polityki zagranicznej); sprawozdania na podstawie gazet, statystyk, oficjalnych spotkań itp. o poszczególnych problemach i dziedzinach

• rozwijanie przyjaznych stosunków - rozwijanie stos. poprzez stymulowanie współpracy gospodarczej, naukowej czy kulturalnej; działania na rzecz promocji swego kraju

• funkcje konsularne - specjalne wydziały konsularne

4. Klasy szefów misji i zagadnienie precedencji

• szefowie misji dyplomatycznej mogą należeć do jednej z trzech klas:

• ambasadorów i nuncjuszów (przedstawiciel Stolicy Apostolskiej) - akredytowani przy głowie państwa

• posłów nadzwyczajnych i ministrów pełnomocnych oraz internuncjuszów - akredytowani przy głowie państwa

• chargés d'affaires (en pied) - akredytowani przy ministrze spraw zagranicznych

• chargés d'affaires ad interim - pracownicy dyplomatyczni misji kierujący nią w czasie okresowej nieobecności czy choroby szefa

• minister-rezydent - między posłami a chargés d'affaires; byli ustanawiani rzadko, i to przede wszystkim w protektoratach i państwach zależnych; klasa ta przestała mieć jakiekolwiek znaczenie w praktyce

• precedencja - pierwszeństwo między szefami placówek; regulamin wiedeński ustalił, iż w każdej klasie funkcjonariusze dyplomatyczni zajmują miedzy sobą miejsce według daty urzędowej notyfikacji ich przybycia

• państwo może ustalać tę kolejność albo od momentu złożenia listów uwierzytelniających, albo od momentu zawiadomienia o przybyciu i przedstawieniu MSZ kopii listów uwierzytelniających, jednakże praktyka ta musi być jednolita i stosowana bez dyskryminacji

5. Personel misji dyplomatycznej

• personel misji dyplomatycznej dzieli się na:

• personel dyplomatyczny (grono korzystające z przywilejów i immunitetów; radcowie, sekretarze, attaches zwykli, będący najniższymi rangą dyplomatami oraz specjalni - wojskowi, morscy czy lotniczy, utrzymujący stosunki z odpowiednimi ministerstwami państwa pobytu i mający specjalne pozycje funkcjonalne i protokolarne w misji)

• personel administracyjny i techniczny (kierownik i pracownicy kancelarii, maszynistki, lekarze, tłumacze, szyfranci)

• służba misji (personel obsługi - kierowcy, dozorcy, sprzątaczki zatrudnieni przez państwo wysyłające)

• prywatna służba (domowa służba członków misji, niezatrudnieni przez państwo)

§ 4. Przywileje i immunitety dyplomatyczne

1. Pojęcie przywilejów i immunitetów

• wyłączenia, ulgi, prawa i szczególna ochrona, z jakiej korzystają przedstawiciele dyplomatyczni poza granicami swego kraju

• umowy międzynarodowe traktujące o przywilejach i immunitetach: Karta NZ, Konwencja o przywilejach i immunitetach Narodów Zjednoczonych z 1946 r., konwencja o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych 1947 r., Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych

2. Podstawa przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

• teoria eksterytorialności - Grocjusz założenie, że misja dyplomatyczna powinna być traktowana tak, jak gdyby ambasada czy poselstwo, znajdujące się poza krajem pobytu, było cząstką państwa wysyłającego; teoria ta jest odrzucana w nauce jako sprzeczna z rzeczywistością

• teoria reprezentacji - pochodzi z czasów absolutyzmu; założenie, że skoro przedstawiciel dyplomatyczny jest osobistym reprezentantem - alter ego monarchy-suwerena, który nie podlega żadnej władzy, to i on powinien być traktowany tak samo i mieć takie same przywileje i immunitety. Przedstawiciel dyplomatyczny reprezentuje naród i państwo, a skoro wszystkie państwa są sobie równe to organy jednego państwa nie powinny podlegać organom drugiego

• uzasadnia jednak tylko przywileje organów wewnętrznych i zewnętrznych występujących w stosunkach międzynarodowych, nie uzasadnia natomiast przywilejów innych osób, które nie mają w pełni przedstawicielskiego charakteru

• teoria funkcjonalna - założenie, że warunkiem wykonania przez personel misji powierzonych mu zadań jest korzystanie z określonych przywilejów i immunitetów; różnym funkcjom, wykonywanym przez różne kategorie personelu misji, przysługują różne przywileje i immunitety

• zawężające interpretowanie przywilejów

• we współczesnym prawie międzynarodowym przywileje i immunitety oparte są częściowo na teorii funkcjonalnej, a częściowo na teorii reprezentacji

• przywileje i immunitety można podzielić na rzeczowe (przysługujące placówce dyplomatycznej) oraz osobowe (poszczególne kategorie pracowników misji)

3. Przywileje i immunitety misji

• nietykalność - oznacza, że bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mają prawa wstępu na teren misji (aspekt negatywny); obowiązek podjęcia wszystkich stosownych środków w celu ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek natręctwem, szkodą oraz zakłóceniem spokoju i naruszeniem jej powagi (aspekt pozytywny)

• nietykalność obejmuje środki transportu misji, które są wyłączone spod rewizji, rekwizycji, zajęcia itp., a także archiwa i dokumenty misji

• azyl dyplomatyczny - nie objęty PM, uregulowany na konferencjach w Hawanie i Montevideo; azyl umożliwia obywatelowi schronienie na jego własnym terytorium w misji dyplomatycznej innego państwa azyl może być udzielony tylko zbiegowi politycznemu, w przypadkach nagłych, na określony czas, przy czym państwo, na terytorium którego udzielono zbiegowi politycznemu schronienia, może zażądać opuszczenia przez niego swego terytorium pod warunkiem zagwarantowania mu bezpieczeństwa

• prawo porozumiewania - porozumienie się z innymi placówkami i konsulatami państwa wysyłającego niezależnie od tego, gdzie się one znajdują, za pomocą wszelkich odpowiednich środków (kodem czy szyfrem), włączając w to kurierów dyplomatycznych, którzy korzystają z nietykalności. Korespondencja urzędowa dotycząca przedstawicielstwa i jego działalności jest nietykalna. Zwolnienie z opłat, podatków itp. placówki dyplomatycznej pobieranych w związku z wykonywaniem funkcji oficjalnych

4. Przywileje i immunitety osobowe

• nietykalność przedstawiciela dyplomatycznego - zakaz stosowania jakichkolwiek środków przymusu: zatrzymania czy aresztowania, nakłada obowiązek traktowania go z należytym szacunkiem oraz obowiązek przedsięwzięcia wszelkich kroków dla ochrony i zapobieżenia jakiemukolwiek zamachowi na jego osobę, wolność lub godność (rezydencja, akta, korespondencja, mienie)

• immunitet jurysdykcyjny - przedstawiciel dyplomatyczny wyłączony jest spod jurysdykcji karnej państwa przyjmującego oraz spod jurysdykcji cywilnej i administracyjnej (trzy wyjątki);

• a.) powództwa z zakresu prawa rzeczowego dotyczące prywatnej własności położonej na terytorium państwa przyjmującego nieruchomości, b.) spraw dotyczących dziedziczenia, w której przedstawiciel dyplomatyczny występuje jako wykonawca, administrator, spadkobierca lub zapisobierca w charakterze osoby prywatnej, a nie w interesie państwa wysyłającego, c.) roszczeń z tytułu działalności zawodowej czy handlowej, wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego poza jego czynnościami urzędowymi

• nie ma on obowiązku składania zeznań w charakterze świadka

• immunitet jurysdykcyjny może zostać uchylony przez państwo wysyłające; immunitet sądowy nie zwalnia od odpowiedzialności przed sadami państwa wysyłającego

• zwolnienie z opłat i podatków - przedstawiciel dyplomatyczny nie podlega przepisom o ubezpieczeniach społecznych, jest zwolniony z wszelkich opłat i podatków osobistych czy rzeczowych, państwowych, regionalnych czy komunalnych; z wyjątkiem VAT; bagaż dyplomaty jest zwolniony z kontroli

• kategorie osób korzystających z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych - poza szefem misji i personelem dyplomatycznym z przywilejów i immunitetów korzystają członkowie ich rodzin, pozostający z nimi we wspólnocie domowej

• członkowie personelu administracyjnego i kancelaryjnego - immunitet od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej obejmuje tylko czynności o charakterze oficjalnym

• początek i koniec przywilejów i immunitetów - od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego, bądź od chwili notyfikacji jej nominacji MSZ do momentu opuszczenia kraju. W przypadku wojny bądź zerwania stosunków dyplomatycznych między państwami, państwo przyjmujące ma obowiązek szanowania i ochrony pomieszczeń misji i jej mienia

• przejazd przez państwo trzecie - korzystanie z uprzywilejowanego traktowania w czasie przejazdu lub przebywania na terytorium państwa trzeciego pod warunkiem, że znajduje się w drodze do kraju przyjmującego lub w drodze powrotnej (in transitu)

§ 5. Obowiązki przedstawicieli dyplomatycznych wobec państwa przyjmującego

• poszanowanie praw i przepisów państwa przyjmującego - przywileje i immunitety nie wyłączają podlegania miejscowemu prawu, lecz wyłączają jedynie właściwość sądów lokalnych i zastosowania sankcji za naruszenie odpowiednich norm; nie przestrzeganie przepisów może prowadzić do wydania noty protestacyjnej państwa pobytu, uznania za persona non grata, a nawet do wydalenia; ma szanować ustrój, religię, miejscowe tradycje państwa pobytu

• zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne - zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne, krytyki polityki państwa pobytu, prowadzenia agitacji przeciwko władzom państwa pobytu

• zakaz wykorzystywania pomieszczeń misji w sposób niezgodny z jej funkcjami - zakaz wykonywania przez przedstawicieli dyplomatycznych w państwie przyjmującym żadnej działalności zawodowej w celu uzyskania korzyści osobistych

§ 6. Korpus dyplomatyczny

• węższe i szersze znaczenie korpusu dyplomatycznego - korpus to: wszyscy szefowie placówek dyplomatycznych akredytowanych w danej stolicy (węższe znaczenie); wszystkie osoby zaliczane do personelu dyplomatycznego i korzystający z przywilejów dyplomatycznych, którzy są wpisani na specjalną listę prowadzona przez protokół dyplomatyczny miejscowego MSZ (szersze znaczenie)

• dziekan korpusu dyplomatycznego (doyen) - z reguły najstarszy przedstawiciel dyplomatyczny, a więc ambasador najdłużej przebywający w danym kraju; w niektórych państwach funkcję tą pełni nuncjusz Stolicy Apostolskiej. Obowiązki protokolarne i reprezentacyjne. Dziekan (dziekanka w stosunku do pań) pomaga nowo przybyłym dyplomatom, informuje o miejscowych zwyczajach, o kolejności składania wizyt itp., w imieniu korpusu składa życzenia, wygłasza toasty lub przemówienia z okazji świąt państwowych

• istotą korpusu dyplomatycznego jest fakt, że nie jest to żadna organizacja i nie ma osobowości prawnej, pełni rolę niemal wyłącznie ceremonialną. Stosunki z korpusem utrzymuje MSZ poprzez departament protokołu dyplomatycznego

§ 7. Koniec misji dyplomatycznej

• zakończenie misji na skutek notyfikacji - notyfikacja przez państwo wysyłające państwu przyjmującemu o zakończeniu misji i odwrotnie (art. 43 Konwencji wiedeńskiej); na skutek notyfikacji państwu wysyłającemu przez państwo przyjmujące, że odmawia uznania przedstawiciela dyplomatycznego za członka misji

• uznanie za persona non grata - po uznaniu przez państwo przyjmujące przedstawiciela dyplomatycznego za persona non grata, państwo wysyłające powinno odwołać taka osobę

• zakończenie misji dyplomatycznej na skutek wypadków losowych - np. śmierć szefa placówki (placówką kieruje charges d'affaires ad interium do czasu nominacji nowego szefa), zmiana stanowiska głowy państwa, przy której przedstawiciel dyplom. jest akredytowany (potwierdzenie listów akredytacyjnych)

• dymisja (zgubienie szyfru , doznanie ciężkiej obrazy i brak zadośćuczynienia)

• zerwanie stosunków dyplomatycznych - ogłoszenie stanu wojny, rewolucja w państwie wysyłającym lub przyjmującym lub w przypadku utraty podmiotowości przez któreś z państw

• zakończenie misji dyplomatycznej w skutek podniesienia rangi misji, czyli zmiany poselstwa w ambasadę

§ 8. Stosunki konsularne

1. Normy regulujące stosunki konsularne

• stosunki konsularne określane są przez zespół norm prawnych umownych i zwyczajowych składających się na międzynarodowe prawo konsularne oraz przez normy prawa wewnętrznego (wielka rola dwustronnych norm umownych)

• konwencje dwustronne - pierwsze zawarte były już w XII i XIII w.

• konwencje wielostronne - obecnie istnieją trzy konwencje wielostronne: dwie regulują stosunki konsularne państw amerykańskich - konwencja o funkcjach konsularnych z Caracas z 1911 r. i konwencja hawańska o funkcjonariuszach konsularnych z 1928 r. Powszechną umowa jest Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych podpisana 24 kwietnia 1963 r. (weszła w życie w 1967 r.)

• zwyczaj międzynarodowy - konwencje dwustronne zawierające identyczne rozwiązania, mogą być traktowane jako dowód istnienia powszechnej praktyki przyjętej przez prawo

• ustawodawstwo wewnętrzne - w granicach dozwolonych PM; każde państwo samo określa pragmatykę służbowa urzędów konsularnych, określa ich prawa, obowiązki, rangi itp.

2. Ustanowienie stosunków konsularnych. Początek i koniec funkcji konsularnych

• ustanowienie stosunków konsularnych - na podstawie wzajemnego porozumienia; zgoda na ustanowienie stosunków dyplomatycznych z reguły oznacza również zgodę na nawiązanie stosunków konsularnych; zerwanie stosunków dyplomatycznych nie pociąga za sobą zerwania stosunków konsularnych

• wykonywanie funkcji konsularnych przez misje dyplomatyczne - specjalne wydziały konsularne, Polska posiada 37 wydziałów konsularnych w ambasadach RP. Nie jest wymagana zgoda państwa przyjmującego, lecz jedynie notyfikacja osób, które wykonują funkcje konsularne przy ambasadach (osoby te korzystają z szerszych przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, a nie konsularnych)

• ustanowienie placówek konsularnych - zgoda na nawiązanie stosunków konsularnych pozwala państwu wysyłającemu na ustalenie siedziby urzędu konsularnego, jego klasy i okręgu konsularnego (ustalenie kilku placówek konsularnych działających w określonych częściach terytorium państwa przyjmującego); propozycje państwa wysyłającego podlegają aprobacie państwa przyjmującego

• listy komisyjne (patenty) - propozycja co do osoby szefa placówki konsularnej; szefowie placówek konsularnych otrzymują tzw. listy komisyjne wystawione przez głowę państwa, premiera czy ministra SZ (zależnie od przepisów prawa wewnętrznego); wymieniają one nazwisko szefa, jego klasę, okręg konsularny i siedzibę placówki. Patent przekazywany jest rządowi państwa przyjmującego (droga dyplomatyczna). Za zgodną rządu państwa przyjmującego list komisyjny może być zastępowany notyfikacją. Państwo przyjmujące udziela zgody - udziela exequatur (dopuszczenie szefa placówki do pełnienia swoich funkcji). Nie ma obowiązku udzielania wyjaśnień w przypadku odmowy exequatur

• zakończenie funkcji konsularnych - zawiadomienie przez państwo wysyłające państwa przyjmującego o zakończeniu czynności przez funkcjonariusza konsularnego, cofniecie exequatur, notyfikacja przez państwo przyjmujące państwu wysyłającemu, że przestało uważać daną osobę za członka personelu konsularnego

• również zdarzenia losowe, zerwanie stosunków konsularnych, wybuch wojny, zmiany w podmiotowości czy rewolucja

3. Funkcje konsularne

• K. Libera właściwość rzeczowa konsula obejmuje: kompetencje o charakterze ogólnym, opiekę nad obywatelami państwa wysyłającego, kompetencje w sferze obrotu gospodarczego, żeglugi morskiej i powietrznej oraz kompetencje o charakterze prawnym i administracyjnym

• art. 5 Konwencji wiedeńskiej:

1. ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli,

2. popieranie rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych między państwem wysyłającym i przyjmującym,

3. zapoznawanie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego oraz składanie sprawozdań swemu rządowi,

4. wystawianie paszportów i wiz,

5. udzielanie pomocy własnym obywatelom,

6. pełnienie czynności notariusza i urzędnika stanu cywilnego pod warunkiem zgodności z przepisami miejscowymi,

7. ochrona interesów spadkowych własnych obywateli, ochrona interesów nieletnich osób i osób pozbawionych pełnej zdolności do czynności prawnych,

8. reprezentowanie współobywateli przed sądem oraz innymi władzami państwa przyjmującego,

9. wykonywanie nadzoru i kontroli nad statkami i samolotami,

10. udzielanie pomocy statkom i samolotom

• w punkcie m konwencja stwierdza, że konsulowie mogą wykonywać wszelkie czynności, jakie zostały im powierzone przez państwo wysyłające, a które nie są zakazane przez ustawodawstwo państwa przyjmującego, nie spotykają się z jego sprzeciwem lub są przewidziane w umowach międzynarodowych obowiązujących państwo wysyłające i przyjmujące

4. Immunitety i przywileje konsularne

• węższe od przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

• silniej zaakcentowana ich funkcjonalność

5. Immunitety i przywileje placówki

• prawo używanie flagi i godła oraz nietykalność placówki konsularnej - władze państwa przyjmującego bez zgody szefa placówki nie maja prawa wkraczania do pomieszczeń konsularnych domniemanie zgody szefa placówki w przypadku pożaru lub innej katastrofy. Pomieszczenia, wyposażenie itp. są wyłączone spod rekwizycji; nietykalność dokumentów; zwolnienie od opodatkowania

• prawo porozumiewania - swoboda porozumiewania się wszelkimi środkami łączności, włączając w to kurierów dyplomatycznych i konsularnych

6. Immunitety i przywileje osobowe

• immunitety i przywileje funkcjonariuszy konsularnych - traktowanie z należytym szacunkiem i względem, ochrona przed jakimkolwiek zamachem na osobę, wolność lub powagę przedstawiciela konsularnego

• funkcjonariusze konsularni nie podlegają aresztowaniu ani zatrzymaniu (pozbawienie wolności za ciężkie zbrodnie tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądowego)

• nie podlegają jurysdykcji władz sądowych lub administracyjnych tylko w odniesieniu do czynności wykonywanych podczas pełnienia swych funkcji

• zwolnienia podatkowe i celne (węższy niż dyplomaci zakres)

• szerszy zakres przywilejów i immunitetów konsularnych w polskich konwencjach (np. ustanawiana jest nieistniejąca w prawie powszechnym nietykalność mieszkań funkcjonariuszy konsularnych wydaje się, iż jest to obecnie przeważający kierunek ewolucji prawa konsularnego)

7. Klasy szefów placówek konsularnych. Korpus konsularny

• klasy szefów: konsul generalny, konsul, wicekonsul, agent konsularny

• od konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych, będących szefami placówek konsularnych i działających na podstawie listów komisyjnych, należy odróżnić funkcjonariuszy konsularnych mających zgodnie z wewnętrzną pragmatyką rangę konsula, wicekonsula czy agenta konsularnego, którzy działają w składzie placówki jako pomocnicy szefa

• w polskiej służbie wyróżnia się stopień służbowy konsul generalny - minister pełnomocny, odpowiadający w służbie dyplomatycznej radcy - ministrowi pełnomocnemu

• korpus konsularny - szefowie placówek konsularnych w danym mieście państwa przyjmującego (węższe znaczenie); wszyscy funkcjonariusze konsularni (szersze znaczenie); na czele stoi najstarszy klasą szef placówki, zwykle konsul generalny, który najwcześniej otrzymał exequatur; znaczenie podobne do korpusu dyplomatycznego

8. Konsulowie zawodowi i honorowi

• konsul zawodowy - urzędnik państwa wysyłającego, mianowany spośród jego obywateli (publiczny charakter do państwa wysyłającego), otrzymuje stałe wynagrodzenie i nie może oddawać się innemu zajęciu zarobkowemu

• konsul honorowy - powoływany na podstawie umowy przez państwo wysyłające spośród mieszkańców (obywateli) państwa przyjmującego (prywatnoprawny stosunek do państwa wysyłającego), nie otrzymuje stałego uposażenia, prawo rekompensaty poniesionych wydatków

• przywileje i immunitety konsula honorowego - zwolniony od wszelkich podatków i opłat od sum otrzymywanych od państwa wysyłającego z tytułu wykonywanej funkcji; może być aresztowany i uwięziony; nietykalność dokumentów i archiwów konsula honorowego

Rozdział 6. Terytorium w prawie międzynarodowym

• pojęcie terytorium: ogólnie jest to określony obszar geograficzny lub przestrzenna strefa ludzkiej działalności; jednak najczęściej traktowane jest jako synonim terytorium państwowego. Z dodatkowymi określeniami służy do wskazania, opisania określonego obszaru np. terytorium powiernicze; terytorium zdemilitaryzowane

• rodzaje terytoriów:

• podlegające suwerenności państwowej;

• nie podlegające suwerenności państwowej:

• res communis - wspólne dziedzictwo ludzkości (morza otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów);

• res nullius - obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu (współcześnie już nie występują);

§ 1. Terytorium państwowe

1. Znaczenie terytorium państwowego

• jest ono niezbędne do istnienia państwowości, odgrywa ogromną rolę w stosunkach międzynarodowych

• żadna z norm prawa międzynarodowego nie jest wyraźniejsza niż ta, która zakazuje państwom wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu

2. Istota prawna terytorium państwowego

• wypowiadane w doktrynie poglądy, co do istoty prawnej terytorium państwowego można sprowadzić do czterech zasadniczych teorii:

• teoria przedmiotowa - klasyczna i mająca szeroką rzeszę zwolenników w prawie międzynarodowym, teoria uznająca terytorium za przedmiot władzy państwowej. Władza ta jest przedstawiona w dwojaki sposób, albo jako własność oparta na zasadach prawa publicznego (jest ona przedmiotem poważnej krytyki), lub jako suwerenność (znacznie bardziej przekonywująca)

• teoria podmiotowa - występuje w dwóch postaciach: jako część szerszej teorii przestrzennej lub jako koncepcja samodzielna (prawo do terytorium może być porównane tylko z prawem jakie przysługuje jednostce ludzkiej w stosunku do samej siebie, a więc z prawem osobistym ze skutkami erga omnes). Teoria ta jest słusznie krytykowana, gdyż wprawdzie terytorium jest warunkiem istnienia państwa, ale nie jest częścią jego osobowości w znaczeniu dosłownym

• teoria przestrzenna - pojawiała się w drugiej połowie XIX w. jako reakcja na teorię terytorium jako przedmiotu własności. Wg tej teorii terytorium nie jest rzeczą, którą włada państwo, lecz przestrzenią w obrębie, której władza państwowa istnieje i działa. Jest granicą władzy państwowej. Teoria ta prowadzi do twierdzenia, że obszary niezamieszkane nie mogą być uznane za terytorium państwowe, jest to błąd gdyż w prawie międzynarodowym istnieje pojęcie suwerenności w oderwaniu od ludności, w stosunku do terytorium materialnego

• teoria kompetencji - wywodzi się z przesłanki, że państwo jest porządkiem normatywnym. Terytorium przedstawione jest jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, jako zakres obowiązywania jego porządku prawnego. Kompetencja państwa może podlegać trojakim ograniczeniom: ratione loci; ratione personae i ratione materiae. W obrębie własnego terytorium państwo wykonuje kompetencje dyskrecjonalną bez żadnych ograniczeń. Wbrew tej teorii, obok kompetencji ważna jest także możliwość dysponowania terytorium

• definicja: Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w granicach, której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami

3. Skład terytorium państwowego

• rodzaje terytorium terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Może być jednolite lub obejmować wiele fragmentów (enklawy, półenklawy). Ląd stanowi trzon każdego terytorium państwowego, a powierzchnia lądowa utożsamiana jest z terytorium państwa. W skład terytorium państwowego wchodzi też przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim

• granice terytorium jest trójwymiarowe. Bezsporna jest teza, że władza państwa rozciąga się również na jego obszar podziemny, a zasięg zwierzchnictwa państwowego determinowany jest możliwością eksploatacji

• teoria przylegania i ciągłości - powoływana przy rozważaniu praw państwa do wnętrza ziemi - może być odniesiona także do terytorium morskiego i powietrznego, które podobnie jak wnętrze ziemi nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od terytorium lądowego (w przypadku granicy morskiej może ona sięgać max 12 mil od linii podstawowej; w przypadku przestrzeni powietrznej zasięg zwierzchnictwa terytorialnego nie jest wyraźnie uregulowany)

4. Ochrona integralności terytorialnej państwa w prawie międzynarodowym

• geneza pojęcia integralności terytorialnej zwrot „integralność terytorialna” pojawił się w stosunkach międzynarodowych na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. kiedy zagwarantowano integralność Szwajcarii i części Sabaudii. Również późniejsze traktaty gwarantowały integralność innym państwom. Art. 10 Paktu Ligi Narodów również zawierał sformułowania dotyczące integralności - „Członkowie Ligi zobowiązują się szanować i utrzymywać przeciwko wszelkiej napaści zewnętrznej integralność terytorialną i obecną niezależność polityczną wszystkich członków […]”

• Karta Narodów Zjednoczonych po drugiej wojnie światowej sprawa poszanowania integralności terytorialnej zajęła centralne miejsce w stosunkach międzynarodowych. Zasada ta obecna jest w wielu umowach i deklaracjach międzynarodowych, które nawiązują do zasady Karty Narodów Zjednoczonych - w szczególności art. 2 ust. 4 zawiera zakaz groźby i użycia siły „przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa”. Porównując art. 10 Paktu z art. 2 ust. 4 KNZ widoczna jest ewolucja pojęcia integralności

• Deklaracja KBWE zawiera wszystkie istotne elementy zasady poszanowania integralności. Deklaracja Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie została przyjęta 1 sierpnia 1975 r. Chroni zarówno całość terytorium poprzez zakaz i nielegalność nabywania go siłą, jak i nietykalność poprzez zakaz okupacji wojskowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich aktów przymusu

§ 2. Zwierzchnictwo terytorialne

1. Pojęcie i istota zwierzchnictwa terytorialnego

• zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo suwerenności na swoim terytorium. Jest cechą państwa wynikającą z jego suwerenności. Obejmuję władzę polegającą z jednej strony na sprawowaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, z drugiej zaś - na zapobieganiu wykonywania analogicznych działań ze strony innych podmiotów

• cechy zwierzchnictwa można sprowadzić do dwóch zasadniczych aspektów:

• zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie pozytywnym: podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. A więc nie tylko własnych obywateli, jak i cudzoziemców, lecz także bogactwo naturalne kraju (Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 12 grudnia 1962 r.podkreśla niezbywalne prawo wszystkich państw do swobodnego dysponowania zasobami i bogactwami naturalnymi, zgodnie z ich własnymi interesami narodowymi)

• zwierzchnictwo personalne państwo sprawuje również zwierzchnictwo personalne, będące konsekwencją obywatelstwa i przynależności państwowej. Państwo określa w swym ustawodawstwie wewnętrznym sposoby nabycia i utraty obywatelstwa jak również organizuje całą działalność państwa i jego służb

• zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie negatywnym państwo może wyłączyć działanie jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium. Ekskluzywizm ten widoczny jest zwłaszcza w monopolu przymusu i jurysdykcji lub monopolu organizacji służb publicznych. Jego konsekwencją jest to, że na określonym terytorium istnieć może tylko jedno państwo i działać jedna tylko władza najwyższa. Terytorium jest jak to się czasem określa „nieprzenikliwe”

2. Obowiązki wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego

• zakaz wyrządzania szkód innym państwom państwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie własnym, lecz także w interesie społeczności międzynarodowej, musi więc brać pod uwagę i chronić prawa tej społeczności i jej członków. We współczesnym prawie międzynarodowym w związku z zakazem stosowania siły, ale i jej groźby, konsekwencją zwierzchnictwa jest obowiązek państwa zapobiegania w obrębie swego terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej

• zasada dobrosąsiedztwa konsekwencją sprawowania zwierzchnictwa jest zobowiązanie państwa do niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium działalności zabronionej przez prawo międzynarodowe, takiej, która mogłaby zaszkodzić państwom sąsiadującym. Z tej zasady wynika również wiele innych zakazów: zakaz zmiany spływu jakiejś rzeki, jeśli płynie ona w innych państwach; zakaz budowania zapór bez zgody sąsiada; zakaz zanieczyszczania środowiska, jeśli ma to skutki w państwie sąsiednim

• kompetencje państw wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego teoretycznie są całkowite i dyskrecjonalne, w praktyce jednak zmuszone są one często ograniczyć wykonywanie swoich praw zwierzchnich z uwagi na wymogi stosunków międzynarodowych. Ograniczenia te mogą być nie tylko ratione personae, lecz także ratione materiae - w obu przypadkach jest ograniczone z uwagi na konieczność współpracy i obrotu międzynarodowego oraz względy bezpieczeństwa zbiorowego

§ 3. Szczególne ograniczenia wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego

1. Demilitaryzacja i neutralizacja terytorium

• demilitaryzacja wśród ograniczeń zwierzchnictwa terytorialnego ratione materiae wymienia się przede wszystkim demilitaryzację i neutralizację (występują one oddzielnie albo łącznie). Demilitaryzacja zgodnie z umową międzynarodową nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów wojskowych na określonej części terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych (może być częściowa lub całkowita). Np. umowa poczdamska przewidywała zupełne rozbrojenie i demilitaryzację Niemiec

• neutralizacja umowne wyłączenie możliwości działań wojennych na danym terytorium oraz nakaz powstrzymania się od wykorzystania go w charakterze bazy do prowadzenia takich działań. Stosowana zwłaszcza w przypadku międzynarodowych dróg wodnych np. w 1881 r. taki status uzyskała Cieśnina Magellana

• często naturalizacja występuje łącznie z demilitaryzacją np. w stosunku do Antarktyki od 1 grudnia 1959r.

2. Bazy wojskowe

• są one daleko idącym ograniczeniem zwierzchnictwa terytorialnego, rozpowszechnione po II wojnie światowej

• wg Berezowskiego są 3 cechy charakterystyczne dla bazy terytorialnej: władza terytorialna na terenie bazy, prawo łączności z bazą przez terytorium przylegające oraz pobyt na terenie bazy i wokół niej obcych sił zbrojnych

• na podstawie analizy dwustronnych porozumień o bazach, można stwierdzić, że ustanawiające je państwa, w zamian za określone korzyści, uzyskują na pewien okres czasu prawo do pewnych obszarów, na których wykonują szerokie prawa i władzę w celach wojskowych

• na pozytywną ocenę zasługują takie ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego jak: demilitaryzacja, neutralizacja, strefy bezatomowe, limitowanie zbrojeń, wyeliminowanie pewnych rodzajów broni i zakaz doświadczeń z nimi (bazy wojskowe nie)

3. Dzierżawa

• polega na udzieleniu czasowej zgody przez suwerena terytorialnego na wykorzystywanie części jego terytorium przez inne państwo na warunkach określonych w zawartej umowie dwustronnej. Umowa o dzierżawę jest dopuszczalna i zgodna z prawem międzynarodowym, jeżeli ma równoprawny charakter, nie prowadzi do wyłączenia zwierzchnictwa terytorialnego wydzierżawiającego państwa i nie jest utrzymywana przez dzierżawcę wbrew woli suwerena

§ 4. Nabycie i utrata terytorium państwowego

• nabycie terytorium - dopuszczalne przez prawo rozciągnięcie zwierzchnictwa terytorialnego, dającym nie tylko prawo wykonywania kompetencji państwowych, ale również dysponowania nabytym obszarem ze skutkami erga omnes. Prawo międzynarodowe mówi, w jaki sposób między państwami dochodzi do nabycia terytorium, natomiast prawo wewnętrzne wyjaśnia, jakie organy i poprzez jakie działania mogą dokonać zmian terytorialnych

• sposoby nabycia terytorium najbardziej rozpowszechniony jest podział na tytuły pierwotne i pochodne. Acquisitio originaria oznacza rozciągnięcie zwierzchnictwa na terytorium nie będące dotąd częścią innego podmiotu, natomiast acquisitio derivativa to nabyć terytorium innego państwa

• L. Ehrlich państwo będące podmiotem prawa międzynarodowego ma nad terytorium podlegającym jego suwerenności władzę własną, pierwotną i suwerenności nad tym terytorium nie może być nigdy przeniesiona z innego podmiotu prawa międzynarodowego na drugi

1. Cesja

• najczęściej w stosunkach międzynarodowych zmiany terytorialne następują w wyniku cesji na mocy umowy międzynarodowej następuje transfer terytorium, kiedy jedno państwo przestaje a drugie rozpoczyna wykonywań zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem

• podmiotem cesji mogą być tylko państwa; niezależnie od liczby stron umowy o cesji, ma ona charakter dwustronny

• elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbędne są dwa elementy:

• prawny - zawarcie umowy zobowiązującej cedenta do opuszczenia terytorium

• faktyczny - realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo

• umowa o cesji legalizuje objęcie terytorium w posiadanie

• legalność cesji nie jest ona uwarunkowana ani koniecznością przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem cesji przez państwo trzecie. Uzasadniona jest interwencja państw trzecich tylko, gdy cedowane terytorium ma określony status prawny, zachowaniu, którego są zainteresowane inne podmioty

2. Efektywna okupacja (zawłaszczenie)

• efektywna okupacja uzyskała swe ostateczne znaczenie w XIX w. ekspansja kolonialna w Afryce

• „efektywna okupacja” obejmuje dwa zakresy pojęciowe: po pierwsze wskazuje, że jest rzeczywista i faktyczna, a po drugie, że okupacja ta daje tytuł suwerenny i wywołuje określone skutki w prawie międzynarodowym

• warunek efektywności okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy terytorium podlega wyłącznej, efektywnej władzy państwa rządzącego. Efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru okupowanego terytorium oraz stopnia, w jakim społeczność międzynarodowa jest nim zainteresowana

• efektywna okupacja straciła na znaczeniu współcześnie, w związku z zakazem i potępieniem kolonializmu

3. Zasiedzenie

• niezbędne jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym terytorium oraz jedynie we własnym imieniu

• jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne, trwałe wykonywanie kompetencji państwowych. Jednak działanie zasiedzenia jest ograniczone przez prawo międzynarodowe w wielu przypadkach np. okupacji wojskowej lub rezultatów wojny

4. Przyrost

• terytorium państwa może być powiększone wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka. Przyrost jest sposobem nabycia terytorium, niewymagającym od państwa podjęcia żadnych specjalnych aktów

5. Zawojowanie (podbój)

• wymóg ostateczności i nieodwracalności zawojowania do I wojny światowej, zawojowanie oznaczało legalny sposób nabycia terytorium. Warunkiem legalności była ostateczność (nic nie wróżyło zmiany tego stanu) i nieodwracalność (ostateczne zakończenie wojny)

• przyjęcie zakazu wojny w prawie międzynarodowym oznaczało koniec instytucji zawojowania

6. Utrata terytorium

• sposoby utraty terytorium. Prawo międzynarodowe zna tyle samo sposobów nabycia, co utraty terytorium. A więc cesja, zasiedzenie może być sposobem nabycia jak i utraty terytorium. Efektywna okupacja ma odpowiednik porzucenia, a przyrost - zmniejszenia itp. Zwykle, jeśli jedno państwo nabywa terytorium to inne je traci, zdarza się jednak, że traci się nie na rzecz innego państwa, lecz np. ono zanika na skutek działania żywiołów itp.

• derelikcja jest przykładem utraty terytorium nie na rzecz innego podmiotu państwo przestaje wykonywać swe kompetencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do przekształcenia w ziemie niczyją. Wspólnym mianownikiem wszystkich sposobów utraty terytorium jest brak lub niemożliwość wykonywania kompetencji państwowych, bez względu na powody z wyjątkiem zawojowania, które jest wyłączone z możliwości

§ 5. Granice

1. Pojęcie i rodzaje granic

• granicę linearną zawdzięczamy rewolucji francuskiej, gdyż tak rozumiana była w traktatach zwieranych przez Francję w latach 1797 i 1801. Granica jest to linia, a ściślej płaszczyzna, w obrębie, której zawiera się terytorium państwowe; oddziela ona je od terytorium innego państwa

• rodzaje granic naturalne (morza, góry, stepy, pustynie) lub sztuczne. Natomiast ze względu na sposób ich ustalania dzielą się na orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni) i geometryczne (przebiegające niezależnie od rzeźby terenu). Szczególnym rodzajem granic są granice astronomiczne biegnące wzdłuż południków i równoleżników (np. między USA a Kanadą lub między Egiptem a Libią i Sudanem)

• granicę ustala się zwykle za pomocą odpowiednich umów międzynarodowych, rzadziej w wyniku decyzji arbitrażowej lub sądowej.

• 3 etapy ustalania granicy: decyzja polityczna przyznająca terytorium; delimitacja granicy w umowie międzynarodowej i demarkacja granicy

2. Delimitacja granicy państwowej

• ustalenie przebiegu granicy państwowej; obejmuje sporządzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu na mapę o stosunkowo małej skali np. 1:1000 000 - dokumenty te stanowią podstawę do przeprowadzenia demarkacji. Delimitacja powinna być kompletna, precyzyjna i dokładna.

3. Demarkacja granicy państwowej

• ma na celu szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie. Przeprowadzana jest przez komisję mieszaną i opiera się na dokumentach z procesu delimitacji. Uwzględnia się zachowanie niezbędnych warunków dla prowadzenia gospodarki rolnej oraz nie przeprowadzanie granicy przez miasta i wsie. Mapa granicy wykonana jest zwykle w większej skali niż delimitacja np. 1:2500

• redemarkacja granicy polega na sprawdzeniu istniejącej i wytyczonej już granicy

4. Administracja granicy państwowej

• przepisy wewnętrzne regulują sprawy ochrony granicy, jej przekraczania czy eksploatacji bogactw naturalnych w jej pobliżu np. ustawa z 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej

• nie wszystkie problemy można rozwiązać jednostronnie, dlatego państwa zawierając ze sobą umowy o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych

5. Nienaruszalność granic

• deklaracja ONZ z 1970 roku stwierdza, że każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od groźby lub użycia siły celem naruszenia istniejących międzynarodowych granic innego państwa jako środka rozwiązywania sporów międzynarodowych, włączając w to spory terytorialne i problemy dotyczące granic

• deklaracja KBWE państwa uczestniczące uznały wzajemnie za nienaruszalne wszystkie granice każdego z nich, jak również granice wszystkich państwa w Europie i zobowiązały się do powstrzymania teraz i w przyszłości od zamachów na te granice

§ 6. Kształtowanie się granic Polski po drugiej wojnie światowej

1. Granica wschodnia

• granica polsko-radziecka ukształtowana w wyniku umowy jałtańskiej z 11 lutego 1945 r. gdzie ustalono, że powinna przebiegać wzdłuż linii Curzona z odchyleniami od 5-8 km na korzyść Polski (potwierdzono to umową dwustronną z 16 sierpnia 1945 r.) i poczdamskiej, oraz umów dwustronnych zawartych między Polską a ZSSR

• następnie granica została zmieniona 15 lutego 1951r. przez polsko-radziecką umowę o zmianie odcinków terytoriów państwowych (480 km², ludność przesiedlono). W 1957 r. wytyczono fragment granicy polsko-radzieckiej przylegającej do Morza Bałtyckiego. Podpisana 17 lipca 1985 r. umowa między Polską a ZSSR rozgraniczyła morza terytorialne, strefy ekonomiczne, strefy rybołówstwa morskiego i szelfu kontynentalnego na Morzu Bałtyckim

• granica wschodnia po roku 1991 w wyniku rozpadu ZSSR wschodnia granica polski stała się granicą polsko- litewską, polsko-białoruską i polsko-ukraińską a nienaruszalność granic i brak roszczeń terytorialnych potwierdzono w podpisanych deklaracjach

2. Granica polsko-niemiecka

• decyzje konferencji poczdamskiej w umowie z 2 sierpnia 1945 r. zadecydowane, że niemieckie terytoria na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego, bezpośrednio na zachód od Świnoujścia i stąd wzdłuż rzeki Odry, do miejsc gdzie wpada zachodnia Nysa i wzdłuż zachodniej Nysy do granicy czechosłowackiej, łącznie z częścią Prus Wschodnich i Gdańskiem będą należeć do Polski. Układ zgorzelecki (między Polską a NRD) z 6 lipca 1950 r. potwierdził granicę polsko-niemiecką i przeprowadził ostateczną delimitację zachodniej granicy Polski

• układ z 7 grudnia 1970 r. stwierdzał, że granica polsko-niemiecka została uznana przez RFN i obie strony nie mają żadnych roszczeń terytorialnych wobec siebie

• traktaty z 1990 r. - potwierdzają ostateczny charakter granicy niemieckiej, podpisany przez RFN, NRD, Francję, Wielką Brytanię, ZSSR i Stany Zjednoczone 12 września 1990 r. w Moskwie

• traktat między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu granicy podpisano 14 listopada 1990 r. w Warszawie

3. Granica polsko-czeska i polsko-słowacka

• w 1958 r. zakończono prace zawiązane z demarkacją granicy polsko-czechosłowackiej i 13 czerwca 1958 r. podpisano stosowną umowę. W latach 1976-1983 przeprowadzono pierwszą wspólną kontrolę przebiegu granicy i w jej wyniku doszło do podpisania 10 grudnia 1986 r. umowy międzypaństwowej wprowadzającej wyrównawcze zmiany w granicy

• po rozpadzie Federacji Czechosłowackiej w 1992r. granica polsko-czechosłowacka przekształciła się w polsko-czeską i polsko-słowacką

§ 7. Rzeki międzynarodowe

1. Pojęcie rzeki międzynarodowej

• rzeki międzynarodowe to w szerokim rozumieniu rzeki przepływające przez terytorium co najmniej dwóch państw ważne, by była to rzeka żeglowna mająca ujście do morza, na której obowiązywałaby swoboda żeglugi dla statków wszystkich państw (rzeki wielonarodowe płyną przez kilka państw, ale nie nadają się do żeglugi albo nie mają ujścia do morza; rzeki graniczne rozdzielają terytoria dwóch państw)

• konwencja barcelońska z 20 kwietnia 1921 r. znacznie rozszerza pojęcie rzeki międzynarodowej, jednak ze względu na niewielką liczbę ratyfikacji konwencja miała ograniczone znaczenie

• rzeki poza żegluga są również wykorzystywane do celów przemysłowych, energetycznych itp. dlatego każda rzeka jeśli przecina lub rozgranicza terytoria kilku państw jest przedmiotem stosunków między tymi państwami

• Dunaj:

• płynie przez RFN, Austrię, Słowację, Węgry, Chorwację, Serbię, Rumunię, Bułgarię i Mołdawię. Został najpierw on umiędzynarodowiony na mocy traktatu paryskiego z 30 marca 1856 r. i później jego status był regulowany wieloma innymi traktatami

• konwencja belgradzka z 18 sierpnia 1948 r. obecnie reguluje status prawny Dunaju i mówi, że żegluga na Dunaju jest wolna i otwarta dla obywateli, statków handlowych i towarów wszystkich państw na zasadzie równości; nadzór na wykonaniem powierzony Komisji Dunaju, która w przeciwieństwie do poprzednich składa się wyłącznie z państw nadbrzeżnych

• Ren:

• szczegółowe przepisy dotyczące Renu zostały ustanowione przez konwencję moguncką 31 marca 1831 r. Obecny status Renu jest określony przez konwencję mannheimską z 17 października 1868 r., która przewiduje wolność żeglugi statków wszystkich państw. Do obowiązków państw nadbrzeżnych należy utrzymanie żeglowności na ich odcinkach Renu. W 1963 r. w Strasburgu konwencja mannheimska została poddana rewizji

• Niger:

• akt generalny konwencji berlińskiej z 1885 r. podpisany przez państwa kolonialne, proklamował wolność żeglugi na rzece Niger i równe traktowanie wszystkich państw. Po uzyskaniu niepodległości państwa nadbrzeżne przyjęły w 1963 r. nową konwencję, która utrzymała swobodę żeglugi. Państwa nadbrzeżne zarezerwowały sobie prawo podejmowania kroków niezbędnych dla utrzymania bezpieczeństwa i porządku publicznego

• Indus:

• traktat regulujący wykorzystanie Indusu został podpisany w 1960 r. i zakończył spory między Indiami i Pakistanem. Został podzielony na dwie części i 3 cieki wschodniej części są dla Indii, a 3 cieki zachodniej dla Pakistanu. Strony zachowują też pewne prawa w części rzeki należącej do drugiej strony

• Amazonka:

• traktat o współpracy dorzecza Amazonki został podpisany w 1978 r. przez Boliwię, Brazylię, Gujanę, Ekwador, Kolumbię, Peru, Surinam i Wenezuelę. Całkowita swoboda żeglugi handlowej jest zagwarantowana na zasadach wzajemności. Daje równe prawa wszystkim państwom nadbrzeżnym. Rada Współpracy państw dorzecza Amazonki jest odpowiedzialna za opracowywanie planów rozwoju, które są wykonywane przez stałe komisje narodowe

§ 8. Obszary morskie

• kategorie obszarów morskich najogólniej: wody terytorialne i morze otwarte. W skład terytorium morskiego państwa wchodzą dwie kategorie wód: wody wewnętrzne oraz morze terytorialne

• biorąc za punkt wyjścia zakres jurysdykcji państwa, obszary morskie można podzielić na 3 kategorie: na obszary wchodzące w skład terytorium państwowego, na obszary podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego państwa i na obszary znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej

• pierwsza i druga konferencja prawa morza. Pierwsza konferencja odbyła się w Genewie i trwała od 24 lutego do 27 kwietnia 1958 r. W wyniku jej prac podpisano 4 konwencje: w sprawie morza terytorialnego i strefy przyległej; w sprawie morza otwartego; w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego, oraz w sprawie szelfu kontynentalnego

• druga konferencja odbyła się w 1960 r. i miała na celu wyraźnie określić szerokość morza terytorialnego, jednak nie udało się tego zrobić

• trzecia konferencja prawa morza ONZ w istocie miała ona za zadanie rewizję całego istniejącego prawa morskiego. Trwała 10 lat (od 1973 do 1982) i uznawana jest za jedną z największych i najważniejszych konferencji w historii stosunków międzynarodowych. Uczestniczyło w niej 157 państw, a w wyniku jej prac doszło do wypracowania i przyjęcia konwencji o prawie morza, będącej swoistą konstytucją mórz i oceanów. 10 grudnia 1982 w Montego Bay na Jamajce podpisano powyższą

1. Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego

• morskie wody wewnętrzne:

• są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów

• istota prawna wody wewnętrzne podlegają wyłącznej i całkowitej władzy państwa nadbrzeżnego, rozciągającej się również na przestrzeń powietrzną i dno. W wodach wewnętrznych nie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu

• wody archipelagowe ta kategoria wód wewnętrznych pojawiła się w roku 1982 na konwencji o prawie morza. Obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu, a także niepodlegające zawieszeniu prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim (swoboda żeglugi na wodach archipelagowych)

• zatoki są również wodami wewnętrznymi, jeśli brzegi należą do jednego państwa, a odległość między punktami wytyczającymi jej naturalne ujście nie przekracza 24 mil. Również zatoki historyczne, mimo, że szerokość ich rozwarcia jest większa niż 24 mile, a podstawą do tego jest długotrwałe i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego przez państwo nadbrzeżne. Zatoka Gdańska - część wód zatoki zostało uznanych za wody wewnętrzne, jednak Polska nigdy nie wysuwała roszczeń do uznania Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną

• porty morskie wody portów morskich są uznawane za wody wewnętrzne, a więc miejsca gdzie statki zawijają w celu załadowania lub wyładowania pasażerów i towarów. Porty wojskowe, rybackie czy obsługujące wyłącznie żeglugę kabotażową, są portami zamkniętymi. Porty podlegają prawu i władzy państwa nadbrzeżnego

• redy ą to wejścia do portów, w niektórych państwach traktowane są jako wody wewnętrzne

• morze terytorialne:

• pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej strony a morzem otwartym z drugiej. Państwo nadbrzeżne sprawuje nad nim swą suwerenność

• delimitacja morza terytorialnego w celu przeprowadzenia delimitacji morza terytorialnego państwo nadbrzeżne musi wyznaczyć linię podstawową, czyli wewnętrzną granicę, oraz ustalić jej szerokość

• szerokość morza terytorialnego Konwencja genewska o morzu terytorialnym pośrednio potwierdziła dopuszczalność ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego, uznając możliwość ustanawiania pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 12 mil, oraz wody zatoki za wody wewnętrzne, gdy wejście do niej nie przekracza 24 mil

• prawo nieszkodliwego przepływu konwencja genewska wyjaśnia, że przepływ jest nie szkodliwy, gdy nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Prawo nieszkodliwego przepływu statków handlowych nie budzi wątpliwości, jednak okrętom wojennym państwa odmawiają tego prawa uzależniając je od swojej zgody

• warunki nieszkodliwego przepływu w konwencji z roku 1982 sprecyzowano warunki nieszkodliwego przepływu i uznano, że przepływ będzie zagrażał pokojowi państwa nadbrzeżnego, gdy statek podejmie działania polegające na:

1. groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności państwa nadbrzeżnego, lub pogwałceniu w jakiś sposób zasad prawa międzynarodowego wymienionych w Karcie NZ;

2. jakimkolwiek ćwiczeniu lub użyciu wszelkiego rodzaju broni;

3. jakimkolwiek czynie mającym na celu zbieranie informacji na szkodę obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego;

4. jakiejkolwiek propagandzie mającej na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego;

5. startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek statku powietrznego;

6. startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek urządzenia wojskowego;

7. ładowaniu lub wyładowywaniu jakichkolwiek towarów, walut lub osób z naruszeniem przepisów celnych, skarbowych lub sanitarnych państwa nadbrzeżnego;

8. jakimkolwiek umyślnym i poważnym zanieczyszczeniu wbrew postanowieniom niniejszej konwencji;

9. uprawianiu rybołówstwa;

10. prowadzeniu jakichkolwiek badań lub inspekcji;

11. jakimkolwiek działaniu mającym na celu zakłócenie systemu łączności oraz innych urządzeń lub instalacji państwa nadbrzeżnego;

12. wszelkim innym działaniom niezwiązanym bezpośrednio z przepływem;

• jurysdykcja państwa nadbrzeżnego statki znajdujące się na morzu terytorialnym podlegają nie tylko jurysdykcji administracyjnej państwa nadbrzeżnego, ale także karnej i cywilnej. Spod jurysdykcji wyłączone są okręty wojenne oraz niehandlowe statki państwowe

2. Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego

• morski pas przyległy:

• obszar morza o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym państwo nadbrzeżne sprawuje w odniesieniu do obcych statków kontrolę w specjalnie przewidzianych dziedzinach i ograniczonym zakresie. Konwencja o prawie morza przewiduje możliwość ustanawiania morskiego pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 24 mil

• morska strefa ekonomiczna i strefa rybołówstwa:

• faktycznymi twórcami tej koncepcji są państwa afrykańskie, a ich stanowisko zostało sformułowane na regionalnym seminarium prawa morza, jakie odbyło się w Jaunde w czerwcu 1972 r.

• następstwa wprowadzenia stref oznaczało, że poza granicami morza terytorialnego, na obszarze morza otwartego, przekreślona została dotychczasowa zasada wolności rybołówstwa. Strefy obejmują także zasoby naturalne dna, i to nie tylko szelfu kontynentalnego, gdzie państwa już obecnie mają wyłączne prawa, lecz również leżących poza krawędzią szelfu w obrębie 200 mil

• w wyłączonej strefie ekonomicznej, której szerokość nie morze przekroczyć 200 mil, państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne o badania i eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi. W wyłączonej strefie ekonomicznej wszystkie państwa korzystają z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów itp.

• zasady uprawiania rybołówstwa w strefie zgodnie z konwencją z roku 1982 państwo nadbrzeżne samo określa wysokość dopuszczalnego połowu żywych zasobów w strefie, przy czym biorąc pod uwagę najlepsze z dostępnych mu informacji naukowych, powinno chronić żywe zasoby od niebezpieczeństwa przełowienia. Jeśli państwo nie jest w stanie pozyskać dopuszczalnego odłowu, powinno udostępnić innym państwom możliwość korzystania z nadwyżki

• strefy rybołówstwa utrzymało do chwili obecnej tylko 25 państw, podczas gdy wyłączną strefę ekonomiczną posiada 81 państw, gdyż daje ona znacznie dalej idące uprawnienia

• szelf kontynentalny:

• do powstania tej instytucji doprowadził rozwój nauki i techniki umożliwiający prowadzenie badań oraz eksploatacji bogactw naturalnych znajdujących się na dnie morskim. Wiele państw wysuwało jednostronne roszczenia do szelfu, trzeba było więc uregulować ten problem, co nastąpiło w IV konwencji genewskiej

• IV konwencja genewska z 1958 r. szelf wg niej to dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Zewnętrzna granica szelfu przebiega w miejscu gdzie głębokość wody nie przekracza 200 metrów, może ona jednak wykraczać poza nią, jeśli istnie możliwość eksploatacji zasobów naturalnych

• prawa państwa nadbrzeżnego państwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji jego naturalnych zasobów. Prawa mają charakter ekskluzywny tzn., że nawet, jeśli nie prowadzi badań to żadne inne państwo nie może tego robić. Nie daje mu suwerenności nad szelfem

• zewnętrzna granica szelfu zgodnie z definicją szelfu kontynentalnego, przyjętą w konwencji o prawie morza, sięga on do zewnętrznego skraju krawędzi kontynentalnej, która zgodnie z tzw. Formułą irlandzką może być wyznaczana albo linią łączącą najbardziej wysunięte punkty zewnętrzne, albo linią wyznaczającą punkty znajdujące się w odległości nie większej niż 60 mil od podnóża zbocza kontynentalnego

3. Obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej

• morze otwarte:

• granica morza otwartego morze otwarte obejmuje wody morskie znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Konwencja z 1982r. wyłącza z pojęcia morza otwartego wyłączną strefę ekonomiczną

• zasada wolności morza wolność mórz jest istota prawną morza otwartego, oznacza ona, że wszystkim przysługuje prawo rozsądnego czerpania pożytków z morza otwartego. Wolność mórz obejmuje wolność żeglugi, wolność rybołówstwa, wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu

• wolność żeglugi oznacza, że każde państwo, niezależnie czy posiada wybrzeże morskie czy nie, ma prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swoich statków handlowych oraz okrętów wojennych. Istnienie faktycznego związku miedzy statkiem a państwem jest niezbędne w interesie międzynarodowej żeglugi. Na morzu otwartym statki podlegają prawu i władzy tylko państwa, do którego należą

• prawo wizyty i rewizji od zasady niepodlegania statków na morzu otwartym władzy innych państw są trzy wyjątki. Okręt wojenny innego państwa ma prawo dokonania wizyty i rewizji, gdy istnieje podejrzenie, że obcy statek trudni się piractwem, uprawia handel niewolnikami, mimo żeglowania pod obcą banderą ma w rzeczywistości tę samą, przynależność, co okręt wojenny

• prawo pościgu na otwartym morzu istnieje prawo pościgu, czyli prawo państwa nadbrzeżnego do ścigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że statek lub jego załoga dopuścili się naruszenia praw lub przepisów państwa nadbrzeżnego. Pościg może być podjęty tylko przez okręty wojenne lub samoloty wojskowe. Pościg kończy się w momencie zatrzymania ściganego statku lub, gdy wpłynie on na morze terytorialne trzeciego państwa

• wolność rybołówstwa z wolności morza otwartego wynika, prawo wszystkich państw do eksploatacji zasobów żywych, może ona podlegać uzgodnionym ograniczeniom

• ochrona środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem wynika z postępującego zanieczyszczenia, które powoduje niebezpieczeństwo przekroczenia granicy samooczyszczania się mórz i tym samym zniszczenia ich zasób biologicznych

• wolność zakładania kabli wykształciła się w związku z postępem technicznym i objęła także rurociągi. Konwencja paryska z 1884 r. potwierdza prawo każdego państwa do układania kabli i rurociągów, przy czym - z zastrzeżeniem praw państwa nadbrzeżnego na szelfie - nie może ono przeszkadzać w ich zakładaniu czy konserwacji

• wolność przelotu w przestrzeni powietrznej nad morzem otwartym wszystkie państwa korzystają z wolności przelotu, czyli swobody uprawiania żeglugi statkami powietrznymi posiadającymi ich przynależność i podlegającymi ich władzy

• do czterech wolności, wymienionych w konwencji wiedeńskiej o morzu otwartym konwencja o prawie morza z 1982 r. dodała jeszcze dwie:

• wolność budowania sztucznych wysp konwencja nie zawiera żadnych postanowień odnoszących się do zasad korzystania z tej wolności, lecz jedynie wymaga uwzględnienia postanowień dotyczących szelfu kontynentalnego

• wolność badań naukowych konwencja nie precyzuje szczegółowo warunków prowadzenia badań, jednak ogólne zasady przewidują prowadzenie badań w celach pokojowych, przy użyciu środków i metod zgodnych z konwencją

• dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej:

• problemy statusu prawnego dna mórz i oceanów ustalono, że postanowienia dotyczące szelfu kontynentalnego nie mogą się odnosić do całego dna mórz i oceanów. Na dnie znajdują się nadające się do eksploatacji przemysłowej tzw. Konkrecje polimetaliczne zawierające m.in. nikiel, miedź, kobalt, mangan

• prace ONZ 17 grudnia 1970 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację zasad dotyczących dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej

• deklaracja zasad dotycząca dna mórz i oceanów. Dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze, leżące poza granicami jurysdykcji państwowej zostało uznane za wspólne dziedzictwo ludzkości. Obszar jest dostępny do użytkowania wyłącznie celach pokojowych, a badania i eksploatacja prowadzone są wyłącznie dla dobra całej ludzkości

• konwencja o prawie morza z 16 listopada 1944 r. Obszar międzynarodowy, znajdujący się po zewnętrznej stronie szelfu kontynentalnego został uznany za wspólne dziedzictwo ludzkości. Korzyści osiągane z eksploatacji zasobów obszaru będą dzielone przez Zgromadzenie Organizacji Dna Morskiego na podstawie zasady niedyskryminacji

4. Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie

• status prawny międzynarodowych cieśnin:

• cieśniny morskie to naturalne drogi wodne łączące morza i oceany. Cieśninami międzynarodowymi nazywane są tylko te łączące morza, nad których brzegami są terytoria różnych państw i stanowiące w związku z tym międzynarodowe szlaki komunikacyjne

• cieśniny terytorialne trzeba określić im ustrój prawny, gdyż ich sytuacja nie jest identyczna ze statusem morza terytorialnego. Pierwsza konwencja genewska stwierdza, że nie można zawieszać nieszkodliwego przepływu obcych statków przez cieśniny, które są używane dla żeglugi międzynarodowej. W konwencji o prawie morza została przyjęta koncepcja oparcia statusu prawnego międzynarodowych cieśnin na tzw. Prawie przejścia tranzytowego

• prawo przejścia tranzytowego konwencja z 1982 r. wyjaśnia, że przejście tranzytowe polega na korzystaniu z wolności żeglugi i przelotu wyłącznie w celu nieprzerwanego i szybkiego tranzytu przez cieśniny. Przysługuje wszystkim statkom zarówno wojskowym, jak i cywilnym. Państwa nadbrzeżne dysponują prawem wyznaczania szlaków morskich nadających się dla tranzytu wszystkich statków oraz ustalania systemu rozgraniczenia ruchu, jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia bezpieczeństwa przepływu statków

• cieśniny bałtyckie:

• traktat kopenhaski z 14 marca 1857 r. ustanawia status prawny cieśnin bałtyckich. Dania rezygnuje z pobierania opłat od statków i ładunków i zobowiązuje się do nie zatrzymywania statków pod żadnym pozorem

• przepływ okrętów wojennych traktat kopenhaski nie reguluje zasad przepływu okrętów wojennych. Obecnie obowiązujący dekret z 25 sierpnia 1951 r. wprowadził dość daleko idące rygory i wymaga notyfikacji lub zezwolenia. Szwecja stoi na stanowisku całkowitej swobody przejścia okrętów wojennych przez Sund

• cieśniny czarnomorskie:

• trzy okresy regulacji statusu cieśnin: pierwszy charakteryzuje się zamknięciem cieśnin, gdy Morze Czarne było wewnętrznym morzem cesarstwa wschodnio-rzymskiego, a następnie Turcji. Drugi okres rozpoczyna się, gdy Rosja uzyskuje dostęp do Morza Czarnego i podpisuje traktat w 1774 r. zapewniający swobodę przepływu jej statkom handlowym. Trzeci okres porozumień wielostronnych otwiera konwencja londyńska z 13 lipca 1841 r. Utrzymała swobodę przepływu statkom handlowym, ale zamknęła ja dla okrętów wojennych. Traktat paryski z 1856 r. potwierdzał konwencje londyńską, ale dodatkowo zneutralizował Morze Czarne. W 1923 r. konwencja w Lozannie, która nałożyła wiele ograniczeń na Turcję, otwarła dla okrętów wojennych wszystkich państw

• konwencja z Montreux z 20 lipca 1936 r. potwierdziła zasadę wolności przepływu i żeglugi w cieśninach, pod warunkiem, że Turcja pozostaje neutralna, w przypadku wejścia Turcji do wojny prawo przepływu tracą statki nieprzyjacielskie. Przepływ okrętów wojennych został poddany specjalnym warunkom

• cieśnina Magellana:

• łączy Ocean Atlantycki z Pacyfikiem, ale znaczenie jej zmalało po wybudowaniu Kanału Panamskiego

• umowa z 1881 r. między Argentyną a Chile określa status cieśniny. Pozostaje ona zneutralizowana na wieczne czasy, swoboda żeglugi dla wszystkich państw. Porozumienie z 1941r. zniosło neutralizację cieśniny i zakazano żeglugi w nocy, wprowadzono kontrolę wszystkich statków poza sojuszniczymi. Po II wojnie światowej przywrócono status quo ante

• pojęcie międzynarodowego kanału morskiego:

• są to sztuczne drogi wodne łączące dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie. Umiędzynarodowienie kanału dotyczy wolności żeglugi, nie wpływa natomiast na położenie prawne tzw. strefy kanału, która stanowi integralną część terytorium państwowego

• Kanał Sueski:

• łączy on M. Śródziemne z O. Indyjskim i jest jednym z najważniejszych szlaków handlowo-transportowych

• traktat z 1888 r. stwierdza, że Kanał będzie zawsze otwarty i wolny w czasie wojny i pokoju dla wszystkich okrętów wojennych i statków handlowych. Kanał był wielokrotnie zamykany w czasie konfliktów. Współcześnie kanałem zarządza egipska administracja, które reguluje przepisy związane z przepływaniem przez kanał

• Kanał Panamski:

• łączy Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym

• traktaty z lat 1901 i 1903. Status prawny ustalają dwie umowy: brytyjsko-amerykańska z 1901 r. oraz panamsko-amerykańska z 1903 r. która oddała Stanom Zjednoczonym na wieczne czasy, w celu zbudowania, utrzymania i ochrony kanału. Stany Zjednoczone zgodziły się, że kanał będzie wolny i otwarty dla statków handlowych i okrętów wojennych wszystkich krajów na zasadzie całkowitej równości. Traktat z 1903 r. potwierdzał zasady neutralizacji, odwołując się do szczegółowych ustaleń z roku 1901. Dał prawo USA użycia siły w celu ochrony kanału, oraz zbudowania fortyfikacji

• w 1999 r. Stany Zjednoczone zwróciły całkowicie strefę Kanału Panamskiego Panamie

• Kanał Kiloński:

• łączy Morze Bałtyckie z Morzem Północnym. Początkowo miał charakter kanału wewnętrznego, gdyż jego status określało prawo wewnętrzne. Traktat wersalski z 1919 r. przekształcił go w kanał międzynarodowy i stwierdzał, że będzie on zawsze wolny i otwarty dla okrętów wojennych i statków handlowych państw będących w pokoju z Niemcami

• Hitler wypowiedział postanowienia traktatu wersalskiego, jednak po II wojnie światowej przywrócono stan sprzed wojny. Prawno-międzynarodowy status kanału wynika obecnie także z długotrwałej praktyki uznawanej za prawo, czyli normy zwyczajowej

• Kanał Koryncki:

• łączy Morze Jońskie z Morzem Egejskim. Reżim prawny określa ustawodawstwo wewnętrzne Grecji. Nie została zawarta żadna specjalna umowa określająca jego status. Kanał jest otwarty dla żeglugi handlowej i wojskowej

§ 9. Obszary podbiegunowe

1. Arktyka

• teoria sektorów obszar wokół Bieguna Północnego, obejmujący Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty Północny oraz przylegające morza wraz z wyspami nazywany jest Arktyką. Jej sytuacja prawna opiera się na teorii sektorów, w myśl, której państwa leżące wokół obszaru arktycznego: Kanada, Związek Radziecki, Dania, Norwegia i Stany Zjednoczone wysunęły roszczenia do obszarów lądowych w wyznaczonych przez nie sektorach

2. Antarktyka

• roszczenia do Antarktyki Antarktyka obejmuję obszar wokół Bieguna Południowego, obejmujący Antarktydę, przylegające doń wyspy, a także część oceanu Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Mimo wielu roszczeń terytorialnych odnośnie Antarktyki rozmaitych państw, żadne z nich nie zostało uznane

• układ w sprawie Antarktyki zawarto i podpisano 1 grudnia 1959 r. na konferencji waszyngtońskiej (12 państw). Stwierdza on, że Antarktyka będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych. Sygnatariusze zobowiązali się utrzymywać wolność badań naukowych oraz rozwijać międzynarodową współpracę naukową. Układ nie odrzucał, ale też nie uznawał roszczeń terytorialnych poszczególnych państw, wyraźnie jednak zabronił wysuwania nowych roszczeń lub rozstrzygania istniejących

§ 10. Przestrzeń powietrzna i kosmiczna

1. Przestrzeń powietrzna

• zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwowego. Po I wojnie światowej zaakceptowano tezę o podleganiu przestrzeni powietrznej suwerenności państwowej. Konwencja z 13 października 1919r. zawierała zasadę całkowitego wyłącznego zwierzchnictwa państwa nad przestrzenią powietrzną ponad swoim państwem, a swym zasięgiem nie ograniczała się jedynie do stron konwencji, lecz również do praktyki innych państw

• konwencja paryska z 1919roku została zastąpiona przez konwencję chicagowską z 7 grudnia 1944r., która powtórzyła zasadę zawarta w konwencji paryskiej

• status prawny przestrzeni powietrznej:

• dwa reżimy prawne przestrzeń powietrzna, zgodnie z zasada przylegania, ma takie samo położenie prawne jak terytorium lądowe czy obszar morski, nad którym się znajduje. Istnieją dwa reżimy prawne. Przestrzeń powietrzna nad terytorium lądowym i morskim podlega wyłącznej i pełnej suwerenności, natomiast przestrzeń nad morzem otwartym i terytorium nie podlegającym czyjemukolwiek zwierzchnictwu jest otwarta dla wspólnego użytkowania przez wszystkie państwa. (np. Ustawa polska z 1962 r.)

• regulowanie dostępu do przestrzeni powietrznej nad przestrzenią powietrzną rozciąga się działanie zasady integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Państwo ma prawo regulowania dostępu obcych statków powietrznych do swej przestrzeni powietrznej. Wszystko, co znajdzie się w przestrzeni powietrznej danego państwa podlega jego prawu i władzy zwierzchniej chyba, że korzysta z immunitetu

• przynależność państwowa statków powietrznych każdy statek musi posiadać określoną i to jedną przynależność państwową. Podstawą przynależności jest rejestracja, czyli wpis do rejestru statków powietrznych państwa - decydującym kryterium jest własność. Każdy statek powietrzny posiada swój znak rozpoznawczy, na który składa się znak rejestracji i znak przynależności

• międzynarodowa żegluga powietrzna:

• konwencja paryska z 1919 r. Pierwsza wielostronna konwencja dotycząca żeglugi powietrznej, ratyfikowana przez ponad 30 państw. Przyjmując zasadę suwerenności państwa nad jego przestrzenią powietrzną, ustanawiała ona równocześnie wolność przelotu cywilnych samolotów prywatnych w przestrzeni powietrznej umawiających się państw bez ich uprzedniej zgody

• konwencja chicagowska z 1944 r. Zastąpiła konwencje paryską, potwierdziła zasadę suwerenności państwa w przestrzeni powietrznej oraz przyznała prywatnym samolotom umawiających się stron prawo wykonywania nieregularnych lotów bez ich uprzedniej zgody. Loty regularne mogą być jedynie za zgodą państwa. Zapewnieniu suwerenności służy prawo państwa do ograniczenia lub zakazywania lotów nad swoim terytorium. Pozwala na tworzenie stref, w których loty są ograniczone lub całkowicie zakazane.

• Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Druga część konwencji chicagowskiej jest statutem ICAO, której celem jest zapewnienie systematycznego rozwoju międzynarodowego lotnictwa cywilnego, popieranie rozwoju szlaków powietrznych, lotnisk, oraz dbanie o bezpieczeństwo międzynarodowej żeglugi cywilnej. ICAO opracowuje też projekty konwencji lotniczych np. konwencja w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnianych na pokładzie statków powietrznych podpisana w Tokio 14 września 1963 r.

• Układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych zwany też układem o tranzycie lub o dwóch wolnościach. Każde z państwa umawiających się przyzna pozostałym stronom: prawo przelotu nad terytorium bez lądowania; prawo lądowania w celach nie handlowych (nie dotyczy lotnisk wojskowych)

• Układ o międzynarodowym transporcie lotniczym daje obok dwóch wolności technicznych, także trzy wolności handlowe: prawo przywożenia pasażerów i ładunków z kraju przynależności statku powietrznego; prawo zabierania pasażerów i ładunku do kraju przynależności statku powietrznego; prawo zabierania i przywożenia pasażerów i ładunku do trzecich i z krajów trzecich (stąd też zwany jest układem o pięciu wolnościach)

2. Przestrzeń kosmiczna

• status prawny przestrzeni kosmicznej:

• zasięg suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej w związku z rozwojem technologii kosmicznej, pojawiła się potrzeba określenia zasięgu suwerenności w przestrzeni kosmicznej, jednak żadna z dotychczasowych konwencji nie miała do niej zastosowania

• niepodleganie przestrzeni kosmicznej suwerenności państwowej decydujące okazało się stanowisko społeczności międzynarodowej - państwa nie miały nic przeciwko, by nad nimi krążyły satelity i statki załogowe

• 13 grudnia 1963 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ na XVIII sesji przyjęło deklarację zasad prawnych regulujących działalność państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej

• 27 stycznia 1968 r. podpisano układ w 3 stolicach: Waszyngtonie, Moskwie i Londynie, o zasadach działalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej. Stwierdza on, że przestrzeń kosmiczna jest otwarta dla badania i wykorzystania przez wszystkie państwa, na zasadzie wolności. Zasada wykorzystywania w celach pokojowych oraz działanie dla dobra i w interesie wszystkich państw - całej ludzkości

• zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych układ z 1963 r. zakazywał prób z bronią nuklearną w przestrzeni kosmicznej. Układ z 1967 r. zakazał umieszczania na orbicie okołoziemskiej obiektów zawierających broń masowej zagłady, niedozwolone jest budowanie jakichkolwiek instalacji wojskowych w przestrzeni kosmicznej

• zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw państwa muszą się konsultować, informować o swoich zamierzeniach, oraz umożliwiać sobie obserwowanie lotu obiektów kosmicznych. Mają także informować Sekretarza Generalnego ONZ, opinię publiczną, oraz międzynarodową wspólnotę naukową

• granice przestrzeni kosmicznej:

• granica zewnętrzna nie może być ostatecznie ustalona, jeśli przyjmiemy, że Wszechświat jest nieskończony, w praktyce jest ruchoma i wyznaczana aktualnym poziomem naukowych i technicznych możliwości człowieka

• granica wewnętrzna ma istotne znaczenie, gdyż wskazuje równocześnie, dokąd sięga suwerenność państwa. Istniej wiele propozycji, co do wysokości, na której kończy się suwerenność państw, a zaczyna przestrzeń kosmiczna, najczęściej mówi się o 80-100km i obecnie mogłaby być w tym przedziale ustalona

• ratownictwo kosmiczne:

• umowa o ratowaniu kosmonautów z 22 kwietnia 1968 r. układ z 1967 r. uznaje kosmonautów za wysłanników ludzkości i nakazuje udzielenie im wszelkiej pomocy. Umowa z 1968 r. zgodnie z jej postanowieniami, państwo, które uzyska informacje lub ustali, że załoga statku kosmicznego uległa wypadkowi, znajduje się w niebezpieczeństwie lub dokonała przymusowego lądowania na jego terytorium, zawiadamia o tym niezwłocznie: władzę wypuszczającą statek oraz Sekretarza Generalnego ONZ, który zobowiązany jest do rozpowszechnienia tej informacji

• odpowiedzialność za szkody kosmiczne:

• Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne, z 29 marca 1972 r. zawiera zasadę o odpowiedzialności absolutnej i rozwija ogólne postanowienia o odpowiedzialności znajdujące się w układzie z 1967 r.

• zasada odpowiedzialności absolutnej państwo wysyłające obiekt ponosi absolutną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. (Utratę życia, mienia; uszkodzenie ciała, mienia itp.)

• przedstawienie roszczeń państwo, które poniesie szkodę lub, którego osoby fizyczne lub prawne poniosą szkodę, może przedstawić roszczenie o odszkodowanie w ciągu roku od powstania szkody

• problemy prawne wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi:

• sposoby wykorzystania satelitów mogą być wykorzystywane w telekomunikacji, meteorologii, geodezji i kartografii, dla zdalnego badania z Ziemi. Na podstawie podpisanej 20 sierpnia 1964 r. w Waszyngtonie umowy utworzono Międzynarodową Organizację Łączności Satelitarnej

• zdalne badanie Ziemi (remote sensing) - problemem jest sprawa dopuszczalności tych badań w stosunku to terytoriów innych państw; powinno być prowadzone w interesie wszystkich państw, zgodnie z prawem międzynarodowym, należy tworzyć stacje zbierania i przetwarzania danych, wszelkie uzyskane informacje powinny być przekazane Sekretarzowi Generalnemu ONZ, zainteresowane państwa powinny mieć dostęp - bez dyskryminacji - do uzyskanych informacji

• satelity geostacjonarne - umieszczone nad równikiem, zajmują stałą pozycję względem Ziemi. Ich liczna jest określona (maksimum to 180), więc rodzi się problem monopolizacji kosmosu i równoprawnego dostępu wszystkich państw do wykorzystania orbit geostacjonarnych

Rozdział 7. Ludność w prawie międzynarodowym

• „ludność państwa” obejmuje w prawie międzynarodowym ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji. Są nimi w większości obywatele pozostający w szczególnej, stałej więzi prawnej z państwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj przypadkowo czy okresowo przebywający na jego terytorium. W skład „ludności” nie wchodzi grupa tzw. cudzoziemców uprzywilejowanych, a więc osoby korzystające z przywilejów i immunitetów i nie podlegające jurysdykcji miejscowej

• z istoty zwierzchnictwa terytorialnego wynika, iż określenie położenia prawnego ludności należy do kompetencji wewnętrznej państwa, które w swym ustawodawstwie ustala zakres praw i obowiązków obywateli, jak i cudzoziemców. Fakt, iż status prawny ludności regulowany jest przez ustawodawstwo wewnętrzne poszczególnych państw, nie wyklucza możliwości zawierania umów międzynarodowych o współpracy międzynarodowej w sprawach dotyczących obywateli jak i cudzoziemców. Umowy międzynarodowe zawierane są dla zapobiegania powstawaniu podwójnego i wielorakiego obywatelstwa, regulują dostęp i położenie prawne cudzoziemców, w tym osób mających podwójne obywatelstwo i apatrydów

• państwa, w drodze porozumień międzynarodowych, współpracują ze sobą również w kwestiach dotyczących praw politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, zarówno jednostek, jak też grup ludności. Zawierane przez państwa umowy, nie są jednak umowami samowykonawczymi, zobowiązują one jedynie strony do dostosowania lub wydania odpowiednich przepisów wewnętrznych

• ludność będąca podstawowym, niezbędnym elementem państwa, niegdyś traktowana jako przydatek terytorium, dzieląca bierne jego los, stała się współcześnie elementem aktywnym, zasadniczym, decydującym poprzez uznaną w prawie międzynarodowym zasadę samostanowienia narodów o kształcie swej państwowości, o ustroju i o losach swego terytorium narodowego

§ 1. Obywatelstwo

1. Pojęcie i znaczenie obywatelstwa

• obywatelstwo jest to trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodowego

• obywatelstwo stanowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Powołuje ono szereg doniosłych konsekwencji w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo, z którym jednostka pozostaje w trwałym związku prawnym, sprawuje nad nią opiekę dyplomatyczną i konsularną, a w pewnych przypadkach, gdy było zobowiązane do zapobiegania naruszenia prawa, ponosi też odpowiedzialność za jej działanie. Obywatelstwo daje państwu podstawę do wykonania swej jurysdykcji także poza granicami kraju. Zgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym, sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji państwa, które w swym ustawodawstwie decyduje, jakim osobom przysługuje ono, w jaki sposób można je uzyskać i utracić

2. Nabycie i utrata obywatelstwa

• sposoby nabycia obywatelstwa obywatelstwo można nabyć wskutek urodzenia, oraz przez neutralizację, niekiedy zamążpójście, reintegrację. Nabycie obywatelstwa przez urodzenie może następować na zasadach: prawa krwi (ius sanguinis) lub prawa ziemi (ius soli)

• nabycie obywatelstwa przez naturalizację, czyli nadanie, następuje wówczas, gdy obywatelstwo uzyskuje osoba nie mająca żadnego lub mająca obywatelstwo innego kraju. Obywatelstwo można uzyskać na prośbę zainteresowanego skierowaną do odpowiedniego organu państwa, przez zamążpójście lub adopcję. Tryb uzyskania obywatelstwa określany jest przez ustawy poszczególnych państw, które wymagają spełnienia pewnych warunków. Najczęstszym z nich jest wymóg zamieszkiwania na terytorium danego państwa przez określony czas: 5,7 lub 10 lat. Niekiedy formułuje się takie warunki jak: znajomość języka, dobre obyczaje, dobra reputacja, posiadanie środków utrzymania itp.

• projekt polskiej ustawy z 2000 r. mówił, że cudzoziemiec może nabyć obywatelstwo przez uznanie za obywatela polskiego na własną prośbę, jeśli zamieszkiwał przez okres 5 lat w Polsce, posiada urzędowe poświadczenie znajomości języka polskiego, nie stanowi zagrożenia dla obronności lub bezpieczeństwa państwa, nie stanowi zagrożenia dla porządku publicznego, ma zapewnione w RP mieszkanie i utrzymanie w ten sposób, że posiada dochody lub mienie wystarczające na pokrycie kosztów utrzymania jego samego i członków rodziny pozostających na jego utrzymaniu

• reintegracja - czyli odzyskanie obywatelstwa poprzedniego. Odzyskać obywatelstwo mogą kobiety, które utraciły obywatelstwo polskie w skutek nabycia obcego w wyniku zamążpójścia i obecnie, po ustaniu lub unieważnieniu małżeństwa, powracają do obywatelstwa polskiego przez złożenie oświadczenie przed odpowiednim organem polskim, który wydaje akt o przyjęciu oświadczenia

• obywatelstwo można utracić przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na prośbę zainteresowanego, niekiedy przez zamążpójście, wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju, odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej oraz pozbawienie. Przy utracie obywatelstwa każde państwo określa w swym ustawodawstwie szczegółowe warunki. Niedopuszczalne jest pozbawienie obywatelstwa ze względów rasowych, religijnych, narodowościowych czy z uwagi na poglądy

3. Podwójne lub wielorakie obywatelstwo

• źródłem tzw. pozytywny zbieg okoliczności ustaw o obywatelstwie np. wówczas, gdy dziecko urodzi się na terytorium państwa uznającego zasadę ius soli (Brazylia) z rodziców będących obywatelami państwa uznającego zasadę ius sanguinis (Norwegia) - w konsekwencji będzie mieć dwa obywatelstwa; również w wyniku zamążpójścia

• zgodnie z konwencją haską z 12 kwietnia 1930 r. i praktyką międzynarodową potwierdzoną orzeczeniem MTS w sprawie F. Notteböhma z roku 1955, podstawę wyboru obywatelstwa powinna stanowić zasada rzeczywistej więzi, czyli tzw. efektywnego obywatelstwa

• jako że jednostka powinna mieć tylko jedno obywatelstwo, wybiera się obywatelstwo tego kraju, z którym jednostka jest ściślej związana, gdzie mieszka, korzysta z praw publicznych i obywatelskich, wykonuje służbę wojskową czy znajduje się w służbie państwowej

• traktat o UE stworzył instytucję obywatelstwa UE obywatelstwo to uzyskują automatycznie wszyscy obywatele państw członkowskich, zachowując jednocześnie swoje dotychczasowe obywatelstwo

4. Bezpaństwowość i uchodźstwo

• źródłem bezpaństwowości negatywny konflikt ustaw o obywatelstwie; bezpaństwowość powstaje w każdym przypadku, gdy z przewidzianych ustawą powodów jednostka utraci czy zostanie pozbawiona obywatelstwa, a nie uzyska innego

• status prawny apatrydów jest regulowany przez specjalną konwencję z 28 września 1954 r.

• zapobieganiu bezpaństwowości służą: konwencja w sprawie obywatelstwa kobiet zamężnych z roku 1957, odrzucająca automatyczną utratę obywatelstwa przez kobiety w przypadku małżeństwa z cudzoziemcami oraz konwencja haska z roku 1930, przewidująca, że zwolnienie z obywatelstwa nie powoduje utraty obywatelstwa, jeśli zainteresowana osoba nie posiada lub nie nabyła innego; zobowiązuje ona także strony do zastosowania ius soli w przypadku, gdy dziecko inaczej nie nabywa żadnego obywatelstwa

• Wysoki Komisarz ds. Uchodźców od 1 stycznia 1951 r.

• konwencja genewska regulująca status uchodźców uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może bądź nie chce z tych powodów korzystać z ochrony tego państwa

• uchodźcą jest również osoba, która nie ma żądnego obywatelstwa i nie znajduje się, na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swego zamieszkania, nie może lub nie chce z tych powodów powrócić do tego państwa. Konwencja zakazuje wydalania uchodźców oraz zawracania ich do granic terytoriów, na których groziłoby im niebezpieczeństwo. Konwencja nie stosuje się do osób, które popełniły przestępstwa przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, ciężkie przestępstwa pospolite

§ 2. Cudzoziemcy

1. Dopuszczenie i pobyt cudzoziemców na terytorium innego państwa

• ograniczenie dostępu do terytorium żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczenia cudzoziemców na swe terytorium. Pewne ograniczenia w tym zakresie mogą być rezultatem dwu- lub wielostronnych umów międzynarodowych, jakie państwa zawierają w kwestiach związanych z ruchem osobowym

• wydalenie cudzoziemców stosownie do art. 13 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, cudzoziemiec przybywający legalnie na terytorium strony Paktu może być z niego wydalony jedynie na podstawie decyzji podjętej zgodnie z ustawą i będzie miał prawo, jeżeli ważne względy bezpieczeństwa państwowego nie przemawiają przeciwko temu, przedłużyć argumenty przeciwko swemu wydaleniu oraz domagać się ponownego zbadania swej sprawy przez właściwe władze

2. Prawa i obowiązki cudzoziemców

• normy regulujące położenie cudzoziemców przebywający legalnie na terytorium państwa cudzoziemcy, podlegając jago jurysdykcji, korzystają z określonych praw. W stosunku do cudzoziemców może mieć zastosowanie albo klauzula narodowa, zrównująca obywateli określonego państwa w prawach obywatelskich z własnymi obywatelami, albo klauzula największego uprzywilejowania, dająca obywatelom innego państwa takie same prawa, jakie maja lub z jakich mogą korzystać na terytorium tego kraju obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego. Prawa przysługujące cudzoziemcom są z natury węższe niż prawa, z jakich korzystają obywatele danego państwa, podlegają tez ograniczeniom z uwagi na bezpieczeństwo lub porządek publiczny. Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi w art. 2, że każde państwo będące jego strona zobowiązująca się przestrzegać i zapewniać wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji prawa uznane w Pakcie

• ograniczenia praw cudzoziemców pakt w art. 25 przyznaje prawo uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi, korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz dostępu do służb publicznych tylko obywatelom. Cudzoziemcy ograniczeni są w zakresie prawa posiadania własności wykonania określonych zawodów. W wielu państwach cudzoziemcy nie mogą być zatrudnieni jako kapitanowie, oficerowie lub nawet członkowie załogi statków morskich ni powietrznych i nie mogą uzyskać zezwolenia na wykonywanie tych zawodów. W wyniku umów o obronie pomocy prawnej, obywatele drugiej strony traktowani są na zasadzie klauzuli narodowej, mają oni swobodny i nieskrępowany dostęp do sądów, prokuratury czy organów notarialnych. Z Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych wynika dla stron obowiązek zapewnienia cudzoziemcom m.in. prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, do równości przed sądami i trybunałami

• obowiązki cudzoziemców: cudzoziemiec przebywający w obrębie jurysdykcji jakiegoś państwa jest zobowiązany do respektowania jego ustawodawstwa i zarządzeń regulujących jego pobyt. Jeśli nie korzysta z immunitetu podatkowego, nie może się uchylać od płacenia podatków i opłat celnych

§ 3. Azyl terytorialny

• azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanych czy prześladowanym za swe przekonania i działalność polityczną, religijną lub naukową. Udzielanie azylu oznacza wyłączenie w stosunku do zainteresowanej osoby możliwości ekstradycji

• prawo ubiegania się o azyl w powszechnym prawie międzynarodowym nie ma norm regulujących instytucje azylu. Cudzoziemiec ten, jeżeli nie popełnił przestępstw pospolitych lub czynów niezgodnych z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych „ma prawo ubiegać się o azyl w innych krajach”, ale nie musi go w każdym przypadku uzyskać

• azyl w praktyce polskiej Konstytucja z roku 1952 w pierwotnym brzmieniu w art. 88 przewidywała udzielenie azylu obywatelom państw obcych „prześladowanymi za [...] działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńczą lub działalność naukową”. Postanowienie o udzielenie azylu w brzmieniu nadanym ustawą z 18.października 1991 r., głosi, że „obywatele innych państw i bezpaństwowcy mogą korzystać z prawa azylu na zasadach określonych ustawą”. Konstytucja z 1997 r. również nie formułuje zasad udzielania azylu, lecz odsyła do ustawy

• Ustawa z 13. czerwca 2003 r. o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terenie RP w art. 90 stanowi, iż „cudzoziemiec może, na swój wniosek, otrzymać azyl w Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest to niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej Polskiej”. Zgodnie z art. 91 cudzoziemca można pozbawić azylu, jeżeli: 1) ustały przyczyny, dla których azyl został udzielony; 2) prowadzi on działalność skierowaną przeciwko obronności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu

• deklaracja ONZ o azylu Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku 1948 przewiduje w art. 14, że: „każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania”. zgromadzenie Ogólne w roku 1967 uchwaliło Deklarację w sprawie azylu terytorialnego, w której uznało, że udzielenie azylu jest pokojowym i humanitarnym aktem. Prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości

§ 4. Ekstradycja przestępców

• ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu przysługuje w stosunku do niego jurysdykcja karna, w celu osądzenia lub wykonania orzeczonej już kary

• zasady ekstradycji. Analiza umów międzynarodowych i ustawodawstw wewnętrznych pozwala ustalić w przedmiocie ekstradycji kilka zasad, które przyjęły się niemal powszechnie: 1) podstawę ekstradycji stanowić może tylko czyn, który zagrożony jest karą w obu państwach; 2) osobę wydaną można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą wydania, jak również wykonać wobec niego taką karę, do wykonania której została wydana; 3) nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu. Praktyka międzynarodowa nie udziela jednolitej odpowiedzi na 3 podstawowe pytania: kto podlega ekstradycji, za jakie przestępstwa oraz w jaki sposób i przez kogo powinien być przedstawiony wniosek o ekstradycję

• przestępstwa ekstradycyjne stanowią podstawę wydania i wymieniane są w umowach międzynarodowych bądź w drodze szczegółowego wyliczenia, bądź przez podanie klauzuli ogólnej z ewentualnymi wyjątkami. Z reguły obejmują najpoważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu. Wśród przestępstw, które nie uzasadniają ekstradycji, zazwyczaj wskazuje się przestępstwa polityczne, rzadziej także przestępstwa wojskowe (np. dezercja) i religijne

• przestępstwa polityczne kwalifikacja, czy zachodzi przypadek przestępstwa politycznego, należy do państwa pobytu osoby, o której wydanie zwróci się inny podmiot. Zależna jest w znacznej mierze od stanu stosunków między zainteresowanymi państwami. W celu uniknięcia rozbieżności w kwalifikacji, a przede wszystkim uniemożliwienia sprawcą uniknięcia kary, w prawie międzynarodowym wyraźnie ustalono przestępstwa, które nie mogą być uznane za polityczne. Zgodnie z prawem norymberskim, należą do nich: zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodnie wojenne. Również konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z roku 1948 stwierdza wyraźnie w art. VII: „Ludobójstwo i inne czyny wymienione w art. III nie będą uważane za przestępstwa polityczne, jeśli chodzi o dopuszczalność ekstradycji”.

• procedura ekstradycyjna regulowana jest w drodze umownej. Najczęściej wniosek ekstradycyjny wraz z uzasadnieniem i dokumentacja przekazywany jest w drodze dyplomatycznej, choć coraz częściej komunikują się ze sobą ministerstwa sprawiedliwości i prokuratury generalne. Ostatnią czynnością ekstradycyjną jest przekazanie przestępcy przez władze policyjne

§ 5. Międzynarodowa ochrona praw człowieka

• międzynarodowy system ochrony praw człowieka w wyniku zorganizowanej współpracy państw-członków Narodów zjednoczonych doszło do wypracowania całego międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. U źródeł owej współpracy leżą tragiczne doświadczenia II wojny światowej

• na istniejący obecnie międzynarodowy system ochrony praw człowieka składają się liczne umowy, przyjęte przez Organizacje Narodów Zjednoczonych, organizacje wyspecjalizowane, zwłaszcza MOP i UNESCO, oraz organizacje regionalne: Rade Europy, Unię Europejską i OBWE, Organizację Państw Amerykańskich oraz Organizację Jedności Afrykańskiej

• prawa człowieka traktowane są obecnie jako niepodzielna całość złożona zarówno z praw politycznych, obywatelskich, jak i z praw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych. Prawa człowieka zarówno polityczne jak i ekonomiczne, ciągle są naruszane w wielu częściach świata

1. Zasada poszanowania praw człowieka w Karcie Narodów Zjednoczonych

• postanowienia Karty NZ ust. 3 art.1 Karty, ONZ zmierza: do osiągnięcia międzynarodowej współpracy przy „rozwiązaniu zagadnień międzynarodowych o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również przy popieraniu swobód dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka lub religii”. Karta Narodów Zjednoczonych nie zawiera ani definicji praw człowieka, ani ich katalogu, w nauce wypowiadane są różne i sprzeczne opinie co do charakteru prawnego zawartych w niej postanowień. Postanowienia Karty, które wprawdzie nie stanowią szczegółowego katalogu praw człowieka, zawierają jednak i formułują zasadę ich poszanowania

• kompetencje wewnętrzne tworzenie międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka przyniosło stopniowe zawężanie zakresu kompetencji wewnętrznej państwa, i to nie tylko w wyniku wiążących je umów, lecz także w wyniku tworzenia się norm zwyczajowych

2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

• Międzynarodowa Karta Praw Człowieka. Na konferencji w San Francisco wysunięta została idea opracowania międzynarodowej karty praw człowieka. Organem, który miał określić jej formę i treść, była, stosownie do art. 68 Karty NZ, Komisja Praw Człowieka wyłoniona przez Radę Gospodarczo-Społeczną. Na swej pierwszej i drugiej sesji Komisja zastanawiała się nad formą i treścią Międzynarodowej Karty Praw. Ostatecznie w grudniu 1947 r. zdecydowano, że będzie się ona składać z trzech części:

1. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,

2. Paktu Praw Człowieka,

3. Środków dotyczących wprowadzenie w życie Paktu.

• postanowienia Powszechnej Deklaracji prace nad Deklaracją prowadzone były w latach 1947-1948, została ona uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne 10 grudnia 1948 r.

• powszechna Deklaracja Praw Człowieka składa się ze wstępu i 30 artykułów:

• we wstępie mówi ona o motywach leżących u podstawy jej opracowania. Podkreśla, że uznanie przyrodzonej godności, równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju

• pierwsze trzy artykuły maja ogólny charakter i poświęcone są zasadom Wolności, Równości i Braterstwu

• kolejne artykuły 4-21 poświęcone są prawa obywatelskim i politycznym

• artykuły 22-27 dotyczą praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych

• artykuł 29 podkreśla obowiązki jednostki wobec społeczeństwa, bez którego niemożliwy jest swobodny i pełny rozwój jej osobowości

• charakter prawny Powszechnej Deklaracji Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jako rezolucja ZO ONZ nie miała formalnie wiążącego charakteru. Stała się ona punktem wyjścia wielu rezolucji Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, Rady Gospodarczo-Społecznej i Rady Powierniczej. Powołuje się na nią wiele konstytucji. Liczne konstytucje powtarzają jej postanowienia nawet bez wyraźnego odwoływania się do niej. Powszechna Deklaracja wpłynęła i wpływa na praktykę ustawodawczą, administracyjną i sądową wielu państw. Powszechna Deklaracja stała się obecnie obowiązującą w wyniku przekształcenia jej postanowień w zwyczaj międzynarodowy. Dzień uchwalenia Powszechnej Deklaracji został proklamowany przez Zgromadzenie Ogólne NZ jako Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka (10 grudnia)

3. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka

• układ Paktów jest w zasadzie identyczny. Poza wstępem dzielą się na pięć części, z których pierwsza zwiera jeden tylko artykuł poświęcony prawu ludów i narodów do samostanowienia, druga obejmuje postanowienia ogólne, trzecia traktuje odpowiednio: o prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych lub o prawach obywatelskich i politycznych, czwarta poświęcona jest kontroli międzynarodowej, piąta to postanowienia końcowe. Artykuł 2 obu paktów nakłada zobowiązania na strony. W pierwszym przypadku - każda ze stron zobowiązuje się przedsięwziąć odpowiednie kroki, włączając w to środki ustawodawcze, indywidualne oraz w ramach pokoju i współpracy międzynarodowej. W drugim - każda ze stron zobowiązuje się przestrzegania i zagwarantowania wszystkim jednostkom znajdującym się na jej terytorium i podlegającym jej jurysdykcji praw uznanych Paktem

• Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych nie nakłada bezpośrednich zobowiązań, lecz formułuje jedynie program działań i cele społeczne. Progresywność praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych nie zwalnia państw od obowiązku ich realizacji, uzależnia jedynie zakres zobowiązań poszczególnych krajów od ich możliwości materialnych. Ekonomiczne, społeczne i kulturalne prawa człowieka sformułowane w Pakcie są w porównaniu z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka znacznie bardziej rozwinięte, skonkretyzowane

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przyznaje ochronę tradycyjnym prawom i wolnością człowieka, kierując się wyliczeniem ich w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Pierwszym prawem jest prawo do życia, które powinno być chronione przepisami prawa. Bardzo rozbudowane są postanowienia Paktu chroniące prawa człowieka w postępowaniu sądowym. Wszyscy ludzie są równi przed sądami, mają też prawo do sprawiedliwego i publicznego przesłuchania przez niezależny i bezstronny sąd w sprawach karnych i cywilnych. Każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia, wyznania oraz do własnych poglądów. Obywatel powinien mieć prawo i możliwość, bez żadnej dyskryminacji, do uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli, do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym, w rzetelnym, okresowo przeprowadzanych powszechnych i równych wyborach

• znaczenie Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka przyoblekały wyrażone w niej idee, prawa i wolności w szatę prawną, nadając im charakter norm prawa międzynarodowego; rozwijały i konkretyzowały postanowienia Deklaracji, uznawały one prawa, które nie figurowały w Powszechnej Deklaracji; rozszerzyły znacznie zakres praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, sformułowały również wyraźny zakaz propagandy wojennej. Ustanawiały także procedurę kontrolna nad ich implementacją, której pozbawiona jest Deklaracja

• w porównaniu z Deklaracja Pakty nie zawierają jednak trzech istotnych praw człowieka: praw do własności i zakazu jej arbitralnego pozbawienia, prawa każdego do ubiegania się i otrzymania azylu w innych krajach, jak też prawa każdego do posiadania obywatelstwa i zakazie samowolnego pozbawiania go

4. Zakaz dyskryminacji

• dyskryminacja rasowa:

• Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Sesja XVIII Zgromadzenia Ogólnego 20 listopada 1963 r. przyjęła deklaracje w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Po raz pierwszy w dokumencie międzynarodowym dyskryminacja z powodu rasy, koloru skóry lub pochodzenia etnicznego została potępiona, jako stanowiąca obrazę godności ludzkiej i sprzeczna z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych

• Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Konwencja w art. 1 definiuje dyskryminację rasową jako wszelki zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą unieważnienie lub uszczuplenie uznania, wykonania lub korzystania na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego

• w roku 2003 stronami konwencji było 169 państw

• apartheid:

• problem apartheidu w ONZ sprawa rasistowskiej polityki rządu Republiki Południowej Afryki, poczynając od I Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w roku 1946, była problemem stale dyskutowanym w różnych organach ONZ. W 1952 po raz pierwszy do porządku dziennego Zgromadzenia Ogólnego włączono nowy punkt: problem konfliktu rasowego w Południowej Afryce wynikającego z polityki apartheidu. Ciągła i całkowita odmowa ze strony Południowej Afryki zastosowania się do żądań ONZ spowodowała, że w roku 1961 Zgromadzenie Ogólne wezwało państwa do rozważenia podjęcia indywidualnych i zbiorowych sankcji wobec Republiki Południowej Afryki. W rezultacie z 6 listopada 1962 r. Zgromadzenie Ogólne, wezwało państwa członkowskie do podjęcia sankcji wobec RPA

• konwencje dotyczące zwalczania apartheidu ważnym nowym środkiem walki z apartheidem stała się Międzynarodowa Konwencja o zwalczani i karaniu zbrodni apartheidu uchwalona 30 listopada 1973 r. na XXVIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego. W roku 1991 doszło do zasadniczej zmiany w stanowisku rządu i parlamentu Południowej Afryki. Ustawy stanowiące fundament polityki apartheidu zostały anulowane. Rozpoczęto proces zmierzający do opracowania nowej konstytucji i przyjęto ją

• MKOL podjął decyzję o dopuszczeniu RPA do udziału w igrzyskach olimpijskich w roku 1992 w Barcelonie, a ONZ na wniosek N. Mandeli zniosła sankcje w roku 1993

5. Zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa

• rezolucje Zgromadzenia Ogólnego w grudniu 1946 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło rezolucje nr 95/1, która stwierdza: „Ludobójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia całych grup ludzkich, tak jak zabójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do życia poszczególnych jednostek [...].Lludobójstwo stanowi zbrodnię w rozumieniu prawa międzynarodowego, która potępia świat cywilizowany, i której główni sprawcy i ich wspólnicy podlegają karze bez względu na to, czy są osobami prywatnymi, funkcjonariuszami publicznymi, mężami stanu, i bez względu na to, czy zbrodnia została dokonana z przyczyn religijnych, rasowych, politycznych czy innych”

• konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W dwa lata od uchwalenia rezolucji o ludobójstwie, 9.12.1848 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Konwencja potwierdziła w art. I uprzednie stanowisko Zgromadzenia Ogólnego, że ludobójstwo, i to popełnione zarówno w czasie pokoju, jak i wojny, stanowi zbrodnie w obliczu prawa międzynarodowego. Jest nim w rozumieniu konwencji: „[...] jakikolwiek z następujących czynów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:

1. zabójstwo członków grupy,

2. spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy,

3. rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego,

4. stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy,

5. przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy do innej grupy”.

• uzupełnieniem Konwencji w sprawie ludobójstwa jest Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości. 9. kwietnia 1965 r. Komisja Praw Człowieka uchwaliła rezolucję w sprawie karania zbrodniarzy wojennych i osób winnych zbrodni przeciwko ludzkości

• Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy w roku 1994 doszło w Ruandzie do masowych morderstw i masakry osób, w wyniku których zginęło około pół miliona ludzi. Rada Bezpieczeństwa powołała do życia Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy w celu osadzenia winnych ludobójstwa i pogwałcenia międzynarodowego prawa humanitarnego. Mimo osadzenia w więzieniu tysięcy osób podejrzanych o zbrodnie ludobójstwa pierwsze wyroki skazujące winnych ludobójstwa na dożywocie lub wieloletnie więzienie zapadły dopiero w 1999 roku

6. Ochrona poszczególnych grup

• prawa kobiet:

• Konwencja o prawach politycznych kobiet dnia 20.grudnia 1952 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło pierwsza umowę dotyczącą wyłącznie praw kobiet. Umowa ta stwierdza, że kobiety maja na równi z mężczyznami prawo uczestniczenia w wyborach, zajmowania urzędów publicznych i wykonywania wszelkich funkcji publicznych. Konwencja ta weszła w życie w roku 1954, wywarła istotny wpływ na uznanie polityczne praw kobiet

• Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet w roku 1967 Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację w sprawie likwidacji dyskryminowania kobiet. Konwencja, która weszła w życie w roku 1981, wskazuje środki, jakie powinny być podjęte w celu wyeliminowania dyskryminacji kobiet w różnych dziedzinach: w życiu politycznym i publicznym, obywatelstwie, oświacie, zatrudnieniu, zdrowiu, małżeństwie i rodzinie. Zwraca ona specjalną uwagę na prawa kobiet wiejskich oraz potrzebę zwalczania stereotypów dotyczących płci.

• konwencja nakłada na strony obowiązek przedstawiania sprawozdań dotyczących postępu w jej implementacji. Zgromadzenie Ogólne proklamowało rok 1975 jako rok kobiet. Kwestia poprawy statusu kobiet była rozpatrywana na specjalnych światowych konferencjach. Choć sytuacja kobiet uległa poprawie w ubiegłej dekadzie, to jednak równość między kobietami i mężczyznami w życiu publicznym i prywatnym nie została osiągnięta. Konferencja wezwała do usunięcia przeszkód w zapewnieniu kobietom możliwości aktywnego, pełnego i równego uczestnictwa we wszystkich strefach życia, łącznie w procesie podejmowania decyzji

• prawa dzieci:

• udzielanie pomocy dzieciom, jak tez ochroną ich praw zajmuje się Fundusz ONZ Pomocy Dzieciom utworzony w roku 1946 (UNICEF)

• Deklaracja Praw Dziecka Zgromadzenie Ogólne 20.listopada 1959 r. przyjęło Deklarację Praw Dziecka, która potwierdza postanowienia Powszechnej Deklaracji odnoszące się do dzieci oraz podkreśla, że dziecko potrzebuje specjalnej troski i gwarancji, łącznie z właściwą ochroną prawną, zarówno przed, jak i po urodzeniu. Deklaracja podkreśla, iż dzieci powinny korzystać ze specjalnej ochrony oraz posiadać możliwości rozwoju w normalny i zdrowy sposób, w warunkach wolności i szacunku

• Konwencja o prawach dziecka postanowienia Deklaracji zostały rozwinięte i uzupełnione w przyjętej 20.11.1989 r. przez Zgromadzenie Ogólne Konwencji o prawach dziecka. Wśród spornych problemów znalazł się ostatecznie przyjęty zakaz służby wojskowej dzieci poniżej 15 lat oraz zakaz wymierzania kary śmierci osobom niepełnoletnim. Konwencja o prawach dziecka jest obecnie, z uwagi na liczbę stron, najbardziej uniwersalna umową dotyczącą praw człowieka (wiąże ona 192 państwa)

• prawa mniejszości:

• instrumenty prawnomiędzynarodowe ONZ prawa mniejszości narodowych nie są wymieniane w Karcie NZ. Konsekwentnie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka również nie wspomina o prawach mniejszości. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stoi na stanowisku ochrony osób należących do mniejszości, a nie mniejszości jako takich. W państwach, w których istnieją etniczne, religijne czy językowe mniejszości, osoby należące do takich mniejszości nie będą pozbawione prawa do korzystania z własnej kultury i do wyznawania i praktykowania własnej religii czy używania ich własnego języka

• ZO ONZ przyjęło w 1992 r. Deklarację o Prawach Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych

• prawa mniejszości w dokumentach KBWE Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, wymienia w zasadzie siódmej prawo osób należących do mniejszości, obligując uczestniczące państwa, na których terytorium istnieją mniejszości narodowe, do respektowania praw osób należących do takich mniejszości

7. Międzynarodowa kontrola przestrzegania praw człowieka

• pojęcie kontroli międzynarodowej:

• kontrolą międzynarodową są wynikające z umowy działania organów wspólnych mające na celu stwierdzenie, czy postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie zobowiązaniami

• rodzaje umów z uwagi na kontrolę międzynarodową. Ogólnie można podzielić je na trzy grupy:

• umowy, które nie przewidują żadnej procedury kontrolnej,

• umowy, które wprawdzie tez jej nie zwierają, ale których wykonanie może być kontrolowane w ramach szerszego systemu istniejącego już w poszczególnych organizacjach międzynarodowych,

• umowy ze specjalna procedurą kontrolną

• środki i organy kontroli:

• analiza procedur kontrolnych, zabezpieczających wykonywanie postanowień umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka prowadzi do wniosku, że mogą one być oparte na następujących środkach: sprawozdaniach, skargach państw, badaniach na miejscu oraz petycjach

• sprawozdanie jako środek kontroli przewidziane są zarówno w ramach ogólnych procedur kontrolnych funkcjonujących w ONZ i MOP, jak też w specjalnych systemach. Odnośnie do specjalnych systemów kontroli przewidzianych przez poszczególne umowy dotyczące praw człowieka to ogólnie można powiedzieć, że przewidują one, iż sprawozdania są rozpatrywane najpierw przez organ specjalnie powołany do kontroli wykonania danej konwencji, a następnie przez organ organizacji, w ramach której dana umowa została przyjęta

• skargi państw oraz badania na miejscu jeżeli jakiś państwo podaje w wątpliwość, czy inna strona wykonuje swe zobowiązania konsekwentnie, ona w niektórych systemach kontrolnych przesłać skarg do wskazanego organu bądź od razu, bądź po uprzedniej próbie załatwienia sporu w drodze rokowań dwustronnych. Skargi są przedstawiane tym samym organom, które rozpatrują sprawozdania państw

• petycje odwołanie skierowane do organu międzynarodowego, w którym osoba fizyczna lub prawna zazwyczaj bezpośrednio zainteresowana, wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy międzynarodowej

• możliwość składania petycji przez osoby fizyczne jest przewidziana fakultatywnie w Międzynarodowej Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej oraz w Protokole Opcyjnym do MPPOiP; ONZ ustanowiła specjalną procedurę 1503

• organy kontroli w zasadzie dwa rodzaje organów wspólnych, polityczne oraz niezależne, o charakterze niesądowym. Organy polityczne złożone są z przedstawicieli państw. Można je podzielić na główne i pomocnicze. W systemie organizacji międzynarodowych organy główne są także podporządkowane najszerszemu organowi przedstawicielskiemu, co w praktyce oznaczać może trójstopniowość systemu kontroli

• Światowa Konferencja Praw Człowieka (Wiedeń, czerwiec 1993 r.) sformułowała postulat powołania do życia instytucji Wysokiego Komisarza Praw Człowieka rezolucję przyjęto na XLVIII sesji ZO ONZ w grudniu 1993 r., a Sekretarz Generalny powołał na to stanowisko w lutym 1994 r. Ayalę Lasso z Ekwadoru, który w 1997 r. zrezygnował z pełnienia tej funkcji. Sergio Viera de Mello z Brazylii (który zastąpił Mary Robinson z Irlandii), zginął w zamachu terrorystycznym w Bagdadzie w 2003 r.

Rozdział 8. Organizacje międzynarodowe

§ 1. Pojęcie i rodzaje organizacji międzynarodowych

1. Podział organizacji na rządowe i pozarządowe

• organizacja międzynarodowa - zrzeszenie państw bądź innych osób prawnych (najczęściej krajowych związków lub stowarzyszeń) lub osób fizycznych z różnych krajów, powołane do życia dla realizowania zadań określonych w statucie

• podział organizacji międzynarodowych:

• organizacje rządowe - członkami są państwa. Państwa w tej organizacji są reprezentowane przez rządy lub pełnomocników rządowych. Powołanie do życie takich organizacji oraz przyjęcie statutu następuje na drodze zawarcia umowy międzynarodowej

• organizacje pozarządowe - członkami są osoby prawne lub fizyczne z różnych krajów. Nie powstają na drodze zawarcia umowy

• ze względu na kryterium terytorialne dzieli się organizacje międzynarodowe na:

• organizacje uniwersalne - organizacje należące do systemu ONZ

• organizacje regionalne - rozwinęły się głownie w rejonie Europy, Ameryki i Afryki

• obecnie przyjmuje się, że współczesne państwo posługuje się do realizacji zadań swej polityki zagranicznej nie tylko służba dyplomatyczną, ale również działalnością w organizacjach międzynarodowych, uważany jest obok kanału dyplomatycznego za drugi kanał, w którym toczą się kontakty polityczne

• po zakończeniu zimnej wojny wszystko wskazuje na to, że współpraca międzynarodowa będzie coraz bardziej zinstytucjonalizowana, czego następstwem jest wzrost liczby i zakresu kompetencji organów międzynarodowych

2. Struktura międzynarodowych organizacji rządowych

• organizacje międzynarodowe są instytucjami powołanymi do życia przez umowy międzynarodowe, a jednocześnie są jedną z form stosunków międzynarodowych

• często (zwłaszcza w pracach prawniczych) przez organizacje międzynarodowe rozumie się tylko organizacje rządowe wśród elementów składających się na definicję organizacji rządowych wymienia się: zrzeszenie się suwerennych państw w liczbie co najmniej trzech, zawarcie wielostronnej umowy międzynarodowej mającej charakter statutu, określenie w tej umowie celów i sposobów funkcjonowania organizacji, a w szczególności powoływanie organów o wyznaczonych kompetencjach

• najczęściej występują następujące struktury:

• zebranie przedstawicieli wszystkich państw członkowskich noszące nazwę Zgromadzenia Ogólnego (np. ONZ) czy Konferencji Ogólnej (np. w MOP). Organ ten zbiera się rzadko, raz do roku lub raz na kilka lat

• Rada lub Komitet zbierający się kilka razy do roku; składa się z ograniczonej liczby członków wybieranych na zebraniu przedstawicieli wszystkich państw członkowskich (w organizacji z dużą liczbą państw) lub składa się z przedstawicieli wszystkich państw członkowskich (w organizacjach mniej licznych)

• organ administracyjny pod nazwą Sekretariatu lub Biura

3. Organizacje wyspecjalizowane ONZ

• „system Narodów Zjednoczonych” zwany „rodziną ONZ” to organizacje wyspecjalizowane ONZ, które łącznie z ONZ oraz autonomicznymi agencjami i funduszami ONZ tworzą właśnie system Narodów Zjednoczonych

• do najważniejszych organizacji wyspecjalizowanych ONZ należą:

• Powszechny Związek Pocztowy (1874)

• Międzynarodowa Organizacja Pracy (1919)

• Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (1932)

• UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wychowania, Nauki i Kultury)

• WHO (Światowa Organizacja Zdrowia)

• WMO (Światowa Organizacja Meteorologiczna)

• ICAO (Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego)

• IMO (Międzynarodowa Organizacja Morska)

• FAO (Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa)

• IDA (Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju)

• IBRD (Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju)

• IMF (Międzynarodowy Fundusz Monetarny)

• UNIDO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłu)

• IFC (Międzynarodowa Korporacja Finansowa)

• zbliżony charakter do organizacji wyspecjalizowanych ma IAEA

• Światowa Organizacja Handlu (WTO) współpracuje z IMF, IBRD, UNIDO, UNCTAD i ILO

§ 2. Międzynarodowe organizacje rządowe

1. Rozwój historyczny

• pierwsze organizacje tej kategorii powstawały od połowy XIX w , a były nimi Międzynarodowy Związek Telegraficzny (1865), Powszechny Związek Pocztowy (1874), Związek Ochrony Własności Przemysłowej (1883) itd. Miały one stosunkowo wąski zakres działania i spełniały ściśle określone funkcje natury administracyjnej

• po I wojnie światowej - Liga Narodów

2. Podmiotowość prawnomiędzynarodowa

• organizacje rządowe w swych stosunkach z państwami i innymi organizacjami rządowymi występują jako podmiot prawa międzynarodowego, zawierają umowy o charakterze międzynarodowym, występują jako strony przed sądami międzynarodowymi, uczestniczą w konferencjach międzynarodowych. Konwencja wiedeńska w „sprawie reprezentacji państw w ich stosunkach z powszechnymi organizacjami międzynarodowymi” z roku 1975 określa funkcje i przywileje stałych misji przy organizacji międzynarodowej, wzorując się pod wieloma względami na prawie dyplomatycznym

• żadna organizacja nie posiada jednak pełnej podmiotowości tak jak suwerenne państwa, gdyż nie może występować jako podmiot w stosunkach wynikających z posiadania własnego terytorium i własnej ludności

• podmiotowość prawnomiędzynarodową ONZ stwierdził MTS w swej opinii doradczej w sprawie odszkodowania w związku z zabójstwem przedstawiciela ONZ na Bliskim Wschodzie, hrabiego F. Bernadotte, zaznaczając jednocześnie, że „podmioty prawa niekoniecznie są identyczne, jeśli chodzi o ich charakter i zakres uprawnień”

3. Istota prawnopolityczna organizacji rządowych

• dwa poglądy dotyczące prawnopolitycznej istoty organizacji międzynarodowej:

• pogląd internacjonalistów - działalność organizacji międzynarodowej nie może wykraczać poza granice zakreślone przez suwerenne państwa. Organizacje międzynarodowe powinny być „organami między państwami, a nie nad nimi”

• pogląd funkcjonalistyczny - zmierza do uniezależnienia organizacji międzynarodowych od państw. Funkcjonaliści przywiązują dużą uwagę do rozrostu funkcji spełnianych przez organizacje międzynarodowe

4. Funkcje organizacji rządowych

• pierwsza klasyfikacja funkcji:

• funkcja regulacyjna - ustanowienie norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym lub prawnym

• funkcja kontrolna - kontrolowanie postępowania państw z ustalonymi wzorcami i normami

• funkcja operacyjna - polegająca na świadczeniu usług na postawie własnych decyzji przy użyciu zasobów ludzkich i materiałowych znajdujących się w dyspozycji danej organizacji

• druga klasyfikacja funkcji:

• organizacja międzynarodowa typu „forum” - tzn. organizowanie różnych spotkań, dyskusji. Zajmuje się tym głównie UNCTAD - Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju oraz GATT (Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu)

• organizacje typu „usługowego” - ok. 90% wydatków w Światowej Organizacji Zdrowia przekazywane jest na funkcje usługowe

• trzeci podział funkcji:

• funkcje w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

• funkcje w zakresie pokojowego załatwienia sporów

• funkcje w dziedzinie gospodarczej, komunikacyjnej, nauki i kultury

§ 3. Uchwały podejmowane przez organy międzynarodowych organizacji rządowych

1. Charakter prawny uchwał

• w związku z podejmowaniem przez organy organizacji międzynarodowych uchwał, powstało kilka problematycznych zagadnień:

• jaki jest charakter prawny tego typu rodzaju uchwał?

• część autorów przyjmuje prawotwórczy charakter uchwał organy uchwalające na mocy kompetencji przyznanym im w umowach międzynarodowych (a takimi są statuty międzynarodowych organizacji rządowych) tworzą na podstawie porozumienia państw nowe normy prawne. Stanowią one specjalny rodzaj umów międzynarodowych zawieranych przez państwo w drodze pośredniej poprzez organy organizacji międzynarodowych

• inna część określa działalność organizacji międzynarodowych jako prawotwórczą o charakterze szczególnym

• jeszcze inna redukuje znaczenie uchwał do roli niewiążących zaleceń

• w jakim zakresie są one obowiązujące dla państw członkowskich?

• np.: w odniesieniu do uchwał Rady Bezpieczeństwa ONZ są one wiążące dla państw członkowskich ale nie oznacza to, by decyzje wszystkich organów organizacji międzynarodowej były obowiązujące dla rządów, które nie przyjęły tych decyzji

• uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ mają charakter zaleceń, które rodzą dla państw obowiązki prawne

• czy można te uchwały uznać za prawo międzynarodowe?

• uchwały organizacji międzynarodowych nie mogą pretendować na równi z umową i zwyczajem do rangi źródła prawa międzynarodowego.

2. Rodzaje uchwał

• wiele uchwał, w szczególności Zgromadzenia Ogólnego ONZ zawiera powtórzenie dosłowne czy tez odmiennymi słowami norm prawa międzynarodowego obowiązującego jako prawo umowne lub zwyczajowe; to samo odnosi się do uchwał Zgromadzenia Ogólnego zawierających interpretację Karty NZ. Czerpią one moc obowiązującą z przepisów Karty i dlatego tego rodzaju uchwała „przyjęta jednomyślnie jest prawnie obowiązująca dla członków ONZ”

• uchwały organizacji międzynarodowych zwane „prawem wewnętrznym” danej organizacji przyjęcie uchwał dotyczących ściśle wewnętrznych spraw organizacji. Uchwały te są wiążące dla członków danej organizacji

• uchwały mogące wyjaśniać i konkretyzować obowiązujące normy prawne (secundum legem)

• uchwały mogą obejmować dziedziny nie objęte dotychczas normami prawa międzynarodowego (praeter legem) Uchwały tego rodzaju nie mają mocy obowiązującej

• uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ oddziaływują silnie na proces tworzenia prawa międzynarodowego i jego kodyfikację

§ 4. Międzynarodowe organizacje pozarządowe

1. Rozwój historyczny

• najdłuższą i najbogatszą historię wśród organizacji międzynarodowych o charakterze ideologicznym mają kościoły i związki religijne największe znaczenie Stolicy Apostolskiej

• znacznie mniejszymi możliwościami działania na terenie międzynarodowym dysponują kościoły protestanckie i niekatolickie - ich wspólną organizacją jest Światowa Rada Kościołów, która zebrała się po raz pierwszy w 1948 roku

2. Funkcje organizacji pozarządowych

• funkcja pacyfistyczna i humanitarna np.:

• Światowa Federacja Przyjaciół ONZ (WFUNA)

• Unia Międzyparlamentarna

• funkcje społeczno-kulturalne i społeczno-gospodarcze np.:

• Międzynarodowy Związek Kobiet

• Międzynarodowy Związek Studentów

• YMCA (Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodych Mężczyzn)

• funkcje gospodarcze

• funkcje polityczne:

• wszelkie międzynarodówki i inne organizacje tego typu

• cztery główne kierunki oddziaływania tych organizacji na stosunki międzynarodowe i politykę poszczególnych państw:

• działanie na rzecz promocji i ochrony praw człowieka

• wpływ na rozwój prawa międzynarodowego

• wpływ na rozwój współpracy naukowej

• działalność na rzecz pokoju

§ 5. Organizacja Narodów Zjednoczonych

1. Karta Narodów Zjednoczonych

• podstawą istnienia i działania ONZ jest jej Karta Podpisana w San Francisco 26 czerwca 1945 r. Karta jest umową obejmującą 111 art., załącznikiem do Karty jest Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości

• „Karta” (charter) - w języku angielskim oznacza dokument szczególnej wagi, konstytucję lub deklarację o podstawowym znaczeniu; sporządzona po angielsku, chińsku, francusku, hiszpańsku i rosyjsku, przy czym wszystkie teksty są jednakowo autentyczne

• poprawki do Karty Narodów Zjednoczonych uchwała Zgromadzenia Ogólnego przyjęta większością 2/3 głosów oraz ratyfikacja tych poprawek przez 2/3 członków, w tym wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa

• do tej pory 3 poprawki do tekstu Karty”:

• 1963 poprawka do art. 23, 27, 61

• 1965 poprawki do art. 109

• 1973 zwiększono liczbę Rady Gospodarczo-Społecznej do 54 członków

• przepisy Karty dotyczące mocy obowiązującej mają pierwszeństwo przed postanowieniami innych umów międzynarodowych, zajmują one wyższe miejsce w hierarchii przepisów prawnych art. 103 „[…] w razie sprzeczności między zobowiązaniami członków ONZ, wynikającymi z niniejszej Karty, a ich zobowiązaniami wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z Karty mają pierwszeństwo”

2. Cele i zasady Narodów Zjednoczonych

• we wstępie (preambule) do Karty, rozpoczynającym się od słów „My, ludy Narodów Zjednoczonych”, członkowie Organizacji wyrazili swą wolę:

1) uchronienia przyszłych pokoleń od klęski wojny oraz zjednoczenia swych sił dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,

2) przywrócenia wiary w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki, równość praw mężczyzn i kobiet oraz narodów wielkich i małych

3) popierania postępu społecznego i poprawy warunków życia w większej wolności,

4) postępowania tolerancyjnego i utrzymywania dobrosąsiedzkich stosunków,

5) stworzenia warunków do przestrzegania sprawiedliwości i poszanowania zobowiązań międzynarodowych,

6) korzystania z organizacji międzynarodowych w celu popierania gospodarczego i społecznego postępu wszystkich narodów

• art. 1 Karty NZ wymienia cztery cele, jakim ma służyć ONZ:

• utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,

• rozwijanie przyjaznych stosunków miedzy narodami, opartych na poszanowaniu zasady równości praw i samostanowienia narodów,

• rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień międzynarodowych o charakterze społecznym, gospodarczym, kulturalnym i humanitarnym oraz w zakresie ochrony praw człowieka,

• stanowienie ośrodka uzgodnienia działalności międzynarodowej, zmierzającej do osiągnięcia wymienionych wyżej wspólnych celów

• w art.2 Karty NZ podano zasady, według których postępować powinna organizacja i jej członkowie:

• Zasada nr 1 - zasada suwerennej równości wszystkich jej członków

• Zasada nr 2 - członkowie organizacji powinni wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte zgodnie z niniejszą Kartą

• Zasada nr 3 - zasada załatwienia sporów międzynarodowych środkami pokojowymi

• Zasada nr 4 - wszyscy członkowie powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko całości terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek z państw

• Zasada nr 5 - zasada zobowiązująca państwo członkowskie do udzielania pomocy organizacji w akcji podjętej zgodnie z Kartą i powstrzymania się od udzielania pomocy państwu wobec któremu ONZ zastosowało środki zapobiegające

• Zasada nr 6 - organizacja zapewni by państwa, które nie są jej członkami , postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

• Zasada nr 7 - żadne postanowienia niniejszej Karty nie upoważnia Narodów Zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa

3. Członkostwo ONZ

• karta rozróżnia 2 kategorie członków:

• pierwotnych: dzielimy jeszcze na 2 kategorie:

• państwa, które uczestniczyły w konferencji w San Francisco, podpisały i ratyfikowały Kartę NZ

• państwa, które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych z 1 stycznia 1942 r. oraz podpisały i ratyfikowały Kartę NZ

• warunek ten został stworzony dla Polski, gdyż Polska nie uczestniczyła w konferencji w San Francisco ale podpisała deklarację Narodów Zjednoczonych

• do ONZ można być przyjęte każdy państwo miłujące pokój, które przyjmie zobowiązania zawarte w Karcie i zdaniem organizacji zdolne jest i pragnie zobowiązania te wykonywać.

• przyjęcie następuje w drodze uchwały Zgromadzenia Ogólnego powziętej na zlecenie Rady Bezpieczeństwa

• w 2003 r. liczba członków ONZ wynosiła 191 państw. Nie należy do niej Stolica Apostolska

• Karta nie zawiera żadnego postanowienia w sprawie wystąpienia z ONZ

• Karta przewiduje:

• zawieszenie członka (art. .5) może mieć miejsce w stosunku do członka przeciwko, któremu Rada Bezpieczeństwa zastosowała środki zapobiegawcze lub przymusu

• wykluczenie z ONZ - wykluczony może zostać członek, który uporczywie łamie zasady Karty NZ

• wykluczenia lub zawieszenia dokonuje Zgromadzenie ONZ na wniosek Rady Bezpieczeństwa; do tej pory nie było jednak jeszcze takiej sytuacji

4. Organy ONZ

• występuje 6 organów ONZ:

1) Zgromadzenie Ogólne

2) Rada Bezpieczeństwa

3) Rada Gospodarczo-Społeczna

4) Rada Powiernicza

5) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

6) Sekretariat

• Zgromadzenie Ogólne:

• uczestniczą w nim przedstawiciele wszystkich państw członkowskich każde państwo może posiadać nie więcej niż 5 przedstawicieli

• uchwały Zgromadzenia ogólnego w ważnych sprawach:

• utrzymania pokoju

• wybór członków Rady

• spraw członkowskich

• spraw budżetowych

• uchwały te zapadają większością 2/3 głosów

• Rada Bezpieczeństwa:

• składa się z 15 członków. Stali członkowie - Rosja, USA, Chiny, Wielka Brytania, Francja. Pozostałe 10 państw Zgromadzenie Ogólne wybiera na okres 2 lat (przy czym co rok ustępuje połowa). Wybierane są państwa, które mają największy wkład w utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa , duże znaczenie ma podział geograficzny i sytuacja międzynarodowa

• obecnie trwa dyskusja dotycząca poszerzenia składu Rady Bezpieczeństwa obok RFN i Japonii kandydatami jest też wiele państw rozwijających się

• wg uchwały z roku 1963 na 10 niestałych członków, 5 - powinno reprezentować państwa afroazjatyckie, 2 - państwa Ameryki Łacińskiej, 1 - państwa Europy Wschodniej, 2 - państwa Europy Zachodniej i inne

• Rada Gospodarczo-Społeczna:

• składa się z 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata; co rok ustępuje 1/3 składu

• podział miejsc między grupami regionalnymi:

• 14 miejsc dla Afryki

• 11 miejsc dla Azji

• 6 miejsc dla Europy Wschodniej

• 10 miejsc dla Ameryki Łacińskiej

• 13 miejsc dla Europy Zachodniej i innych

• Rada Powiernicza:

• składa się z 5 stałych członków rady Bezpieczeństwa państw zarządzających terytoriami powierzonymi, wybranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata

• w związku z uzyskaniem niepodległości przez wszystkie terytoria powiernicze dyskutowany jest projekt likwidacji Rady lub zmiany jej na forum, na którym państwa członkowskie wykonywałyby zbiorowe powiernictwo nad globalnym środowiskiem, oceanami, przestrzenią kosmiczną

• zasady głosowania w Radzie Bezpieczeństwa:

• w sprawach proceduralnych - większością głosów dziewięciu członków

• we wszystkich innych sprawach - większością głosów dziewięciu członków, włączając w to głosy wszystkich stałych członków, z tym jednak zastrzeżeniem, że w sprawach dotyczących pokojowego załatwienia sporów strona w sporze wstrzymuje się od głosowania

• stałym członkom przysługuje prawo veta

• w ostatnich latach w organach ONZ coraz częściej stosuje się podejmowanie decyzji bez głosowania, czyli na podstawie tzw. konsensu prowadzenie rokowań przez bezpośrednio zainteresowane strony aż do uzgodnienia formuły możliwej do przyjęcia dla wszystkich, co stwarza najwięcej szans na pełną realizację podjętej uchwały

5. Podział kompetencji między Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa

• kompetencje Zgromadzenia Ogólnego:

• omawianie wszelkich zagadnień i spraw wchodzących w zakres działalności Organizacji lub dotyczących funkcji lub kompetencji któregokolwiek organu ONZ

• wydawanie zaleceń we wszystkich tych sprawach pod adresem państw członkowskich organów ONZ

• w sprawach międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju zasada priorytetu kompetencji należy do Rady Bezpieczeństwa

• kompetencje Rady Bezpieczeństwa:

• art. 24 Karty: „członkowie nakładają na Radę Bezpieczeństwa główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz uznają, że Rada Bezpieczeństwa przy wykonywaniu swych obowiązków wynikających z tej odpowiedzialności działa we wspólnym ich imieniu”

• szerokie kompetencje w sprawach dotyczących pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego

• opracowanie przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego planów ustanowienia systemu regulowania zbrojeń w celu przedstawienia ich państwom członkowskim,

• rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażającym pokojowi,

• podejmowanie decyzji w sprawie zastosowania sankcji

6. Sankcje

• rodzaje sankcji przewidziane w Karcie Narodów Zjednoczonych:

• sankcje nie pociągające za sobą użycia sił zbrojnych, które „mogą obejmować całkowite lub częściowe zerwanie stosunków gospodarczych oraz komunikacji kolejowej, morskiej, lotniczej, pocztowej, telegraficznej, radiowej i innej, jak również zerwanie stosunków dyplomatycznych” (art. 41)

• sankcje gospodarcze, a także embargo na dostawy broni i uzbrojenia były wymierzone w stosunku do Rodezji, RPA, Iraku, Jugosławii, Afganistanu, Somalii, Ruandy, Liberii)

• sankcje zbrojne, które mogą obejmować „demonstracje, blokadę i inne operacje sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków ONZ” (art. 42)

• wobec Korei Północnej w 1950 r. oraz wobec Iraku w 1991 r.

• akcja sanacyjna pociąga za sobą wiele konsekwencji politycznych, prawnych i gospodarczych dla państw członkowskich Karta nakłada na członków ONZ obowiązki:

• postawienie do dyspozycji Rady Bezpieczeństwa sił zbrojnych, udzielenie niezbędnej pomocy i ułatwień, a także prawa przejścia oraz utrzymywanie w stanie gotowości do natychmiastowego użycia kontyngentów swoich sił lotniczych przeznaczonych do zastosowania zbiorowych środków przymusu

• obowiązek udzielania sobie nawzajem pomocy w wykonywaniu akcji mającej charakter sankcji, postanowionej przez Radę Bezpieczeństwa

7. Pokojowe operacje ONZ

• są to operacje zmierzające do utrzymania pokoju lub przeciwdziałania rozszerzeniu się konfliktu zbrojnego, często przy udziale oddziałów wojskowych. Operacje pokojowe są podejmowane na podstawie:

• uchwały Zgromadzenia Ogólnego

• uchwały Rady Bezpieczeństwa

• decyzja Sekretarza Generalnego

• finansowane albo przez zainteresowane strony (np. w konflikcie dotyczącym Zachodniego Iranu - Holandia i Indonezja), albo pokrywano je z budżetu zwyczajnego ONZ (gdy były niewielkie) lub z dodatkowych składek członków ONZ

• cele pokojowych operacji ONZ:

• militarne - rozdzielenie stron konfliktu, rozminowanie obszaru objętego konfliktu, nadzór nad przestrzeganiem sankcji i procesu rozbrojeniowego

• cywilne - ochrona ofiar i uchodźców, nadzór nad realizacją porozumień pokojowych, organizacja i sprawowanie kontroli nad wyborami

• Karta nie zawiera żadnych wskazówek co do charakteru i zakresu tego rodzaju działalności; operacje pokojowe nie wchodzą w zakres sankcji: wymagają one zawsze zgody państwa, na terenie którego są przeprowadzane

8. Układy i organizacje regionalne

• postanowienia Karty nie wyłączają istnienia układów lub organizacji regionalnych, mających na celu załatwianie spraw związanych z utrzymaniem pokoju, pod warunkiem, że są one zgodne z celami i zasadami ONZ

• Karta wyraźnie zastrzega, że bez upoważnienia Rady Bezpieczeństwa żadne środki przymusu nie mogą być stosowane przez organy regionalne

• w praktyce organów ONZ jest regułą, że organy te wstrzymują się z podejmowaniem decyzji, jeśli sporem zajęła się organizacja regionalna

9. Funkcje Rady Gospodarczo-Społecznej

• realizacja działań w dziedzinie gospodarczej i społecznej; w ramach tej funkcji w Radzie występują komisje:

• funkcjonalne do spraw transportu i komunikacji, narkotyków, praw człowieka, spraw społecznych, zagadnień ludnościowych

• ekonomiczne dla Europy (w Genewie), dla Azji i Pacyfiku, dla Afryki, dla Ameryki Łacińskiej i Karaibów, dla Zachodniej Azji

• w dziedzinie społecznej doszło dzięki pracom Rady Gospodarczo-Społecznej do opracowania i uchwalenia aktów normatywnych:

• m.in. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948) i Deklaracja Praw Dziecka (1959)

• działalność Rady Gospodarczo-Społecznej polega na współdziałaniu w rozwiązywaniu problemów ekonomicznych i społecznych z innymi organizacjami międzynarodowymi

• współdziałanie z organizacjami rządowymi - bardziej ogólne, wiąże się z kwestią właściwego ułożenia stosunków między organizacją międzynarodową, mającą za zadanie rozwój wszechstronnej współpracy międzynarodowej, a organizacjami zajmującymi się poszczególnymi działami tej współpracy

• państwa nie wyraziły zgody na podporządkowanie ONZ specjalistycznych organizacji międzynarodowych - Karta NZ przewiduje powiązanie z ONZ pewnej liczby organizacji rządowych, a mianowicie tzw. organizacji wyspecjalizowanych poprzez zawarcie układów między tymi organizacjami a ONZ (art. 57 i 63 Karty)

10. Status konsultacyjny organizacji pozarządowych

• duża liczba organizacji pozarządowych została powiązana z ONZ poprzez status konsultacyjny w Radzie Gospodarczo-Społecznej

• status kategorii I organizacje zrzeszające większą liczbę członków z różnych środowisk, zaangażowanych czynnie w sprawy rozwoju gospodarczego i społecznego poszczególnych regionów, które to organizacje dokonały pewnego wkładu w realizację zadań ONZ w dziedzinie społecznej, kulturalnej, naukowej, zdrowia i ochrony praw człowieka; wysyłają obserwatorów na posiedzenia Rady i jej komisji i mogą przedstawiać ustnie propozycje na tych posiedzeniach i składać propozycje dotyczące włączenia do porządku obrad określonych spraw w 1996 r. status zastąpiony ogólnym statusem konsultacyjnym (przyznawany organizacjom mogącym wykazać się istotnym i trwałym wkładem w działalność Rady i jej ciał pomocniczych)

• status kategorii II organizacje posiadające szczególne kompetencje w dziedzinach, którymi zainteresowana jest Rada; mogą tylko wysyłać obserwatorów na posiedzenia zastąpiony specjalnym statusem konsultacyjnym (przyznawany organizacjom wnoszącym wkład w pewne tylko dziedziny działalności Rady)

11. Terytoria powiernicze i obszary niesamodzielne

• po I wojnie światowej powołano instytucję mandatu międzynarodowego, którą objęto kolonie i terytoria odebrane państwom zwyciężonym. Terytoria te oddano w zarząd niektóry państwom (najwięcej Anglii, Francji) System ten wyróżniał trzy kategorie mandatów (A, B, C) w zależności od stopnia rozwoju danego terytorium i jego znaczenia dla innych krajów

• Karta Narodów Zjednoczonych zastąpiła mandaty międzynarodowe instytucją powiernictwa i powołała do życia Radę Powierniczą. W związku z procesem dekolonizacji wszystkie terytoria powiernicze uzyskały niepodległość

• Rada Powiernicza z uwagi na zakończenie powiernictwa (nad wyspami O. Spokojnego w 1994 r.) i przyjęcie ich jako 185 członka ONZ w 1995 r. wypełniła misję powierzoną jej przez Kartę Narodów Zjednoczonych

• „obszary niesamodzielne” są to obszary nad którymi państwa kolonialne mają sprawować „święte posłannictwo”, czyli do szanowania interesów tej ludności, popieranie postępu w dziedzinie gospodarczej, społecznej. Państwa kolonialne mają obowiązek przesyłania Sekretarzowi Generalnemu informacji dotyczących gospodarczych, społecznych i oświatowych warunków na tych obszarach

• w późniejszym czasie Zgromadzenie Ogólne ONZ wypowiedziało się zdecydowanie za całkowitą likwidacją systemu kolonialnego. Wyrazem tego była Deklaracja 1960 roku „ w sprawie przyznania niepodległości krajom i ludom kolonialnym”

12. Funkcje Sekretarza Generalnego ONZ

• Sekretarza Generalnego wybiera na 5 lat Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa.

• dotychczasowi Sekretarze:

1. Trygve Lie

2. Dag Hammarskjold

3. U Thant

4. Kurt Waldheim

5. Javier Perez de Cuellar

6. B. Boutros Ghali

7. Kofi Annan

• funkcje Sekretarza Generalnego:

• prawo uczestniczenia w posiedzeniach Zgromadzenia Narodowego i wszystkich trzech rad

• przygotowanie projektu budżetu

• zarządzanie majątkiem

• troska o zbieranie składek członkowskich

• inne

13. Funkcjonariusze ONZ

• Sekretarz Generalny na podstawie zasad uchwalonych przez Zgromadzenie Ogólne mianuje personel ONZ

• przy mianowaniu „należy mieć przede wszystkim na uwadze konieczność zapewnienia najwyższego poziomu sprawności, kwalifikacji zawodowych i prawości, należy również w należytym stopniu uwzględnić znaczenie doboru personelu na możliwie najszerszej podstawie geograficznej”

14. Siedziba i finanse ONZ

• w 1947 roku podpisana została prze ONZ a USA konwencja w sprawie siedziby ONZ (Nowy Jork)

• państwa członkowskie zobowiązały się zapewnić ONZ na swych terytoriach zdolność prawną oraz przywileje i immunitety niezbędne do realizacji jej celów, jak również przywileje i immunitety dla przedstawicieli i funkcjonariuszy ONZ w zakresie koniecznym do niezależnego wykonywania ich funkcji

• budżet ONZ na lata 2002-2003 wynosił 2,6 mld $

• po stronie wpływów główną pozycję stanowią składki od państw członkowskich, których wysokość obliczana jest wg określonej skali opartej na wielu wskaźnikach (Polska - 0,353% ogółu składek od 2001 r.)

• po stronie wydatków - utrzymanie Sekretariatu, sesje i konferencje, wydatki na utrzymanie urzędów Wysokiego Komisarza Praw Człowieka i dla Spraw Uchodźców oraz MTS, niektóre operacje pokojowe oraz spłata długów

• od wielu lat ONZ jest w trudnej sytuacji finansowej

§ 6. Międzynarodowe organizacje rządowe poza systemem ONZ

1. Organizacje współpracy politycznej i wojskowej

• NATO organizacja Paktu Północnoatlantyckiego utworzona w 1949 r.

• zadania:

• ochrona wolności, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji swych ludów opartego na zasadzie demokracji, wolności jednostki i praworządności

• popieranie stabilizacji i dobrobytu w strefie północnoatlantyckiej

• połączenie wysiłków w celu zbiorowej obrony oraz zachowania pokoju i bezpieczeństwa

• udzielanie pomocy stronie lub stronom będącym przedmiotem napaści

• założycielami NATO były USA, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Dania, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia i Portugalia

• organy NATO:

• Rada Atlantycka podejmuje zasadnicze decyzje, zarówno wojskowe, jak również polityczne i organizacyjne

• państwa członkowskie reprezentowane są w Radzie przez Ministrów (obrony, spraw zagranicznych, finansów) w zależności od treści obrad

• obradom przewodniczy Sekretarz Generalny

• organ wojskowy/strategiczny - Komitet Wojskowy - złożony z szefów państw członkowskich. Obszar strategiczny NATO podzielony jest na trzy dowództwa:

• Dowództwo Europy - Bruksela

• Dowództwo strefy Atlantyku - Norfolk (USA)

• Dowództwo strefy Kanału La Manche

• oraz na jedną grupę regionalną Ameryka Północna

• w roku 1966 z NATO wycofała się Francja a 1974 Grecja (z organizacji wojskowej, pozostając nadal stroną Paktu); 12 marca 1999 roku do NATO przystąpiły Polska, Czechy i Węgry

• ANZUS Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku - powstał w 1951 roku i miał na celu wspólną obronę i prowadzenie konsultacji w przypadku zagrożenia integralności terytorialnej państw basenu Pacyfiku; może on przeprowadzać konsultacje także z innymi państwami oraz regionalnymi organizacjami państw basenu Pacyfiku; do obowiązków państw członkowskich należy podnoszenie poziomu potencjału militarnego oraz udzielanie pomocy wojskowej w razie agresji

• założycielami były Australia, Nowa Zelandia i USA

• organami ANZUS są:

• Rada Ministrów Spraw Zagranicznych (raz w roku)

• Stała Rada

• Wojskowa Grupa Łącznikowa

• SEATO Organizacja Paktu Azji Południowo Wschodniej

• organizacja powstała w 1954 r., a utworzyły ją Australia, Filipiny, Nowa Zelandia, Pakistan, Tajlandia, USA, Wielka Brytania, Francja

• miały one przyhamować rozprzestrzenianie się komunizmu w tym regionie oraz zmniejszyć aktywność ZSRR i Chin również w tym rejonie

• w 1977 rozwiązano tą instytucję

• CENTO Pakt Bagdadzki

• utworzyły go w 1955 r. Irak, Iran, Pakistan, Turcja, Wielka Brytania

• końcem działania tej organizacji buł wybuch rewolucji islamskiej w Iranie w 1979r.oraz wieloletnia wojna miedzy Irakiem a Iranem

• Układ Warszawski - powstał w 1955 r. Była to organizacja współpracy politycznej i wojskowej państw socjalistycznych. Członkami: ZSRR, Polska, Czechosłowacja, NRD, Węgry, Rumunia, Bułgaria i Albania (zgłosiła wystąpienie w 1968 r.); układ początkowo zawarty na 20 lat, następnie przedłużony, przewidywał, że w razie napaści na jedną ze stron inne przyjdą jej z pomocą

• naczelne dowództwo znajdowało się w Moskwie (Doradczy Komitet Polityczny i Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych)

• układ stał się gwarantem hegemonii radzieckiej w Europie Środkowej i Wschodniej

• w 1956 r. ZSRR podjął samodzielną interwencję wojskową przeciw Węgrom, natomiast w roku 1968 w ramach Układu Warszawskiego wojska ZSRR, Polski, Węgier, NRD i Bułgarii dokonały inwazji zbrojnej w Czechosłowacji, zmuszając ją do powrotu do systemu radzieckiego (jedynie Rumunia była przeciwna interwencji)

• w marcu 1991 r. organizacja ta przerwała działalność wojskową, a w czerwcu 1991 przywódcy państw członkowskich podjęli decyzję o rozwiązaniu

2. Europejskie organizacje regionalne

• UNIA EUROPEJSKA:

• początki tej organizacji sięgają czasów 1951 r. gdy na podstawie traktatu paryskiego powstała Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) , którą założyły Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Włochy, RFN

• organami wspólnoty były Wysoka Władza, Rada Ministrów i Sekretariat z siedzibą w Brukseli

• był to początek działań integracyjnych w sferze gospodarczej Europy Zachodniej

• w 1957 r. sześć tych państw na podstawie traktatów rzymskich utworzyły dwie nowe wspólnoty:

• Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM)

• zapewnienie rozwoju przemysłu atomowego poprzez popieranie badań naukowych, wprowadzenie ułatwień inwestycyjnych, zaopatrzenia w surowce, spowodowanie wolnego przepływu kapitału, swobodnej cyrkulacji fachowców i tworzenia wspólnych zakładów produkcyjnych

• Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG)

• powołanie do życia EWG było wyrazem dążenia do stworzenia jednego zintegrowanego organizmu gospodarczego poprzez obniżanie i znoszenie ceł oraz likwidację ograniczeń w przepływie kapitału i siły roboczej a stopniowo także tworzenie jednego organizmu politycznego

• w 1957 r. państwa członkowskie Wspólnot Europejskich zawarły w 1957 r. umowę uznającą Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne i Trybunał Sprawiedliwości za wspólne organy trzech wspólnot

• 1986 r. uchwalenie Jednolitego Aktu Europejskiego, który przewiduje m.in. współdziałanie państw członkowskich w zakresie polityki zagranicznej

• w 1992 r. podpisano w Maastricht przez 12 państw Traktat o Unii Europejskiej (trzy filary). Następnie traktat ten został zmodyfikowany Traktatem amsterdamskim z 1 października 1997 r. , który wszedł w życie 1 maja 1999 r.

• ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich UE podpisali 26 lutego 2001 r. w Nicei traktat nicejski. Jego przyjęcie umożliwiło dalszy proces integracji i rozszerzenia Unii

• daty przystąpienia do Unii Europejskiej:

• 1973 - Wielka Brytania, Irlandia i Dania

• 1981 - Grecja

• 1986 - Hiszpania i Portugalia

• 1995 - Austria, Finlandia, Szwecja

• 2004 - Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia, Cypr, Malta

• organy Unii Europejskiej:

• Rada Europejska - (nie należy jej mylić z Radą Europy lub Radą Unii Europejskiej) Wytycza strategiczne cele rozwoju Unii (ma ona nadawać Unii Europejskiej niezbędne impulsy dla jej rozwoju oraz ustalać ogólne kierunki polityczne). Powołana w grudniu 1974 r., stanowi formę systematycznych spotkań szefów państw członkowskich Wspólnot Europejskich. Rada zbiera się co najmniej dwa razy do roku pod przewodnictwem głowy państwa lub szefa rządu państwa członkowskiego, któremu przypada przewodnictwo w Unii Europejskiej. Przewodnictwo trwa pół roku i zmienia się rotacyjnie

• Rada Europejska ustala zasady i główne kierunki Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, wskazuje na interesy strategiczne Unii, łącznie ze sprawami dotyczącymi wspólnej obrony; interweniuje w dziedzinie polityki ekonomicznej, monetarnej i zatrudnienia; pełni również istotną rolę w procesie rozszerzania Unii Europejskiej

• Rada Unii Europejskiej - Rada jest głównym organem decyzyjnym UE. Podobnie jak Parlament Europejski, Rada została powołana w latach 50. na mocy traktatów założycielskich. Reprezentuje ona państwa członkowskie, a w jej obradach uczestniczy jeden minister z każdego rządu krajowego UE

• różni ministrowie uczestniczą w różnych posiedzeniach w zależności od rodzaju zagadnień ujętych w porządku obrad. Jeśli, na przykład, Rada ma obradować nad problemami z zakresu ochrony środowiska, w obradach weźmie udział Minister Ochrony Środowiska z każdego państwa UE; w tym przypadku będzie ona zwana "Radą Ochrony Środowiska"

• rada spełnia sześć głównych funkcji:

• uchwala europejskie akty prawne. W wielu dziedzinach dzieli władzę ustawodawczą z Parlamentem Europejskim

• koordynuje ogólną politykę gospodarczą państw członkowskich

• zawiera umowy międzynarodowe między UE a jednym lub większą liczbą państw, lub organizacji międzynarodowych

• wraz z Parlamentem Europejskim zatwierdza budżet UE

• określa kierunki Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, opierając się na wytycznych ustalonych przez Radę Europejską

• koordynuje współpracę miedzy krajowymi organami sądowymi i służbami policyjnymi w sprawach kryminalnych

• przewodnictwo Rady zmienia się co 6 miesięcy i sprawowane jest kolejno przez wszystkie państwa w systemie rotacyjnym

• głosowania większościowe (ważone) zastępują stopniowo jednomyślność, stając się zasadniczym symbolem „ponadpaństwowości” Unii:

• Francja, RFN, Włochy i Wielka Brytania - 29

• Hiszpania i Polska - 27

• Holandia, Grecja, Portugalia - 13

• Belgia - 12

• Luksemburg, Cypr, Estonia, Słowenia, Litwa, Łotwa - 4

• Malta - 3

• Komisja Europejska organ wykonawczy Wspólnot Europejskich. W skład Komisji wchodzi 25 członków-komisarzy na czele z Przewodniczącym. Kadencja obecnej Komisji, której Przewodniczącym jest José Manuel Barroso zaczęła się 22 listopada 2004 roku

• Komisja Europejska spełnia cztery główne funkcje: 

• przedstawia Parlamentowi i Radzie projekty aktów prawnych;

• zarządza i realizuje politykę i budżet UE;

• egzekwuje prawo wspólnotowe (razem z Trybunałem Sprawiedliwości);

• reprezentuje Unię Europejską na arenie międzynarodowej, na przykład podczas negocjowania umów między UE a innymi krajami

• choć „siedziba" Komisji mieści się w Brukseli (Belgia), jej biura znajdują się również w Luksemburgu, przedstawicielstwa - we wszystkich państwach UE, a delegatury - w wielu stolicach różnych krajów świata

• Parlament Europejski - złożony z wybranych na 5 lat przedstawicieli społeczeństw państw członkowskich. Deputowani w Parlamencie Europejskim zasiadają nie w blokach narodowych, ale według ogólnoeuropejskich frakcji politycznych, które skupiają wszystkie główne partie polityczne działające w państwach członkowskich UE

• w 2004 roku na Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego został wybrany Josep Borrel

• miesięczne sesje plenarne, w których uczestniczą wszyscy eurodeputowani, odbywają się w Strasburgu (Francja) - „siedzibie” Parlamentu. Posiedzenia komisji parlamentarnych oraz wszelkie dodatkowe sesje plenarne odbywają się w Brukseli (Belgia), natomiast w Luksemburgu znajdują się biura administracyjne Parlamentu („Sekretariat Generalny")

• parlament pełni trzy ważne funkcje:

• dzieli z Radą władzę legislacyjną. Sam fakt, że jest on organem wybieranym w wyborach bezpośrednich pomaga zagwarantować legitymację demokratyczną prawa europejskiego

• sprawuje demokratyczny nadzór nad wszystkimi instytucjami UE, a zwłaszcza nad Komisją. Jest uprawniony do zatwierdzania lub odrzucania kandydatur Komisarzy, a także ma prawo zgłaszania wotum nieufności wobec całej Komisji

• Dzieli z Radą kompetencje w zakresie uchwalania budżetu UE i może w związku tym wpływać na wydatki dokonywane przez UE. Na końcu procedury przyjmuje lub odrzuca cały projekt budżetu

• w latach 2004-2007 liczebność parlamentu wynosi 732 deputowanych. Polska posiada 54 eurodeputowanych

• Trybunał Sprawiedliwości organ Unii Europejskiej pełniący funkcję sądu międzynarodowego, konstytucyjnego, administracyjnego. Jako sąd międzynarodowy rozstrzyga wszelkie spory pojawiające się przy realizacji traktatów i dotyczą naruszenia prawa europejskiego. Jako sąd konstytucyjny kontroluje legalność aktów prawnych przyjmowanych przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej oraz dokonuje m.in. interpretacji traktatów, wykładni prawa europejskiego. Spory między Wspólnotami a funkcjonariuszami Unii Europejskiej rozstrzyga w ramach funkcji sądu administracyjnego. Trybunał Sprawiedliwości jest także instancją odwoławczą od decyzji Komisji.
  Składa się z 15 sędziów, którymi są obywatele państw członkowskich Unii. Ich kadencja trwa 6 lat i może być odnawiana. Przewodniczącego wybierają sędziowie spośród siebie. Trybunał Sprawiedliwości obraduje na sesjach plenarnych i w sprawach szczególnych może tworzyć 3-5-osobowe izby

• Trybunał Obrachunkowy złożony z 15 niezależnych osób, po jednej z każdego państwa członkowskiego, mianowanych przez Radę, kontroluje prawidłowość realizacji budżetu

• RADA EUROPY została powołana do życia na podstawie umowy londyńskiej z roku 1949 r. Zadaniem Rady jest „osiągniecie większej jedności miedzy członkami w celu zabezpieczenia i urzeczywistnienia ideałów i zasad, które są wspólnym dziedzictwem, oraz ułatwienie postępu gospodarczego i społecznego”

• działalność Rady to głównie przygotowanie projektów umów międzynarodowych i innych aktów normatywnych zmierzających do unifikacji praw i standardów oraz ochrony praw człowieka na obszarze państw członkowskich. Rada przygotowała m.in. projekty:

• Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (1950)

• Europejskiej Konwencji Kulturalnej (1954)

• Konwencji o Zapobieganiu Torturom (1987) etc.

• członkami Rady Europy jest 45 państw europejskich. Polska została członkiem 26 listopada 1991 r.. Siedzibą organizacji jest Strasburg

• głównymi organami Rady są: Komitet Ministrów (przedstawiciele ministrów są akredytowani jako stali przedstawiciele przy Radzie), Zgromadzenie Parlamentarne złożone z przedstawicieli parlamentów państw członkowskich i Sekretariat wybierany na 5 lat, na czele którego stoi Sekretarz Generalny

• ORGANIZACJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE jest ogólnoeuropejską organizacją zrzeszającą 55 państw, głównie europejskich ale wśród członków organizacji znajdują się również USA, Kanada, byłe republiki radzieckie. Status współpracujących partnerów posiadają Japonia, Korea Południowa, Algieria, Egipt, Izrael, Jordania, Maroko i Tunezja

• OBWE zostało założone jako pierwszy regionalny instrument wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom i przywracania pokoju w rejonach wygasłych konfliktów. Działalność organizacji poświęcona jest wielu problemom związanym z szeroko pojętym bezpieczeństwem, takimi jak: kontrola zbrojeń, prawa człowieka, monitorowanie wyborów, ekonomiczne i ekologiczne bezpieczeństwo. Wszystkie państwa członkowskie mają równy status w ramach organizacji a decyzje zapadają w oparciu o zasadę konsensusu. W przeciwieństwie do takich organizacji jak na przykład Unia Europejska - organy OBWE nie mają kompetencji do stanowienia prawa lub działania bez uprzedniej zgody państw członkowskich. Głównym efektem prac OBWE są konwencje zawarte w jej ramach, które jednakże, dla swej skuteczności wymagają ratyfikacji przez zainteresowane państwa

• Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie wywodzi się z Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie rozpoczętej na początku lat 70-ych. KBWE była forum dialogu i negocjacji między Wschodem a Zachodem. Dzięki spotkaniom w Helsinkach i Genewie doprowadzono do podpisania Aktu Końcowego z Helsinek w 1975. Akt Końcowy z Helsinek odegrał dużą rolę w procesie demokratyzacji kontynentu, przede wszystkim w krajach ówczesnego bloku wschodniego. Ten dokument ustanowił podstawowe zasady rządzące stosunkami państw-sygnatariuszy między sobą a także w relacjach z ich obywatelami. Na tą umowę powoływali się między innymi polscy i rosyjscy opozycjoniści w latach 70-ych i 80-ych

• do 1990 roku KBWE funkcjonowało w formie nieregularnych spotkań i konferencji, w których uczestniczyli przywódcy lub przedstawiciele państw członkowskich. Na spotkaniu paryskim w 1990 roku zmieniono radykalnie kształt organizacji, w podpisanej wówczas Karcie Paryskiej KBWE nadano bardziej zinstytucjonalizowany kształt, utworzono biura i struktury organizacyjne. W związku z gwałtownymi zmianami politycznymi w Europie organizacja stało się odpowiedzialna za powstrzymywanie konfliktów głównie na terenach byłego Związku Radzieckiego

• istotnym osiągnięciem KBWE jest, negocjowany w ramach tej organizacji Traktat o Siłach Konwencjonalnych w Europie (Treaty on Conventional Armed Forces in Europe - CFE). W powyższej umowie ustanowiono limity uzbrojenia, które zobowiązały się przestrzegać państwa członkowskie. Aby te deklaracje nie pozostały jedynie na papierze powołano Wspólną Grupę Konsultacyjną uprawnioną do kontroli wykonania Traktatu. Konsekwencją traktatu CFE był Traktat o Otwartym Niebie podpisany w 1992 r. (Treaty on Open Skies). Na mocy tego traktatu samoloty wojskowe państw-sygnatariuszy mogą, po spełnieniu dodatkowych przesłanek, przelatywać nad terytorium innego państwa w celu obserwacji jego urządzeń o przeznaczeniu wojskowym

• kolejnym ważnym wydarzeń było spotkanie w Budapeszcie w 1994 r. Przywódcy państw członkowskich uznali, że KBWE nie jest już tylko "konferencją". Nazwę zmieniono na Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Ostatnie spotkanie przywódców państw członkowskich miało miejsce w 1999 roku w Istambule. Na tym spotkaniu przyjęto Kartę dla Europejskiego Bezpieczeństwa, ponadto 30 państw podpisało zrewidowany traktat CFE, zmiany dotyczyły przede wszystkim rozmieszczenia wojsk rosyjskich na Kaukazie

• dziś OBWE zajmuje szczególne miejsce w systemie europejskich instytucji. Jest organizacją o najszerszym zasięgu terytorialnym i jedyną skupiającą swą uwagę na sprawach bezpieczeństwa. Choć z polskiej perspektywy jej rola może wydawać się marginalna to należy pamiętać o dużej aktywności OBWE na terenie byłych republik radzieckich, gdzie często jest jedyną akceptowaną przez strony konfliktu organizacją międzynarodową

• o ważnej pozycji OBWE świadczy ilość misji prowadzonych przez tą organizację w rejonach konfliktów. Misje OBWE znajdują się w Bośni i Hercegowinie, Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonia, Kosowie. Przedstawiciele OBWE znajdują się również w Czeczenii, Albanii, Białorusi. Biura organizacji otwarto w większości krajów byłego Związku Radzieckiego, między innymi w Uzbekistanie, Kazachstanie, Turkmenistanie i Kirgizji. W 2000 roku planuje się otwarcie biur w Armenii i Azerbejdżanie

• organizacja posiada 5 głównych organów negocjacyjnych i decyzyjnych (Szczyt, Rada Ministerialna, Wysoka Rada, Stała Rada oraz Forum Współpracy w Dziedzinie Bezpieczeństwa)

• ponadto Przewodniczący, Sekretarz Generalny na czele Sekretariatu OBWE, Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka w Warszawie; Przedstawiciel do Spraw Wolności Mediów; Wysoki Komisarz do Spraw Mniejszości Narodowych; Zgromadzenie Parlamentarne OBWE, Trybunał Rozjemczy i Arbitrażowy

• siedzibą OBWE jest Wiedeń

• EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU (EFTA) powstało w 1959 na podstawie umowy sztokholmskiej podpisanej przez Austrię, Wielką Brytanię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję, a później dołączyły Islandia i Finlandia. Było to porozumienie o wolnym handlu między państwami członkowskimi. Od drugiej połowy lat 70 zaobserwowano proces zbliżania się EFTY do EWG. Jako pierwsze opuściły te organizację Dania i Wielka Brytania, które w 1973 weszły do EWG, a w 1995 do Unii Europejskiej przystąpiły Austria, Finlandia, Szwecja

• członkami EFTA są obecnie: Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Szwajcaria

• w roku 1994 weszło w życie porozumienie między UE a EFTA o utworzeniu Europejskiej Strefy Ekonomicznej

• ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ I ROZWOJU (OECD) powstała na podstawie umowy z roku 1960. Załozycielami były państwa najbardziej uprzemysłowione (Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Kanada, Norwegia, Portugalia, RFN, Szwajcaria, USA, Szwecja, Turcja, Wielka Brytania i Włochy). Później przystąpiły do OECD Finlandia, Japonia, Australia i Nowa Zelandia. W 1996 została do niej przyjęta Polska. W roku 2003 do OECD należało 30 państw

• celem jej jest osiąganie maksymalnego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i stopy życiowej w krajach członkowskich przy utrzymaniu stabilności finansowej państw członkowskich

• siedzibą OECD jest Paryż, organami Rada złożona z przedstawicieli państw członkowskich, dziesięcioosobowy Komitet Wykonawczy i Sekretariat

• UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA (UZE) została utworzona na podstawie układów paryskich z roku 1954, członkami Unii zostały Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia i Luksemburg oraz RFN i Włochy. Celem Unii jest utrwalanie pokoju i bezpieczeństwa miedzy państwami członkowskimi , popieranie jedności europejskiej i zachęcanie do stopniowej integracji Europy oraz udzielanie sobie wzajemnej pomocy w razie napaści zbrojnej na którekolwiek z państw członkowskich. W ramach Unii ustanowiono system ograniczeń i kontroli zbrojeń

• organy Unii to Rada złożona z przedstawicieli państw członkowskich, Zgromadzenie składające się z parlamentarzystów państw członkowskich zasiadających w zgromadzeniu Rady Europy, Agencja Kontroli Zbrojeń i Sekretariat; Polska jest członkiem stowarzyszonym

• RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ (RWPG) została utworzona w 1949 przez Bułgarię, Czechosłowację, Polskę, Rumunię, Węgry, ZSRR. Była to swego rodzaju opowiedz na Plan Marshalla, do którego państwa socjalistyczne nie przystąpiły na skutek decyzji Stalina. Jednym z celów Rady było podnoszenie stopy życiowej ludzi oraz rozwój gospodarczy według gospodarki planowanej, a także integracja gospodarcza państw członkowskich

• w latach późniejszych do RWPG przystąpiły Albania, Kuba, Mongolia, NRD, Wietnam. W roku 1991 rozwiązano RWPG

• RADA NORDYCKA jest organizacją współpracy państw skandynawskich. Podstawę prawną działalności Rady stanowi uchwała parlamentów Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii i Islandii w roku 1952

• Rada nie ma prawa podejmowania wiążących uchwał, formułuje tylko zalecenia pod adresem rządów. W swej dotychczasowej działalności Rada Nordycka przyczyniła się w dużym stopniu do unifikacji prawa w państwach skandynawskich, a w pewnej mierze także do rozwoju współpracy kulturalnej i gospodarczej

• w RN zasiadają przedstawiciele parlamentów i przedstawiciele rządów państw członkowskich, ci ostatni jednak nie głosują. Przedstawicieli parlamentów (Szwecja i Norwegia mają po 20, Finlandia - 18, Dania - 16, Islandia - 7, Wyspy Alandzkie, Wyspy Faroe oraz Grenlandia - po 2) wybierają partie polityczne proporcjonalnie do liczby miejsc w parlamencie

3. Pozaeuropejskie organizacje regionalne

• Liga Państw Arabskich to organizacja powstała w 1945 r. na podstawie paktu podpisanego w Kairze; należą do niej państwa o różnych ustrojach politycznych i społeczno-gospodarczych, monarchie feudalne obok republik przeprowadzających daleko idące reformy - załącznik do paktu LPA zapewnia w niej miejsce dla Palestyny

• organami LPA są Rada złożona z przedstawicieli państw członkowskich oraz komisje będące organami do spraw współpracy w dziedzinie gospodarczej, społecznej i kulturalnej (w 1950, po powstaniu państwa Izrael, utworzono Komisję Obrony)

• Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA) powstała w wyniku uchwał konferencji w Addis Abebie w roku 1963, w której wzięły udział 32 państwa afrykańskie

• celem organizacji było umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich , obrona ich suwerenności, niezawisłości i integralności terytorialnej, koordynowanie współpracy w stwarzaniu narodom Afryki lepszych warunków bytu i likwidacji kolonializmu. Organizacja dążyła także do integracji gospodarczej i współpracy miedzy państwami afrykańskimi

• w 1999 r. Konferencja Szefów Państw i Rządów OJA przyjęła deklarację, w której wskazywano na konieczność przyspieszenia procesu integracji na kontynencie afrykańskim oraz powołania w miejsce OJA Unii Afrykańskiej (UA) w 2002 r. podczas szczytu w Durbanie uroczyście proklamowano utworzenie UA, składającej się z 52 państw

• organami UA są:

• Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów, Rada Wykonawcza, Komisja, Stały Komitet Przedstawicieli, Parlament Panafrykański, Rada Pokoju i Bezpieczeństwa, Rada Gospodarcza, Społeczna i Kulturalna, Trybunał Sprawiedliwości

• głównymi celami UA są obrona suwerenności, integralności terytorialnej i niepodległości państw członkowskich; przyspieszenie integracji politycznej, ekonomicznej i socjalnej; promocja i obrona wspólnego stanowiska państw afrykańskich w sprawach dotyczących kontynentu i ludności Afryki; rozwijanie współpracy międzynarodowej, z uwzględnieniem założeń Karty NZ i Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka; promocja i ochrona praw człowieka i ludów zgodnie z przyjętymi zasadami w Afrykańskiej Karcie Praw Człowieka i Ludów oraz z innymi instrumentami dotyczącymi praw człowieka

• Organizacja Państw Amerykańskich (OPA) powstała na podstawie traktatu bogotańskiego z roku 1948. Członkami są nie tylko kraje rozwijające się Ameryki Łacińskiej ale także Stany Zjednoczone. Do OPA nie należy Kanada. W 1962 r. Kuba została wykluczona z Komitetu ds. Obrony i od tego czasu nie uczestniczy w pracach OPA. W OPA dominują wpływy Stanów Zjednoczonych, jakkolwiek w ostatnich latach wpływy te napotykają coraz silniejsze opozycje ze strony postępowych rządów Ameryki Łacińskiej

• głównymi organami są Konferencje Międzyamerykańskie zwoływane co 5 lat, Zebrania Konsultacyjne MSZ (organem doradczym Komitet ds. Obrony), Rada OPA oraz Sekretariat z siedzibą w Waszyngtonie

• Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) utworzone zostało na podstawie umowy zawartej w Bangkoku w roku 1967. Założycielami były: Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur i Tajlandia. W roku 1984 przystąpiło Brunei. Celem Stowarzyszenia jest rozwijanie współpracy w dziedzinie gospodarczej, socjalnej, nauki, techniki, i administracji

• ASEAN zawarło porozumienia z Japonią, USA, Australią, Nową Zelandią i z EWG. Naczelnym organem są Konferencje MSZ (2-3 razy do roku), działalnością bieżącą kieruje Stały Komitet, siedzibą Sekretariatu ASEAN jest Dżakarta

Rozdział 9. Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych

§ 1. Pojęcie i podział sporów międzynarodowych

1. Definicja sporu i konfliktu międzynarodowego

• wg MTS z 1950 spór oznacza „sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne”

• wyrok STSM z 1924 identyfikacja sporu z „brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami”

• Karta NZ wymienia w art.1 wśród celów ONZ „łagodzenie lub załatwianie pokojowymi sposobami sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju”

• pakt Ligi Narodów w art.11 wymienił obok sporów także „wszelką okoliczność, która może wpłynąć na stosunki międzynarodowe, grożąc zamąceniem pokoju lub dobrego porozumienia miedzy państwami, od którego utrzymanie pokoju zależy”

• napięcie w stosunkach między państwami określa się jako stan, w którym występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla każdej racjonalnej dyskusji

• kryzys międzynarodowy powstaje dopiero wówczas, gdy próby pogodzenia sprzecznych interesów doprowadziły do impasu i gdy rokowania zostaną zablokowane przez przeciwstawność niemożliwą do usunięcia

• konfliktami nazywa się spory, które przybrały ostrzejszą formę i w których grozi użycie sił zbrojnych albo też siły takie zostały już użyte (konflikty zbrojne)

2. Rodzaje sporów międzynarodowych

• podział w Karcie NZ:

• zagrażające i nie zagrażające pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu

• podział sporów międzynarodowych na prawne i polityczne:

• polityczne mają miejsce wówczas, gdy brak jest reguł prawnych, które mogłyby być zastosowane do rozstrzygnięcia sporu; strony powołują się na inne niż prawne argumenty

• prawne jeżeli strony opierają swoje pretensje na argumentacji natury prawnej, na obowiązującym przepisie prawnym

• organy polityczne przy załatwianiu sporów powinny uwzględniać aspekt prawny zagadnienia

• sądy międzynarodowe bardzo często opierają swe decyzje nie tylko na przesłankach prawnych, ale również politycznych

• spory nadające się do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sądowego dotyczą (już art. 13 Paktu LN):

• interpretacji traktatu

• jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego

• zaistnienia faktu który, gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego

• charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego

§ 2. Środki pokojowego załatwiania sporów

1. Podział środków załatwiania sporów

• problematyka załatwiania sporów została uwzględniona w Pakcie LN a po II WŚ w Karcie NZ

• podział środków:

• dyplomatyczne państwa uczestniczące w sporze współdziałają w załatwieniu sporu, zachowują dla siebie, aż do ostatniej fazy trwania sporu możność podjęcia ostatecznej decyzji

• środki sądowe

2. Rokowania bezpośrednie (negocjacje)

• negocjacje określane są jako proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w drodze wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia

• obie strony powinny wynieść jakąś korzyść z rokowania czy tez przynajmniej wynieść przekonanie, że odniosły pewną korzyść

• rokowania należy prowadzić „w duchu wspólnych interesów”

• podział rokowań na:

• dwustronne

• wielostronne

• w rokowaniach mogą brać udział nie tylko strony uczestniczące w sporze, np. w konferencji paryskiej w 1973 w sprawie Wietnamu uczestniczyły również Węgry, Polska, Kanada, Indonezja oraz sekretarz generalny ONZ

• za jedną z form rokowań uważa się także konsultacje strony odbywają je w wyniku przyjętych wcześniej w tym względzie zobowiązań odbywają się one na żądanie jednej ze stron, gdy zajdzie potrzeba ku temu lub też w ustalonych odstępach czasu

• ONZ nie zastępuje dyplomacji, ale jest „koniecznym uzupełnieniem tradycyjnych metod dyplomatycznych”, gdyż ONZ spełnia swe zadanie „tylko wówczas, gdy pomaga dyplomacji w dojściu do porozumienia między zainteresowanymi państwami”

• art. 33 Kart NZ strony przed przekazaniem do RB ONZ lub do ZO sporu zagrażającego utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa przede wszystkim powinny dążyć do jego załatwienia w drodze rokowań i innych sposobów pokojowego załatwiania sporów

• obecnie w wielu przypadkach strony zgadzają się na podjęcie rokowań pod naciskiem opinii publicznej, mimo że wcale nie mają zamiaru osiągnąć porozumienia

3. Dobre usługi i mediacje

• dobre usługi i mediacja (czyli pośrednictwo) są „procedurą pomocniczą, która ułatwia rokowania bezpośrednie między stronami i nawiązuje je w razie ich zerwania”

• rola mediatora polega na „pogodzeniu przeciwnych pretensji i na złagodzeniu niechęci, jaka mogłaby wynikać między państwami spór wiodącymi”

• dobre usługi oraz mediacja mogą mieć miejsce na skutek zwrócenia się o nie jednej albo obu stron lub też mogą być zaofiarowane przez państwo trzecie, organizację międzynarodową a nawet przez poszczególne jednostki

• mediatorami mogą być nie tylko państwa ale także osoby fizyczne

• protokół podpisany przez państwa Unii Afrykańskiej przewiduje powoływanie jako mediatora jednego lub kilku członków komisji, w której skład wchodzi po jednym obywatelu każdego państwa członkowskiego

• organizacje międzynarodowe mogą wyznaczać poszczególne osoby jako mediatorów działających w imieniu danej organizacji

4. Komisje badań

• w przypadku gdy rokowaniach miedzy stronami powstaje różnica zdań co do stanu faktycznego, strony mogą powołać komisję badań (zwaną również komisją śledczą) w celu wyjaśnienia kwestii spornej

• wynik badań tworzy zazwyczaj punk wyjścia dla dalszej procedury pojednawczej

• MTS zgodnie z art. 50 swego statutu, może „powierzyć śledztwo lub ekspertyzę każdej osobie, ciału, biuru, komisji lub organowi przez siebie wybranemu”

5. Koncyliacja

• koncyliacja różni się od mediacji tym, że komisja koncyliacyjna sama formułuje propozycję załatwienia sporu, a nie wspólnie ze stronami uczestniczącymi w sporze

• wnioski, do jakich doszła komisja koncyliacyjna są tylko propozycją skierowaną do stron bez jakiejkolwiek mocy wiążącej

• wg definicji uchwalonej przez Instytut Prawa Międzynarodowego w roku 1961 „koncyliacja jest metodą załatwienia sporów międzynarodowych wszelkiego rodzaju, zgodnie z którą strony powołują komisję bądź to na podstawie stałej, bądź też w trybie ad hoc dla zajęcia się sporem: komisja ta zmierza do bezstronnego zbadania sporu i podejmuje próbę ustalenia warunków rozwiązania, które mógłby być przyjęte przez strony, albo też dostarczenia stronom pomocy w załatwieniu sporu, o jaka one się zwrócą”

• koncyliacja ma więcej zalet ponieważ organ koncyliacyjny nie jest zmuszony do stosowania obowiązujących przepisów prawa, tzn. norm postępowania wykształconych w przeszłości, ale może zaproponować konstruktywne rozwiązanie uwzględniające przyszłość

§ 3. Sądy międzynarodowe

1. Rozwój historyczny

• sądy międzynarodowe możemy podzielić na sądy rozjemcze czyli arbitraż międzynarodowy i sądy stałe

• początki arbitrażu najdawniejsze okresy historyczne

• konferencje haskie 1899 i 1907 wysiłki zmierzające do utworzenia stałych sądów międzynarodowych

• Stały Trybunał Rozjemczy (1902) istnieje do dzisiaj; zgodnie z postanowieniami konwencji - każde państwo będące jej sygnatariuszem ma prawo wyznaczyć cztery osoby, zarówno spośród własnych obywateli, jak i cudzoziemców, mające odpowiednie kwalifikacje sędziowskie; w przypadkach powstania sporu między państwami mogą one wybierać z listy arbitrów w celu uformowania sądu rozjemczego

• Pakt LN art. 14 - Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (1922-1945)

• po II wojnie światowej - MTS

2. Arbitraż międzynarodowy

• arbitraż międzynarodowy czyli rozjemstwo polega na załatwianiu sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony

• I konwencja haska w art. 37 podaje, że arbitraż „ma za przedmiot rozstrzyganie sporów między państwami przez sędziów z własnego wyboru i na zasadzie prawa”

• cechą charakterystyczną arbitrażu jest bezpośredni wpływ stron na wybór składu sądzącego, a także możność ustalenia przez strony podstaw prawnych orzekania i zasad proceduralnych (procedura może mieć charakter poufny)

• arbitraż może mieć charakter:

• fakultatywny, jeżeli na oddanie sporu pod arbitraż wymagana jest zgoda obu stron

• obowiązkowy (obligatoryjny) - jeżeli strony w uprzednio zawartej umowie zgodziły się ,że na żądanie jednej z nich spór oddany będzie pod arbitraż

• fakultatywny niezorganizowany - strony wybierają arbitrów dla poszczególnych sporów i arbitraż

• fakultatywny zorganizowany - gdy istnieje stały sad rozjemczy, któremu strony przekazują wynikłe między nimi spory

• arbitraż różni się od koncyliacji tym, że arbitrzy rozstrzygają spór, stosując przepisy obowiązującego prawa, natomiast organ koncyliacyjny może oprzeć swe wnioski na zasadach słuszności; ponadto orzeczenie sądu rozjemczego jest wiążące dla stron

• dwa systemy wyznaczania składu osobowego sądów rozjemczych:

• tradycyjny system „europejski” przekazanie sporu do rozstrzygnięcia szefowi wybranego trzeciego państwa

• system „amerykański” polega na oddaniu sporu do rozstrzygnięcia komisji mieszanej (joint commission); komisja jest pięcio- lub trzyosobowa, w jej skład wchodzą po jednej lub dwie osoby delegowane przez państwa uczestniczące w sporze oraz superarbiter powołany za zgodą obu stron

• system mieszany w skład sądu rozjemczego wchodzą: po jednym przedstawicielu stron uczestniczących w sporze i trzech arbitrów wybranych spośród państw trzecich

• w przypadku sądu rozjemczego nie ma odwołania

3. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

A. organizacja MTS

• trybunał składa się z piętnastu niezawisłych sędziów wybranych spośród osób w wysokim poziomie moralnym

• nie może zasiadać w trybunale równocześnie dwóch sędziów będących obywatelami tego samego państwa

• kandydatów na sędziów proponują grupy narodowe stałego trybunału rozjemczego

• za wybranych na sędziów uważa się te osoby, które uzyskały bezwzględną większość głosów w zgromadzeniu ogólnym i w radzie bezpieczeństwa

• sędziowie wybierani na 9 lat z możliwością reelekcji, przy czym co 3 lata ustępuje jedna trzecia sędziów

• sędziami polskimi byli w MTS B. Winiarski i M. Lachs

• sędziowie nie mogą zajmować stanowisk politycznych lub administracyjnych ani wykonywać innych zajęć o charakterze zawodowym

• sędziowie w trakcie załatwiania spraw trybunału korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

• trybunał zasiada w składzie piętnastu sędziów

B. Kompetencje MTS

• kompetencje ratione personae

• art. 34 statutu głosi, że tylko państwa maja prawo stawać jako strony przed trybunałem

• zgodnie z art. 62 statutu, państwo mające interes natury prawnej, który mógłby być naruszony wyrokiem trybunału w danej sprawie, może domagać się uczestnictwa w procesie w charakterze interwenienta

• Trybunał może zwrócić się do rządowych organizacji międzynarodowych o informacje mające znaczenie dla rozpatrywanej sprawy oraz może przyjmować takie informacje dostarczone przez organizację z własnej inicjatywy

• kompetencje ratione materiae

• kompetencje trybunału wg art. 36 ust.1 statutu obejmują „wszelkie spory, które strony doń wniosą oraz wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w karcie NZ albo w obowiązujących traktatach i konwencjach”

• statut przewiduje jednak możliwość zaciągnięcia przez państwo zobowiązania ustanawiającego kompetencję obligatoryjną, to znaczy stworzeniu sytuacji, w której trybunał będzie działał na wniosek jednej tylko strony. Tę kompetencję obligatoryjną określa art. 36 ust. 2 statutu, nazywany zazwyczaj „klauzulą fakultatywną”

• art. 96 Karty NZ - ZO ONZ lub RB ONZ mogą zwrócić się do MTS o wydanie opinii doradczej w każdej kwestii prawnej

• kompetencje ratione iuris

• trybunał wydaje swoje decyzje na podstawie przepisów określanych w art. 38 ust. 1 statutu. Zgodnie z tym postanowieniem trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, jakie zostaną mu przekazane, stosuje:

• konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły wyraźnie uznane przez państwa wiodące spór

• zwyczaj międzynarodowy jako dowód istnienia ogólnej praktyki przyjętej jako prawo

• ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane

• z zastrzeżeniem art. 59,według którego wyrok wiąże tylko strony i tylko w stosunku do danego sporu, wyroki sadowe oraz opinie najznakomitszych znawców prawa publicznego, różnych narodów jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych

• funkcje MTS:

• sądu o kompetencji dobrowolnej, rozstrzygającego spór między państwami przedłożony mu na podstawie kompromisu zawartego przez strony w odniesieniu do danego sporu lub na podstawie klauzuli zawartej w umowie międzynarodowej obowiązującej strony uczestniczące w sporze

• sądu o kompetencji obowiązkowej opartej na deklaracji złożonej zgodnie z art.36 ust.2 statutu, działającego na podstawie skargi wniesionej przez jedną ze stron

• doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, wydając opinie doradcze na żądanie zgromadzenia ogólnego, rady bezpieczeństwa lub innych organów i organizacji upoważnionych przez zgromadzenie ogólne

• sądu polubownego orzekającego ex aequo et bono, jeśliby strony się na to zgodziły

C. Postępowanie przed MTS

• postępowanie to składa się z dwóch części:

• pisemnej

• ustnej

• w toku postępowania pisemnego strony przedkładają trybunałowi memoriały, kontrmemoriały i w razie potrzeby repliki, akty i dokumenty dla poparcia swego stanowiska

• doręczenie za pośrednictwem sekretarza trybunału

• rozprawa przed trybunałem jest publiczna (chyba że Trybunał zarządzi inaczej)

• rozprawą kieruje prezes lub w jego zastępstwie wiceprezes lub sędzia najstarszy wiekiem

• przedstawiciele, doradcy, i adwokaci stron przed trybunałem korzystają z przywilejów i immunitetów

• językami urzędowymi są francuski i angielski

• wyrok:

• zapada większością głosów; w przypadku równości głosów rozstrzyga głos przewodniczącego

• Trybunał nie jest związany precedensami wyrok wiąże tylko strony

• wyrok wydany przez Trybunał jest ostateczny

• obowiązuje regulamin uchwalony przez Trybunał z roku 1978 z poprawkami z 5 grudnia 2000 r.

• Trybunał ogłasza swe opinie doradcze na posiedzeniu publicznym, zawiadamiając o tym uprzednio Sekretarza Generalnego ONZ oraz przedstawicieli państw i organizacji międzynarodowych bezpośrednio zainteresowanych daną sprawą

4. Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza

• w roku 1996 po wejściu w życie konwencji o prawie morza, został utworzony zgodnie z artykułem 287 konwencji z Montego Bay Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza

• trybunał złożony jest z 21 niezawisłych sędziów reprezentujących główne systemy prawne świata

• w składzie nie może być dwóch obywateli tego samego państwa

• Trybunał powołał ze swojego składu Izbę złożoną z jedenastu sędziów, która ma zajmować się sporami dotyczącymi interpretacji lub stosowania konwencji o prawie morza

• decyzje trybunału są ostateczne i wiążące tylko dla stron sporu i w danej sprawie

• językami roboczymi są francuski i angielski

• siedzibą Trybunału jest Hamburg

§ 4. Stałe sądy regionalne

• Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich

• siedziba - Luksemburg

• został utworzony na podstawie traktatu rzymskiego z 1957 r.

• kompetencje:

• rozpatruje skargi jednego państwa członkowskiego przeciwko drugiemu państwu członkowskiemu dotyczące nie wywiązywania się ze zobowiązań przyjętych w traktacie rzymskim, a także inne spory dotycząc spraw objętych tym traktatem, które obie strony zgodzą się mu przekazać

• rozpatruje skargi komisji przeciwko państwu członkowskiemu nie wywiązującemu się ze zobowiązań zaciągniętych w traktacie rzymskim

• rozpatruje odwołania organów wspólnot, osób fizycznych i prawnych od decyzji poszczególnych wspólnot wykraczających poza przyznane im kompetencje

• może rozpatrywać inne sprawy przekazane przez radę, zgodnie z przepisami konwencji

• Europejski Trybunał Praw Człowieka oraz Europejska Komisja Praw Człowieka

• siedzibą - Strasburg

• utworzone zgodnie ze zmianami jakie wprowadził 11 protokół z 11 maja 1994 r. dotyczący przekształcenia mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez konwencję

• skład 45 sędziów

• sędziowie są wybierani przez zgromadzenie parlamentarne większością głosów na okres 6 lat z możliwością ponownego wyboru

• trybunał zasiada w składzie komitetów (trzech sędziów), izb ( siedmiu sędziów), wielkiej izby (17 sędziów)

• trybunał może przyjmować skargę każdej osoby

• trybunał może rozpatrywać skargę dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych, przewidzianych prawem wewnętrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego

• zgodnie z Amerykańską Konwencją Praw Człowieka (1969) został utworzony Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w San Jose

• składa się z 7 sędziów mających obywatelstwo państw będących członkami organizacji państw amerykańskich

• sześcioletnia kadencja

• jurysdykcja we wszystkich sprawach spornych

• prawo wnoszenia spraw do trybunału maja włącznie państwa oraz komisja

• państwa członkowskie OPA mają prawo do korzystania z opinii trybunału w sprawach dotyczących konwencji a także traktatów dotyczących ochrony praw człowieka w państwach amerykańskich

§ 5. Załatwianie sporów w świetle statutów i praktyki organizacji międzynarodowych

1. Załatwianie sporów w systemie Ligi Narodów

• Pakt Ligi Narodów nałożył na państwa członkowskie obowiązek kierowania sporów powstałych między nimi bądź to na drogę postępowania rozjemczego lub sądowego, bądź to do rozpatrzenia przez Radę Ligi, przy czym w żadnym przypadku nie powinny one uciekać się do wojny przed upływem trzech miesięcy od wyroku sadu rozjemczego lub sądowego lub decyzji Rady

• Pakt Ligi Narodów nie wykluczał wojny jako środka załatwiania sporów międzynarodowych

• określone w Pakcie LN zobowiązania dotyczące załatwiania sporów oparte były na założeniu, że spory międzynarodowe można podzielić na spory prawne i polityczne oraz że spory pierwszej kategorii powinny być kierowane na drogę rozjemczą lub sadową, natomiast spory drugiej kategorii - do organów Ligi. Pakt wymieniał w art. 13 cztery rodzaje sporów uważanych za prawne („nadające się w ogólności do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sadowego”)

2. Załatwianie sporów w świetle Karty Narodów Zjednoczonych

• Karta NZ w art. 1 wśród celów dla których powołano do życia ONZ, wymienia: „załatwianie i rozstrzyganie sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju w drodze pokojowej według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego”

• zgodnie z art. 33 ust. 1 strony uczestniczące w sporze: „będą przede wszystkim dążyć do jego załatwienia w drodze rokowań, badań, mediacji, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sadowego, odwołania do organów lub układów regionalnych albo w drodze innych środków pokojowych według własnego wyboru”

• Rada Bezpieczeństwa:

• ma prawo zbadać spór lub sytuację w celu ustalenia czy trwanie sporu lub sytuacji może zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu (art. 34)

• wydaje odpowiednie decyzje i może dla zapewnienia wykonania tych decyzji stosować sankcje bez użycia sił zbrojnych (art. 41) i ewentualnie sankcje z użyciem sił zbrojnych (art. 42)

• zgodnie z postanowieniami art. 27 Karty NZ, decyzje Rady Bezpieczeństwa w sprawach innych niż proceduralne, powinny być podejmowane większością dziewięciu głosów w stosunku do ogólnej liczby piętnastu członków Rady

• art. 11 ust. 2 Karty NZ upoważnia Zgromadzenie Ogólne do omawiania spraw dotyczących utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i do wydawania w tych sprawach zaleceń

• Karta wyłącza dwie kategorie sporów spod kompetencji ONZ art. 2 ust. 7 zawiera ogólna zasadę: „żadne postanowienie niniejszej karty nie upoważnia narodów zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa”

• zgodnie z art. 2 ust. 6 Karty NZ, „organizacja zapewni, by państwa które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”

• art. 31 przewiduje, że państwo nieczłonkowskie na równi z państwami członkowskimi nie będącymi członkami Rady Bezpieczeństwa, może brać udział, bez prawa głosowania, w omawianiu każdej sprawy przedstawionej Radzie Bezpieczeństwa, jeżeli Rada uzna, że sprawa dotyczy szczególnie interesów tego państwa

• w uzgodnionym sformułowaniu zasady pokojowego załatwiania sporów, zawartej w deklaracji zasad prawa międzynarodowego, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 24 października 1970 r., stwierdzono, że państwa mają obowiązek załatwiać swoje spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości przy czym stosować będą środki wymienione w art. 33 Karty

3. Załatwianie sporów w świetle praktyki ONZ

• Karta NZ kładzie główny nacisk na działalność zmierzającą do utrzymania pokoju, zachęcając do załatwiania sporów poza ONZ

• ONZ spełnia funkcje centralnego kanału, poprzez który przechodzi ogromna większość sporów międzynarodowych o większym znaczeniu politycznym; spory nie przekazane do ONZ to przeważnie spory, w których jedna ze stron lub obie strony nie są reprezentowane w ONZ

• najczęściej spory dostają się na forum ONZ wskutek wniesienia ich przez strony sporu lub inne państwo. wiele sporów wniósł na forum zgromadzenia ogólnego komitet do spraw dekolonizacji, domagając się podjęcia środków w celu przyspieszenia tego procesu.

4. Załatwianie sporów w innych organizacjach międzynarodowych

• statuty wielu organizacji przewidują kierowanie do sądu rozjemczego lub do MTS sporów wynikłych z ich interpretacji

• inne spory znacznie większa różnorodność

• Międzynarodowa Organizacja Pracy - skomplikowany system kontroli, mającej na celu wywarcie nacisku na państwa, by przestrzegały postanowień konwencji pracy (spory rozpatruje Rada Administracyjna, która może je przekazać do komisji śledczej)

• w niektórych organizacjach wyspecjalizowanych spory rozpatrują komisje koncyliacyjne, komisje dobrych usług i różnego rodzaju organy specjalnie powoływane w tym celu

5. Międzynarodowy Ośrodek Regulowania Sporów Inwestycyjnych

• przy załatwianiu sporów powstałych na tle stosowania umów międzynarodowych (umowy takie noszą zazwyczaj nazwę umów dotyczących promocji i ochrony inwestycji zagranicznych) najczęściej stosowane są rokowania bezpośrednie i arbitraż

• 1965 - inicjatywa MBOiR podpisano w Waszyngtonie Konwencję o regulowaniu sporów dotyczących inwestycji między państwami a obywatelami innych państw utworzenie MORSI

• Konwencja uznaje zdolność osoby fizycznej lub spółki do uczestniczenia bezpośrednio w procesie toczącym się na forum międzynarodowym, a ponadto stanowi, że w przypadkach, kiedy inwestor i państwo-gospodarz zgodziły się przekazać spór do załatwienia przez MORSI, państwo inwestora nie może w danej sprawie sprawować opieki dyplomatycznej, z wyjątkiem sytuacji, w której państwo-gospodarz nie zastosuje się do orzeczenia

§ 6. Tendencje rozwojowe w zakresie załatwiania sporów międzynarodowych

• spory międzynarodowe coraz rzadziej stanowią przedmiot wyłącznego zaangażowania państw uczestniczących w sporze

• rola sądownictwa międzynarodowego w załatwianiu sporów międzynarodowych jest nadal stosunkowo ograniczona

• mniej niż połowa państw członkowskich ONZ złożyła deklarację w sprawie przyjęcia obowiązkowej jurysdykcji MTS, zgodnie z art. 36 ust. 2 statutu, przy czym wiele państw przy składaniu deklaracji poczyniło daleko idące zastrzeżenia, które w dużym stopniu ograniczają praktyczne znaczenie zgody na jurysdykcje MTS

§ 7. Środki przymusu niebędące wojną

• wśród środków odwetowych rozróżniamy retorsję i represalia

• retorsja - polega na zastosowaniu wobec państwa, które naruszyło interesy drugiego państwa, podejmując środki zgodne z prawem międzynarodowym, środków podobnej natury. Najczęściej retorsja jest odwetem za podjęcie środków dyskryminujących drugie państwo. Rezultatem retorsji w związku z nałożeniem ceł o charakterze dyskryminacyjnym jest często „wojna celna”

• represalia - są bezprawnym działaniem, będącym odwetem za dokonane uprzednio podobne bezprawie. represalia mają na celu wymuszenie od strony przeciwnej poszanowania prawa międzynarodowego. Przy stosowaniu represaliów należy przestrzegać zasady proporcjonalności i zasady humanitarności. Represalia mogą polegać na dokonaniu działania tego samego rodzaju (in kind) lub innego rodzaju (not in kind) można je stosować w czasie pokoju oraz w czasie wojny

• Konwencje genewskie z roku 1949 o ochronie ofiar wojny zabraniają stosowania represaliów wobec rannych, chorych i rozbitków znajdujących się pod ochroną konwencji (art. 46 I konwencji i art. 47 II konwencji) oraz wobec osób cywilnych i ich mienia (art. 33 IV konwencji), jeńców (art. 13 III konwencji), a konwencja haska z roku 1954 wobec dóbr kulturalnych (art. 4)

• środki stosowane w charakterze represaliów:

• embargo - polega na zajęciu statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków w portach państwa stosującego embargo. Jest to praktyczny sposób wywarcia nacisku na drugie państwo, które dotkliwie odczuwa zajęcie statków będących z reguły obiektami majątkowymi o dużej wartości. Tego rodzaju embargo odróżnić należy od tzw. embarga na broń czy embarga finansowego

• blokada pokojowa - oznacza przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów wojennych nie dopuszczających statków handlowych do portów. obecnie stosowanie blokady pozostaje w sprzeczności z postanowieniem karty NZ dotyczącym zakazu użycia siły i zakazu interwencji. Natomiast karta w art. 42 dopuszcza stosowanie blokady jako jednej z sankcji zarządzonych przez radę bezpieczeństwa. W roku 1962 stany zjednoczone zastosowały wobec Kuby szczególny rodzaj blokady, nazywanej oficjalnie „kwarantanną”

• okupacja pokojowa - polega na zajęciu części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony państwa okupowanego. Okupację pokojową należy odróżnić od okupacji wojennej. okupacja pokojowa, podobnie jak blokada pokojowa, ma na celu wymuszenie od drugiego państwa spełnienia określonych żądań. stosowana niejednokrotnie w przeszłości, obecnie pozostaje ona w kolizji z postanowieniami karty NZ dotyczącymi zakazu użycia siły i zakazu interwencji

Rozdział 10. Prawo konfliktów zbrojnych

§ 1. Wojna, konflikt zbrojny, użycie siły

• tradycyjnie określa się wojnę jako stan walki orężnej między państwami i jako przeciwstawienie stanu pokoju. Określenia te w przeszłości były podstawą do podziału prawa międzynarodowego na prawo wojny i pokoju, nie odpowiada to jednak współczesnym tendencjom zmierzającym do objęcia przepisami prawa międzynarodowego działań o charakterze zbrojnym, dlatego coraz częściej znajduje zastosowanie szersze określenie ,,konflikt zbrojny”

• w konwencjach genewskich o ochronie ofiar wojny stwierdza się, że konwencje te znajdują zastosowanie ,,w razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek konfliktu zbrojnego...”, znajdują one zastosowanie nawet, gdy jedna ze stron nie uznała stanu wojny, w przypadku okupacji całości lub części terytorium, nawet, gdy ta okupacja nie napotkała oporu zbrojnego. Ustanawiają one pewne minimum obowiązków, jakie przyjęły państwa w odniesieniu do ,,konfliktu niemającego charakteru międzynarodowego i powstającego na terytorium jednej z umawiających się stron”

• począwszy od konwencji haskiej z roku 1954 o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, określenie ,,konflikt zbrojny” jest szeroko stosowane w prawie międzynarodowym zamiast określenia ,,wojna”

• podział konfliktów zbrojnych na konflikty międzynarodowe i konflikty niemające charakteru międzynarodowego

• zakres zobowiązań, co do konfliktów zbrojnych jest znacznie szerszy. Konferencja dyplomatyczna obradująca nad projektami protokołów dodatkowych do konwencji genewskich dotyczących ochrony ofiar w międzynarodowych konfliktach zbrojnych (w r. 1974) uznała za konflikty międzynarodowe - poza wymienionymi w art. 2 konwencji z 1949 r. - także ,,konflikty zbrojne, w których narody walczą przeciwko panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciwko reżimom rasistowskim w wykonaniu praw narodów do samostanowienia”

• pojęcie konfliktu zbrojnego nie mającego charakteru międzynarodowego definiuje się jako konflikt, który się toczy ,,między siłami zbrojnymi państwa a rozłamowymi siłami zbrojnymi i innymi zorganizowanymi grupami uzbrojonymi, dowodzonymi przez odpowiedzialne dowództwo”; nie są to konflikty między państwami - stronami konwencji genewskich

• pojęciem szerszym niż wojna i konflikt zbrojny jest użycie siły. Obejmuje nie tylko przypadki starcia się dwóch lub więcej zbrojnych przeciwników, ale także akcje zbrojne, które nie napotykają zbrojnego oporu (np. interwencje zbrojne).

§ 2. Zakaz użycia siły zbrojnej w rozwoju historycznym

1. Doktryna wojny sprawiedliwej

• chrześcijańska doktryna, rozwijana następnie przez szkołę praw naturalnego

• wojna sprawiedliwa - państwa mają prawo wszczynać wojnę, gdy istnieje sprawiedliwa przyczyna, w celu uzyskania zadośćuczynienia za doznane bezprawia, jeśli w inny sposób nie można go uzyskać

• od XVIII w. - i w związku z dominacją szkoły pozytywistycznej ustala się pogląd, że prawo międzynarodowe przyznaje państwu nieograniczone prawo prowadzenia wojen, a wskazania wojny sprawiedliwej należy traktować jako nakazy moralne

• powszechnie przyjmowano, że na suwerenność państwa w stosunkach międzynarodowych składają się trzy zasadnicze prawa: prawo zawierania traktatów, prawo wysyłania i przyjmowania posłów i prawo do wojny

2. Pakt Ligi Narodów

• w Pakcie ograniczono w istotny sposób prawo państwa do wszczynania wojen państwa nie miały prawa wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury załatwiania sporów określonej w art.12-15 Paktu Ligi. W szczególności nie wolno było państwom należącym do Ligi odwoływać się do wojny w następujących przyczynach:

• jeżeli spór przekazano do rozstrzygnięcia na drogę arbitrażu lub drogę sądową i jeżeli druga strona zastosowała się do orzeczenia

• jeżeli spór przekazano do załatwienia Radzie Ligi, a Rada przyjęła sprawozdanie jednomyślnie (nie licząc głosów stron sporu)i jeżeli strona przeciwna zastosowała się do wniosków sprawozdania

• jeżeli spór na żądanie Rady lub jednej ze stron został przekazany Zgromadzeniu Ligi, a jego sprawozdanie zostało przyjęte przez członków Rady i przez większość pozostałych członków Ligi (nie licząc głosów stron sporu) i jeżeli strona przeciwna zastosowała się do wniosków w sprawozdaniu

• zatem Pakt znał przypadki wojny legalnej w przypadku państw, które nie zastosowały się do wyroku rozjemczego lub sądowego, lub, gdy sprawozdanie Rady nie zostało jednomyślnie przyjęte. Przyjęto tez, że nie budzi zastrzeżeń legalność wojny obronnej. Zgodnie z art.10 Paktu Ligi członkowie powinni się ,,szanować i utrzymać przeciwko wszelkiej napaści z zewnątrz integralność terytorialną i niepodległość polityczną wszystkich członków Ligi”. W przypadku napaści Rada zaproponuje środki do wykonania tego zobowiązania

• art. 11 - wszelka wojna interesuje Ligę i powinna ona zastosować wszelkie środki, aby zabezpieczyć pokój między narodami.

3. Pakt Paryski z roku 1928

• Pakt Paryski o wyrzeczeniu się wojny podpisany w 1928 r. (zwany także Paktem Kelloga lub Branda-Kelloga) zawiera w art.1 oświadczenie państw, iż potępiają wojnę i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki narodowej w swych wzajemnych stosunkach

• art. 2 - załatwianie sporów i konfliktów międzynarodowych powinno być osiągane tylko za pomocą środków pokojowych. W preambule państwo uciekające się do wojny ,,będzie musiało być pozbawione korzyści traktatu niniejszego”. Pakt Paryski został ratyfikowany przez prawie wszystkie państwa (m.in. przez Niemcy). Zajmował on ważne miejsce w uzasadnieniu wyroków skazujących w procesie norymberskim i tokijskim

§ 3. Zakaz użycia siły zbrojnej w świetle obecnie obowiązującego prawa międzynarodowego

1. Karta Narodów Zjednoczonych

• jedna z siedmiu zasad wg których członkowie ONZ zobowiązani są postępować ,,wszyscy członkowie powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych”.

• wyjątkiem od zasady zabraniającej użycia siły jest naturalne prawo do obrony indywidualnej lub zbiorowej przed napaścią, zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa - ale nawet prawo samoobrony zostało ograniczone w czasie (przysługuje do momentu podjęcia skutecznej akcji przez Rade Bezpieczeństwa)

• drugi wyjątek o charakterze przejściowym - art. 107 - Upoważnienie do działań przeciwko ,,któremukolwiek z państw nieprzyjacielskich z okresu drugiej wojny światowej podjętych lub sankcjonowanych w wyniku tej wojny przez rządy, które za te działania odpowiadają”

• Deklaracja zasad prawa międzynarodowego z 24 października 1970 r. - działanie wbrew zasadzie zabraniającej użycia siły jest pogwałceniem prawa międzynarodowego i Karty NZ, a ,,wojna agresywna jest zbrodnią przeciwko pokojowi, za którą ponosi się odpowiedzialność zgodnie z prawem międzynarodowym”. Państwa mają się powstrzymać od: propagandy na rzecz wojny, groźby użycia siły, lub jej użycia w celu naruszenia istniejących granic międzynarodowych, od przemocy, które pozbawiają narody ich prawa do samostanowienia, wolności i niepodległości, od stosowania represaliów pociągających za sobą użycie siły

• terytorium państwa nie może być w wyniku użycia siły okupowane

• wg Aktu Końcowego KBWE państwa powinny powstrzymać się od groźby użycia lub bezpośredniego albo pośredniego użycia siły, od demonstracji siły w celu skłonienia innego państwa do rezygnacji z pełnego wykonywania jego praw suwerennych

2. Zasada nieinterwencji

• interwencja - mieszanie się do spraw drugiego państwa w sposób władczy (dictatorial interference), zwłaszcza w drodze groźby użycia siły lub jej użycia

• niektórzy autorzy opowiadają się za interwencją w przypadku pogwałcenia podstawowych praw człowieka (tzw. interwencja humanitarna), w praktyce jednak ochrona praw człowieka wielokrotnie była pretekstem dla interwencji mających na celu osiągnięcie określonych celów politycznych

• w doktrynie odróżnia się interwencję od intercesji, którą określano jako udzielanie przyjacielskich rad i wskazówek

• zawarta w Karcie zasada zabraniająca użycia siły obejmuje zakaz interwencji zbrojnej. Deklaracja Zasad Prawa Międzynarodowego z 1970 r. - państwa zobowiązane są powstrzymać się od organizowania lub zachęcania do organizowania nieregularnych sił lub grup zbrojnych, w celu wtargnięcia na terytorium innego państwa oraz do organizowania, podżegania, wspomagania lub uczestniczenia w aktach wojny domowej lub w aktach terrorystycznych w innym państwie bądź zezwolenia na zorganizowaną działalność na jego własnym terytorium obliczoną na dokonanie takich aktów, jeżeli wiążą się one z groźbą użycia siły lub jej użyciem

• wg Karty na państwach ciąży obowiązek nieinterweniowania w sprawy należące do wyłącznej kompetencji jakiegokolwiek państwa. Każde państwo ma prawo do swobodnego wyboru własnego systemu politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego

• Akt Końcowy KBWE nakłada na państwa obowiązek powstrzymania się od : ingerencji (bezpośredniej, indywidualnej lub zbiorowej) w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy należące do zakresu wewnętrznej jurysdykcji innego państwa. Zakaz ingerencji obejmuje nacisk militarny, polityczny, gospodarczy. Również obowiązek powstrzymania się od udzielania pomocy terrorystycznej, wywrotowej lub innej zmierzającej do obalenia siłą ustroju innego państwa uczestniczącego

• prawo międzynarodowe nie zawiera zakazu wszczynania wojen domowych; jakkolwiek powstańcom walczącym z rządem zarzuca się zazwyczaj zdradę stanu, to ani oni, ani też rząd legalny, uczestnicząc w wojnie domowej, nie naruszają obowiązującego obecnie prawa międzynarodowego. Wyjątkiem jest użycie siły przeciwko prawu narodów do samostanowienia uznanemu w Karcie i innych aktach międzynarodowych

• przy podejmowaniu prób uzasadnienia legalności udzielanej pomocy w wojnach domowych wyłoniły się dwa stanowiska:

• rząd każdego państwa tak długo jak długo sprawuje władzę ma prawo zwracać się do innych państw o udzielenie mu pomocy przeciwko próbom obalenia go w drodze przemocy

• lub dozwolone jest udzielanie pomocy jednej ze stron wojny domowej, gdy druga strona już taką pomoc od innego państwa otrzymuje, w celu zrównoważenia obcej przemocy i ochrony niepodległości państwa, w którym toczy się wojna domowa

3. Samoobrona indywidualna i zbiorowa

• wg Karty NZ żadne postanowienie Karty nie narusza prawa każdego członka ONZ do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony przeciwko zbrojnej napaści, zanim Rada Bezpieczeństwa nie zastosuje środków koniecznych do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

• środki, które podjęły państwa do samoobrony powinny być poddane do wiadomości Rady i w niczym nie powinny naruszać kompetencji i odpowiedzialności Rady do podjęcia w każdym czasie akcji, jaką uzna za konieczną, aby przywrócić pokój

• Karta NZ zakwalifikowała prawo państwa do samoobrony jako „prawo naturalne”, nawiązując do zasady przyjętej przez inne systemy prawne ,,na odparcie siły siłą wszystkie prawa pozwalają”. Art. 51 zawiera jednak istotne ograniczenia: przedmiotowe i czasowe

• użycie siły jest dopuszczalne w celach samoobrony przed bezprawnym użyciem siły, ale nie przed innymi naruszeniami prawa

• prawo takie przysługuje tylko do czasu podjęcia przez Radę Bezpieczeństwa środków koniecznych do utrzymania pokoju

4. Określenie napaści (agresji)

• wg Karty następujące akty bez względu na to czy wypowiedziano wojnę będą uważane za akt napaści:

• inwazja lub atak dokonany przez siły jednego państwa na terytorium drugiego albo okupacja wojskowa, nawet czasowa, będąca następstwem takiej inwazji, albo aneksja (przy użyciu siły) terytorium państwa lub części terytorium

• bombardowanie lub użycie jakiejkolwiek broni przez siły zbrojne jednego państwa na terytorium drugiego państwa

• blokada portów lub wybrzeża państwa przez siły zbrojne drugiego państwa

• atak dokonany na siły lądowe, morskie lub powietrzne drugiego państwa

• użycie sił zbrojnych jakiegoś państwa, które znajduje się na terytorium drugiego państwa na mocy porozumienia z państwem przyjmującym, w sposób naruszający warunki ustalone w tym porozumieniu lub przedłużenie obecności tych sił zbrojnych na danym terytorium poza okres przewidziany w porozumieniu

• działalność państwa polegająca na udzieleniu zezwolenia w odniesieniu do terytorium oddanego do dyspozycji drugiego państwa, aby było ono użyte przez to państwo dla wykonania aktu napaści przeciwko trzeciemu państwu

• wysyłanie przez jakieś państwo w imieniu tego państwa zbrojnych band, grup, oddziałów nieregularnych lub najemników, które dokonują zbrojnych działań przeciwko drugiemu państwu o takiej wadze, że równają się one aktom wymienionym powyżej lub poważnemu zaangażowaniu na tym obszarze (art. 3)

• wg Karty wojna napastnicza jest zbrodnią przeciwko międzynarodowemu pokojowi i żadne względy polityczne, gospodarcze, wojskowe lub innej nie są usprawiedliwieniem

§ 4. Rozbrojenie

1. Rozwój historyczny

• „I przekują ludzie miecze na lemiesze”

• pierwsze akcje dyplomatyczne w sprawie rozbrojenia - II poł. XIX w.

• 1863 - inicjatywa Napoleona III w sprawie zwołania kongresu dla rozważenia możliwości redukcji zbrojeń

• 1899 i 1907 - dwie konferencje haskie jedynie ogólnikowe zalecenia redukcji wydatków na zbrojenia

• Pakt LN „utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbrojeń narodowych do minimum dającego się pogodzić z bezpieczeństwem narodowym oraz z wykonywaniem zobowiązań międzynarodowych nałożonych przez wspólną akcję (art. 8)”

• 1932 - konferencja rozbrojeniowa pod auspicjami LN bez rezultatów

2. Rozbrojenie w świetle Karty Narodów Zjednoczonych

• Karta NZ nie nałożyła obowiązków prawnych na państwa w zakresie rozbrojenia

• natomiast Deklaracja zasad z roku 1970 głosi ze „wszystkie państwa powinny prowadzić w dobrej wierze rokowania w celu szybkiego zawarcia uniwersalnego traktatu w sprawie powszechnego i całkowitego rozbrojenia pod skuteczną kontrolą międzynarodową”

• Akt końcowy KBWE z1975 r. - państwa postanowiły podjąć środki, które mają stanowić krok w kierunku osiągnięcia całkowitego i powszechnego rozbrojenia pod kontrolą międzynarodową i zapowiedziały stosowanie środków budowy zaufania (uprzednie poinformowanie o manewrach, wielkich ruchach wojsk)

3. Rokowania rozbrojeniowe

• w latach 1945-1949 sprawą rozbrojeń zajmowały się dwa organy ONZ: Komisja Energii Atomowej i Komisja Zbrojeń Konwencjonalnych. W pierwszej komisji USA, mające wtedy monopol w zakresie produkcji energii atomowej przedstawiły tzw. Plan Barucha zmierzający do przekazania międzynarodowemu organowi (w którym decyzje podejmowane byłyby większością głosów) produkcji energii atomowej; organ ten mógłby udzielać państwom pod kontrolą zezwoleń na tą produkcję w celach pokojowych

• propozycje radzieckie zmierzały do zakazu produkcji i stosowania broni atomowej, stworzenia zorganizowanej kontroli międzynarodowej; państwa miały posiadać swobodę produkcji energii atomowej w celach pokojowych; ZSRR chciał przekazać te sprawy Radzie Bezpieczeństwa, natomiast USA Zgromadzeniu Ogólnemu (miały tam większość głosów)

• 1954-1955 ZSRR w części zaakceptował memorandum francusko-angielskie zawierające m.in. wyrzeczenie się przez mocarstwa broni atomowej i określenie maksymalnej liczebności sił zbrojnych

• 1957-1963 rokowania doprowadziły do podpisania w 1963 w Moskwie traktatu o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową ; w roku 1959 zawarty został traktat w sprawie demilitaryzacji Antarktyki; w tym samym roku Związek Radziecki przedstawił plan całkowitego rozbrojenia w trzech etapach w ciągu 4 lat, USA odpowiedziały kontrpropozycjami

• od 1962 rokowania rozbrojeniowe prowadzone były w Genewie Komitet Rozbrojeniowy (genewski) opracował traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej który został podpisany w roku 1968 i uzyskał ponad 100 ratyfikacji, oraz bakteriologicznej i toksyn oraz ich zniszczeniu podpisanej w 1972

• rokowania radziecko-amerykańskie doprowadziły do porozumienia SALT I (Strategic Armaments Limitation Talks) oraz SALT II. Następnie porozumienie w sprawie wyrzeczenia się produkcji, magazynowania i stosowania broni chemicznej (1990). Natomiast rokowania wiedeńskie doprowadziły w 1990 do układu w sprawie redukcji broni konwencjonalnych w Europie

• inne porozumienia: denuklearyzacja Ameryki Łacińskiej (traktat z 1967), Afryki (Uchwała Zgromadzenia Ogólnego z 1965) i Oceanu Indyjskiego (Uchwała ZgromadzeniaOgólnego z 1971 r.)

• 1967 - układ dotyczący przestrzeni kosmicznej (zabrania wprowadzenia na orbitę wokół ziemi obiektów z bronią nuklearną), podobna treść - układ z 1971 w odniesieniu do mórz i oceanów oraz wnętrza ziemi pod tym dnem

• na sesji w 1978 ZO ONZ przyjęło Dokument końcowy obejmujący Deklarację i Program działania w sprawie rozbrojenia

• traktaty pokoju zawarte z satelitami Osi w 1947 zabraniają państwom zwyciężonym posiadania broni atomowej, biologicznej i chemicznej

• polska inicjatywa to plan sfery bezatomowej (Plan Rapackiego), zapowiedziany na sesji ZO ONZ w 1957 i przedstawiony w 1958 r.

• w memorandum z 26 lutego 1964 r. Polska zaproponowała zamrożenie zbrojeń nuklearnych i termonuklearnych na obszarze dwóch państw niemieckich, Polski i Czechosłowacji, z tym zastrzeżeniem, że strefa ta mogłaby ulec rozszerzeniu w drodze przystąpienia innych państw do niej

§ 5. Ogólne zagadnienia prawa wojennego (ius in bello)

1. Cechy szczególne prawa wojennego

• prawo wojenne należy do najstarszych działów prawa międzynarodowego

• także w czasie wojny istnieją pewne wspólne wartości, które są w jakiejś mierze uznawane i respektowane przez wojujących. Są to nie tylko określone wartości humanitarne, ugruntowane w świadomości społeczeństw, jak zakaz zabijania starców i dzieci, niszczenia pól uprawnych itp. Istotne znaczenie mają także wartości polityczne i militarne, które wymagają, aby w wojnach zaniechano określonych działań wykraczających poza zakres racjonalnie uzasadnionych celów wojny i które by prowadziły do biologicznego wyniszczenia przeciwnika

• przepisy prawa wojennego cechuje mniejsza skuteczność w porównaniu z przepisami podczas pokoju (np. pogwałcenie podstawowych zasad prawa wojennego w czasie II wojny)

• wśród czynników skłaniających państwa do przestrzegania prawa wojennego wymienia się obawy, że zgodnie z zasadą wzajemności strona przeciwna odpowie w podobny sposób na naruszenie prawa wojennego. Nowsze konwencje dotyczące humanitarnego prawa konfliktów kładą nacisk na upowszechnienie znajomości tego prawa i nakładają na państwo obowiązki w tym zakresie

2. Rozwój historyczny prawa wojennego

• konwencje haskie (1907) - istotne znaczenie dla rozwoju prawa wojny. Szczególnie IV konwencja z dołączonym regulaminem praw i zwyczajów wojny lądowej. III konwencja - rozpoczęcie kroków wojennych; V i XIII konwencja - o neutralności wojennej. Także konwencje haskie o stanowisku prawnym statków handlowych nieprzyjacielskich po rozpoczęciu wojny (VI) i przemiany takich statków w okręty wojenne (VII), bombardowaniach morskich (IX), polepszaniu losów rannych (X), o ograniczeniach w wykonaniu prawa łupu (XI) itd.

• Klauzula Martena - zamieszczona w preambule do IV konwencji haskiej zobowiązuje państwa do przestrzegania przepisów prawa haskiego oraz prawa zwyczajowego nieobjętego kodyfikacją haską i do dostosowania swego postępowania do zasad ludzkości i wymagań sumienia publicznego

• konwencje genewskie - 1925 - podpisanie protokołu genewskiego w sprawie użycia gazów i środków bakteriologicznych:

• Konwencje genewskie z 1929 o traktowaniu jeńców i polepszeniu losu rannych i chorych

• Konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar wojny (dwie pierwsze to rozwinięcie przepisów dotyczących konwencji o polepszeniu losu rannych i chorych w wojnie lądowej i morskiej, trzecia - rozwija przepisy prawa dotyczącego jeńców, czwarta - dotyczy ochrony ludności cywilnej i zawiera w znacznej części przepisy zupełnie nowe)

• przyczyny zahamowania rozwoju prawa wojennego - prawo wojenne w ograniczonym zakresie może przyczynić się do humanitaryzacji wojny. Główny wysiłek powinien być skierowany na rozwój prawa antywojennego, gdyż w epoce broni masowej zagłady trudno jest oczekiwać humanitaryzacji wojny. W Karcie NZ państwa zobowiązały się do powstrzymania użycia siły, więc wg niektórych autorów prawo wojenne w ogóle powinno przestać istnieć, a przynajmniej nie należy troszczyć się o jego dalszy rozwój. KPM również stwierdziła ze jest przeciwna badaniu tego problemu w obecnym stanie sytuacji

3. Zakres mocy obowiązującej prawa wojennego

• Konwencje genewskie z 1949 znajdują zastosowanie w konfliktach o charakterze międzynarodowym a także „we wszystkich przypadkach okupacji całości lub części terytorium jednej ze stron umawiających się, nawet gdyby ta okupacja nie napotkała na żaden opór zbrojny” .

• w klauzuli powszechnego udziału (do IV konwencji) stwierdzono ze postanowienia Regulaminu praw i zwyczajów wojny lądowej ,,obowiązują tylko w stosunkach pomiędzy układającymi się mocarstwami i tylko jeśli wszystkie państwa wojujące należą do konwencji''

• Siły Zbrojne ONZ nie są w stanie przestrzegać wszystkich przepisów prawa wojennego, gdyż ONZ nie jest państwem, nie ma terytorium, ludności itd. Siły ONZ w wyjątkowych okolicznościach mogą prowadzić działania o charakterze wojennym (samoobrona), natomiast normalnie ich funkcje określane są jako ,,bierna obecność sił paramilitarnych''. Teren wojny obejmuje terytorium lądowe i morskie państw wojujących oraz morze otwarte i przestrzeń powietrzną nad tymi obszarami. Państwa wojujące mają obowiązek wstrzymać się od prowadzenia działań wojennych na terytorium państw neutralnych

• zasada konieczności wojennej - państwa przestrzegają prawa wojennego tylko w zakresie w jakim nie koliduje z koniecznością wojskową, gdyż „konieczność nie zna nakazów” obecnie nie jest uznawana

• zasada proporcjonalności - wojujący mogą być zwolnieni od przestrzegania niektórych przepisów prawa wojennego, jeżeli szkody wyrządzone nieprzyjacielowi są niewspółmiernie mniejsze od korzyści wojskowej. Zasada ta została uwzględniona w niektórych postanowieniach Protokołu dodatkowego I z 1977 do konwencji genewskich z 1949

4. Rozpoczęcie wojny

• wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia, bądź z chwilą rozpoczęcia działań wojennych

• III konwencja haska zabrania rozpoczynania wojny bez uprzedniego i umotywowanego wypowiedzenia bądź ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny

• Konwencje genewskie znajdują zastosowanie we wszystkich konfliktach nawet, gdy jedna ze stron nie uznała stanu wojny

• po rozpoczęciu wojny stosunki dyplomatyczne i konsularne zostają zerwane; opiekę nad obywatelami państwa nieprzyjacielskiego oraz nad budynkami i archiwami przedstawicielstw dyplomatycznych przejmują placówki dyplomatyczne jednego z państw neutralnych, tzw. mocarstw opiekuńczych. Cudzoziemcy mogą opuścić to państwo, gdy wyjazd nie jest sprzeczny z interesami danego państwa

• Konwencja zaleca by pozwolono odpłynąć statkom handlowym

5. Porozumienia między państwami wojującymi

• prawo wojenne dopuszcza zawieranie porozumień między państwami wojującymi. Mogą być zawarte przez rządy lub przez dowódców wojskowych (np. w sprawie polepszenia losu ofiar wojny)

• rozejm wstrzymanie działań wojennych za zgodą stron wojujących

• kartele porozumienia między dowódcami stron wojujących

• kapitulacje wojskowe umowy kończące na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo obronę (należy odróżnić od faktycznego poddania się)

• prawo wojenne umożliwia prowadzenie rokowań poprzez zapewnienie nietykalności parlamentarzystom (osoby przybywające z białą flagą)

6. Mocarstwa opiekuńcze

• instytucja mocarstw opiekuńczych służy potrzebie kontaktowania się wojujących stron ze sobą. Są nimi państwa neutralne pełnią funkcje pełnomocnika i pośrednika w przekazywaniu protestów, propozycji, rokowań, w sprawie rozejmu, wymiany jeńców itp.; sprawują opiekę nad obywatelami państwa, o którego interesy się troszczą

• Konwencje genewskie z 1949 zobowiązują je do ochrony interesów jeńców, a także osób internowanych jak również do ogólnego nadzoru nad wykonywaniem konwencji genewskich

7. Organizacje Czerwonego Krzyża

• Konwencje genewskie wymieniają Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża jako bezstronną organizacje humanitarną, która może świadczyć usługi stronom konfliktu. MKCK powstał w 1863 i składa się wyłącznie z obywateli szwajcarskich. Działa jako centrum informacji o jeńcach, internowanych oraz zaginionych osobach cywilnych, wykonując zadania określone w konwencjach i troszcząc się o ich przestrzeganie. MKCK zabiega o rozwój humanitarnego prawa konfliktów przygotowując projekty konwencji.

• powołana w 1919 Liga Towarzystw Czerwonego Krzyża zrzesz krajowe organizacje czerwonego krzyża i czerwonego półksiężyca (kraje muzułmańskie). Siedzibą MKCK i Ligi jest Genewa

• dewizą MKCK jest ,,miłość bliźniego wśród broni”, a Ligi,,przez humanitaryzm do pokoju”

• najwyższym organem uchwałodawczym jest Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża, zbiera się co 4 lata. W okresie między konferencjami określone funkcje pełni Stała Komisja złożona z 9 członków. W 1991 Liga Towarzystw została zastąpiona Międzynarodową Federacją Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca

• w Polsce - PCK (od 1919 r. ); podstawowe zasady, którymi PCK kieruje się w swojej działalności to humanitaryzm, bezstronność, neutralność, niezależność, dobrowolność, jedność, uniwersalność

8. Jeńcy

• status jeńca przysługuje wszystkim członkom sił zbrojnych którejkolwiek strony w konflikcie mającym prawo uczestniczenia w działaniach wojennych (Protokół dodatkowy I z 1977). Jeńcy znajdują się we władzy państwa nieprzyjacielskiego, a nie we władzy poszczególnych osób lub oddziałów, które wzięły ich do niewoli

• powinni oni być traktowani w sposób humanitarny, mieć prawo do poszanowania swojej osoby i czci; wolno zatrudniać (z wynagrodzeniem) zdrowych jeńców (praca nie może być upokarzająca)

• nie można zmuszać do pracy oficerów, podoficerowie tylko do prac nadzorczych

• jeńcy mają prawo do korespondencji, otrzymywania paczek z żywnością itd. Jeniec ujęty w czasie ucieczki podlega tylko karze dyscyplinarnej. Konwencja przyznaje prawo delegatom mocarstw opiekuńczych i MKCK do wizytowania obozów i miejsc pracy jeńców

9. Ranni i chorzy

• I konwencja z 1949 zapewnia ochronę rannym i chorym w wojnie lądowej, a II w morskiej

• protokół I dodatkowy z 1977 - ranni i chorzy będący członkami sił zbrojnych powinni być traktowani w sposób humanitarny i korzystać z ochrony niezależnie od okoliczności, różnic płci, rasy, narodowości, religii, poglądów politycznych i innych

• zabronione jest dokonywanie doświadczeń biologicznych na nich, pozostawienie z premedytacją bez opieki medycznej. Nikt nie może być karany za udzielenie opieki rannym i chorym. Formacje i zakłady sanitarne i personel sanitarny korzystają z ochrony

• nie uważa się za powód do pozbawienia ochrony gdy:

• personel sanitarny używa broni w ochronie własnej lub rannych i chorych

• w przypadku braku uzbrojonych sanitariuszy - zakładu strzeże pikieta, warta lub konwój

• gdy w zakładzie znajduje się broń odebrana rannym, a nie oddana jeszcze właściwej władzy

• gdy formacje czy zakłady rozciągają pomoc na rannych i chorych cywilnych.

10. Ochrona ludności cywilnej

• zakaz bombardowania i atakowania niebronionych miast, wsi, domów mieszkalnych i budowli

• obowiązek uprzedzenia o mającym nastąpić bombardowaniu ; Protokół I dodatkowy z 1977 zabrania stosowania przeciwko osobom cywilnym głodu jako metody prowadzenia wojny. Ustala także ogólną zasadę, że ,,strony w konflikcie zawsze rozróżniać będą ludność cywilną i kombatantów oraz dobra o charakterze cywilnym i cele wojskowe,a w związku z tym kierować będą operacje wojskowe przeciwko celom wojskowym”

• za osoby i ludność cywilną uważa się ,,każdą osobę, która nie należy do jednej z kategorii sił zbrojnych wymienionych w art.4 A pkt.1,2,3 i 6 trzeciej konwencji i w art.43 niniejszego Protokołu. Ludność cywilna obejmuje wszystkie osoby cywilne”

• zabronione jest szerzenie terroru wśród cywilów. Nie wolno niszczyć dóbr przeznaczonych do przeżycia ludności cywilnej. Należy powstrzymać się od ataków które mogą spowodować straty i szkody cywilne nadmiernie wysokie w porównaniu z korzyścią wojskową jakiej się oczekuje

• IV konwencja przewiduje możliwość zawierania układów między wojującymi dotyczących stworzenia stref i miejscowości sanitarnych w celu zapewnienia ochrony rannym .

11. Zakończenie wojny i likwidacja skutków wojny

• zazwyczaj zawarciem traktatów pokoju, w których państwa regulują swe stosunki związane z przywróceniem pokoju i likwidacją skutków wojny

• często państwa w jednostronnych aktach stwierdzają zakończenie stanu wojny, co pociąga za sobą określone skutki prawne w danym państwie, a ponadto oznacza formalne potwierdzenie zakończenia działań wojennych

• zakończenie wojny przez zawojowanie - w kolizji z zasadami prawa międzynarodowego

• traktaty pokoju zawierają z reguły szereg postanowień wojskowych, politycznych, majątkowych związanych z likwidacją skutków wojny

• reparacje wojenne (w pieniądzach lub naturze)

• restytucja - zwrot przedmiotów zabranych przez władze okupacyjne z obszarów okupowanych

• odmienny charakter mają odszkodowania należne osobom, którym państwa wojujące wyrządziły szkody na skutek niezgodnego z prawem międzynarodowym prowadzenia wojny (odpowiedzialność w tym zakresie wynika z podstawowych zasad prawa międzynarodowego - z tytułu deliktu) art. 3 IV konwencji haskiej, kodyfikującej prawo wojny lądowej: „strona wojująca, która by naruszyła postanowienia powyższego Regulaminu, będzie obowiązana do odszkodowania, jeśli tego zajdzie potrzeba; będzie ona odpowiedzialna za każdy czyn osób wchodzących w skład jej siły zbrojnej”

12. Odpowiedzialność za przestępstwa wojenne

• 1943 X powołano komisję Narodów Zjednoczonych do badania zbrodni wojennych

• porozumienie londyńskie - 8 sierpnia 1945 Związek Radziecki, USA, Wlk. Brytania i Francja utworzyły Międzynarodowy Trybunał Wojskowy do sądzenia głównych przestępców wojennych w Europie. Składał się z 4 sędziów i 4 zastępców.

• dla osądzenia japońskich przestępców stworzono Międzynarodowy Trybunał w Tokio. Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego wyodrębnia trzy kategorie przestępstw, za które ponoszą odpowiedzialność główni przestępcy wojenni, są to:

• zbrodnie przeciwko pokojowi (planowane przygotowanie, rozpoczynanie wojny napastniczej albo wojny będącej pogwałceniem traktatów międzynarodowych)

• zbrodnie wojenne (pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych, obejmuje m.in. morderstwa, znęcanie, deportacje na roboty przymusowe, zabijanie zakładników itp.)

• zbrodnie przeciwko ludzkości - morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacje i inne czyny nieludzkie, których dopuszczono się przeciwko ludności cywilnej przed wojną lub podczas niej

• działanie z rozkazu rządu lub zwierzchnika nie zwalnia od odpowiedzialności za popełnione przestępstwa wojenne, może jedynie spowodować złagodzenie kary. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy na sesji w Norymberdze w 1946 osądził 22 przestępców hitlerowskich a Tokijski w 1948 28 przestępców wojennych japońskich. Inni przestępcy sądzeni byli przez sądy państw, na obszarach których popełnili przestępstwa

• zasady norymberskie:

• każdy kto dopuści się czynu, który wg prawa międzynarodowego stanowi przestępstwo, jest odpowiedzialny za ten czyn i podlega ukaraniu

• jeżeli prawo wewnętrzne nie przewiduje kary za taki czyn nie uwalnia to danej osoby od odpowiedzialności, nawet gdy czynu dopuścił się szef państwa lub inny funkcjonariusz rządowy, lub gdy przestępstwo popełniono na rozkaz rządu lub zwierzchnika

• Konwencje genewskie - za ciężkie naruszenie konwencji uważa się:

• umyślne zabójstwo

• tortury lub nieludzkie traktowanie, włączając w to doświadczenia biologiczne

• umyślne sprawianie wielkich cierpień lub ciężkie zamachy na nietykalność cielesną lub zdrowie

• niszczenie lub przywłaszczanie sobie rzeczy nieusprawiedliwione koniecznościami wojskowymi i dokonywane w szerokich rozmiarach bezprawnie i samowolnie

• nieprzedawnialność zbrodni wojennych - konwencja o nieprzedawnialności zbrodni wojennych (1968) zobowiązuje państwa do niestosowania ustawowych terminów przedawnienia do

• zbrodni wojennych określonych w statucie Trybunału Norymberskiego oraz ciężkich naruszeń konwencji wymienionych w konwencjach genewskich z 1949 r.

• zbrodni przeciwko ludzkości, popełnionych zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny, oraz nieludzkich czynów, będących rezultatem polityki apartheidu i zbrodni ludobójstwa, nawet gdy czyny te nie stanowią naruszenia prawa wewnętrznego państwa na którego obszarze zostały dokonane

• Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii - utworzony w 1993 przez Radę Bezpieczeństwa w 1993 do osądzenia osób które dopuściły się ciężkiego pogwałcenia prawa humanitarnego w byłej Jugosławii. Siedziba w Hadze, 11 sędziów. W 2001 r. przed Trybunałem został postawiony były prezydent Jugosławii Slobodan Milosević (któremu niestety zmarło się na początku 2006 r.)

• powołanie do życia Międzynarodowego Trybunału Karnego - Statut MTK został przyjęty przez KPM w czasie jej sesji w 1994. Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało do życia komitet ad hoc do zajmowania się tą sprawą, w1995 przedstawił raport.

• następnie powstał Komitet Przygotowawczy, który zwołał konferencję dyplomatyczną (obradowała w Rzymie) i przyjęła 17 lipca 1998 Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, który wszedł w życie 1 lipca 2002. W 2003 stronami były 92 państwa. Kompetencja Trybunału jest ograniczona do najcięższych zbrodni: ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych i zbrodni agresji popełnionych po jej wejściu w życie.

• sprawy mogą być wnoszone przez Rade Bezpieczeństwa lub Prokuratora. Trybunał uzupełnia jurysdykcję narodową i ma jurysdykcję tylko, gdy zainteresowane państwa nie są w stanie lub nie chcą pociągnąć do odpowiedzialności sprawców zbrodni.

• Trybunał składa się z 18 sędziów, zgromadzenie stron Statutu wybrało ich w 2003 w Nowym Yorku (7 z Europy Zach., 4 z Ameryki Łac., 3 z Azji, 3 z Afryki, 1 z Europy Wsch.; 11 to mężczyzni, 7 to kobiety); Prezes Trybunału to Philippe Kirsch (Kanada).

• Prokurator Trybunału stoi na czele Urzędu Prokuratora, który działa jako niezależny organ Trybunału. Należy do niego przyjmowanie zawiadomień i innych informacji o zbrodniach, badanie tych informacji i prowadzenie postępowania przygotowawczego. W kwietniu 2003 Prokuratorem został L. Moreno Ocampo (Argentyna).Sekretarzem został Bruno Cathala (Francja). Z 5-ciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa stronami Statutu są tylko Francja i Wlk.Brytania

§ 6. Wojna lądowa

1. Siły zbrojne uczestniczące w wojnie lądowej

• art.1 Regulaminu haskiego z 1907 - ustawy, prawa i obowiązki wojenne stosuje się nie tylko do armii,ale też do pospolitego ruszenia i oddziałów ochotniczych, jeżeli:

• mają na czele osobę odpowiedzialną za podwładnych

• noszą stała i dającą się z daleka rozpoznać odznakę wyróżniającą

• jawnie noszą broń

• przestrzegają praw i zwyczajów wojennych

• ludność terytorium zajętego, która przy zbliżeniu nieprzyjaciela dobrowolnie chwyta za broń, aby walczyć, i nie miała czasu się zorganizować będzie uznawana za wojującą, jeżeli jawnie nosi broń i zachowuje prawa i zwyczaje wojenne

• Protokół dodatkowy z 1977 - siły zbrojne strony w konflikcie to ,,wszelkie zorganizowane siły zbrojne grupy i jednostki, które pozostają pod dowództwem odpowiedzialnym za swych podwładnych także wówczas gdy ta strona jest reprezentowana przez rząd lub władzę nieuznaną przez stronę przeciwną; takie siły zbrojne powinny być poddane systemowi siły wewnętrznej, który między innymi powinien wymusić przestrzeganie przepisów prawa międzynarodowego, znajdującego zastosowanie w konfliktach zbrojnych” . O wcieleniu do sił oddziałów paramilitarnych lub policyjnych należy powiadomić inne strony

• najemnikom nie przysługuje status kombatanta i jeńca; najemnik to osoba, która:

• została specjalnie zwerbowana na miejscu lub za granicą do walki w konflikcie zbrojnym

• uczestniczy faktycznie w działaniach wojennych

• motywem uczestniczenia w działaniach wojennych jest w istocie rzeczy pragnienie prywatnej korzyści i faktycznie uzyskała ona obietnicę, od strony w konflikcie lub w jej imieniu, materialnego wynagrodzenia w sposób znacznie przewyższający wynagrodzenie obiecywane lub wypłacane kombatantom podobnej rangi i funkcji w siłach zbrojnych tej strony

• nie jest ani obywatelem strony w konflikcie, ani stałym mieszkańcem terytorium pozostającego pod władzą tej strony

• nie jest członkiem sił zbrojnych w konflikcie

• nie jest wysłana przez stronę niebędącą w konflikcie w misji oficjalnej jako członek sił zbrojnych tej strony (art. 47)

2. Metody i środki walki

• regulamin haski - „strony nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi”. Nie można używać broni, pocisków mogących zadać niepotrzebne cierpienia. Cele jakie powinny sobie postawić państwa to tylko osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela

• regulamin haski z 1907 r. zabrania w szczególności:

• używać trucizny lub broni zatrutej

• zabijać lub zadawać rany nieprzyjacielowi, który złożywszy broń lub mniemając już środków obrony zdał się na łaskę

• oświadczać że nikomu nie da się pardonu

• wydawać na łup miast i miejsc nawet zdobytych szturmem

• zabijać lub ranić zdradziecko osoby należące do ludności lub wojsk nieprzyjaciela

• „podczas bombardowań powinno oszczędzać się świątynie, gmachy służące szkolnictwu, sztuce, dobroczynności, pomniki historyczne, szpitale, miejsca zgromadzenia rannych, pod warunkiem ażeby te gmachy nie służyły jednocześnie celom wojennym (art. 27)”

• w r. 1980 podpisana konwencja zawierająca zakazy i ograniczenia w stosowaniu nowych rodzajów broni konwencjonalnej, protokół II zawiera zakazy i ograniczenia w stosowaniu min, mini-pułapek itp., a III zakaz atakowania ludności cywilnej, obiektów cywilnych i wojskowych w rejonie skupienia ludności cywilnej przy użyciu broni zapalającej

• konwencja haska z 1954 zobowiązuje do szanowania dóbr kulturalnych. Zobowiązanie to może być uchylone w przypadku konieczności wojskowej. Protokół z 1977 zabrania działań wojennych przeciwko zabytkom historycznym, dziełom sztuki itp.

• regulamin haski stwierdza ze szpieg pojmany na gorącym uczynku nie może być ukarany bez uprzedniego sądu

• Protokół genewski z 1925 zabronił używania w czasie wojny gazów duszących, trujących lub podobnych środków wojny bakteriologicznej. Konwencja z 1972 o zakazie badań, produkcji i magazynowania broni bakteriologicznej i toksyn oraz ich niszczeniu („państwa zdecydowane całkowicie wyeliminować w interesie całej ludzkości możliwości stosowania środków bakteriologicznych (biologicznych) lub toksyn jako broni”)

• broń jądrowa - nie ma konwencji zabraniającej jej stosowania. W doktrynie rozpowszechniony pogląd, że jej stosowanie narusza prawo haskie. Zgromadzenie Ogólne w 1961 stwierdza że,, użycie broni nuklearnej i termonuklearnej jest sprzeczne z duchem, literą i celami ONZ, a w związku z tym stanowi pogwałcenie Karty”

3. Okupacja wojenna

• okupowane terytorium to takie, które znajduje się pod władzą armii nieprzyjacielskiej

• przepisy dotyczące okupacji zostały skodyfikowane w regulaminie haskim z 1907. Władza okupanta ma charakter przejściowy, los terytorium zostanie rozstrzygnięty po wojnie

• okupant nie może decydować jednostronnie o losie tego terytorium ani zmieniać porządku prawnego

• od okupacji wojennej trzeba odróżnić okupacje pokojową i okupację, będącą następstwem bezwarunkowego poddania się

• okupant powinien podjąć środki w celu przywrócenia i zapewnienia porządku życia społecznego, przestrzegając prawa obowiązującego w tym kraju. Terytorium pozostaje pod dotychczasowym zwierzchnictwem państwowym, jednak wykonanie władzy należy do okupanta

• okupant powinien respektować honor i prawa rodzinne, życie jednostek i własność prywatną, przekonania religijne. Może pobierać podatki (musi z nich pokrywać koszty administracji danego terytorium).Okupant jest jedynie „administratorem i użytkownikiem gmachów publicznych, nieruchomości, lasów i rolnych gospodarstw należących do państwa nieprzyjacielskiego”. Obowiązek ochraniania tych majątków.

• armia zajmująca daną miejscowość może zabrać gotówkę, fundusze i papiery wartościowe stanowiące własność państwową, składy broni, środki transportu itp., które mogą służyć do celów wojskowych

• art. 47-78 konwencji genewskiej z 1949 zabrania masowego i indywidualnego przesiedlania oraz deportacji ludności z obszarów okupowanych. Zobowiązuje okupanta do zaopatrzenia ludności w żywność i leki w razie zaistnienia takiej potrzeby

§ 7. Wojna morska

1. Odrębności wojny morskiej

• wojna morska jest w wyższym stopniu wojną gospodarczą niż wojna lądowa, gdyż zmierza do zniszczenia handlu przeciwnika

• nieprzyjacielska własność na morzu nie jest chroniona przez prawo międzynarodowe i podlega prawu łupu

• niektórzy wyodrębniają dwie koncepcje wojny: kontynentalną (kładzie nacisk przede wszystkim na działania przeciw siłom zbrojnym nieprzyjaciela) oraz anglosaską (która zmierza do osłabienia gospodarczego przeciwnika)

2. Metody i środki wojny

• miny i torpedy - prawo haskie ogranicza ich stosowanie, zakazuje stosowania min automatycznych i niezakotwiczonych (chyba, że stają się nieszkodliwe w godzinę po utracie nad nimi kontroli)

• korsarstwo (kaperstwo) - upoważnienie statków prywatnych do zajmowania statków nieprzyjacielskich, które stawały się ich łupem; utraciło znaczenie w XIX w .W deklaracji paryskiej z 1856 r. państwa wyrzekły się korsarstwa; od korsarstwa należy odróżnić piractwo, czyli rozbój na morzu

• blokada wojenna - operacja wojenna podjęta przez okręty jednego państwa z zamiarem przerwania wszelkiej komunikacji drogą morską z pewnym odcinkiem wybrzeża lub portem strony przeciwnej. Dla swej ważności blokada wymaga oficjalnego ogłoszenia.

• użycie okrętów podwodnych - protokół londyński z 1936 nie wolno im zatapiać statku handlowego, ani uczynić niezdolnym do żeglugi nie umieściwszy uprzednio pasażerów, załogi i dokumentów okrętowych w bezpiecznym miejscu (wyjątek - statek handlowy uporczywie odmawia zatrzymania się po skierowaniu do niego przepisowego żądania lub stawia opór przy rewizji)

• wizytowanie i rewizja statków handlowych - w celu sprawdzenia czy statek okazuje banderę państwa neutralnego, jest rzeczywiście statkiem uprawnionym do podnoszenia bandery, a jeśli tak - czy ładunek który wiezie nie będzie stanowił pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny

• zwizytowanie - polega na wysłaniu łodzią oficera na pokład statku wizytowanego w celu sprawdzenia dokumentów okrętowych; może też mieć miejsce udanie się kapitana statku handlowego łodzią na pokład okrętu wojennego dla okazania dokumentów okrętowych

• rewizja - przeszukanie statku handlowego przez członków załogi okrętu wojennego; ma ona na celu stwierdzenie naruszenia prawa wojennego i ewentualnie zabezpieczenie dowodów

3. Prawo łupu

• własność nieprzyjacielska, z wyjątkiem tej znajdującej się na statku neutralnym, chyba ze stanowi kontrabandę wojenną, podlega prawu łupu. Nie obejmuje ono przybrzeżnych statków rybackich, kartelowych, żeglugi lokalnej, statków sanitarnych służących bezpieczeństwu żeglugi lub przeznaczonych do nadań religijnych, dobroczynnych czy naukowych. Zasada, iż tylko sąd może zatwierdzić zabór statku lub towaru tytułem prawa łupu

• deklaracja londyńska zawiera przepisy utrudniające zmianę bandery z nieprzyjacielskiej na neutralną w czasie wojny (domniemanie, że zmiana bandery została dokonana in fraudem legis)

4. Kontrabanda wojenna

• są to towary przeznaczone na cele wojenne i dostarczane stronom wojującym wbrew zakazowi. Podlega zaborowi także wówczas, gdy stanowi własność neutralną

• deklaracja londyńska przyjęła podział kontrabandy na bezwzględną (materiały używane wyłącznie na wojnie - broń, amunicja itd.) i warunkową (mogą służyć zarówno użytkowi wojennemu, jak i pokojowemu - odzież, żywność itd.)

§ 8. Wojna powietrzna

• lotnictwo wojskowe podlega przepisom prawa wojny lądowej i morskiej

• w szczególności przepisy dotyczące bombardowań, a zwłaszcza regulamin haski, zabraniający bombardowania wsi, miast, domów mieszkalnych i budowli, które nie są bronione.

• Konwencja genewska z roku 1949 w postanowieniach dotyczących transportów sanitarnych zapewnia ochronę - podobnie jak innym środkom transportu sanitarnego - także samolotom sanitarnym, określając je jako ,,samoloty używane wyłącznie do ewakuacji rannych i chorych,jak również do przewozu personelu i materiału sanitarnego”

§ 9. Konflikty zbrojne niemające charakteru międzynarodowego

1. Rozwój historyczny

• w minionych wiekach prawo wojenne z reguły nie znajdowało zastosowania w wojnach domowych

• przez długie lata rządy były zdecydowane niechętnie podejmowaniu jakichkolwiek zobowiązań międzynarodowych w zakresie traktowania powstańców

• projekt konwencji w sprawie ochrony ofiar wojen domowych, przedstawiony w 1912 na Międzynarodowej Konferencji Czerwonego Krzyża w Waszyngtonie spotkał się z bardzo chłodnym przyjęciem

2. Konwencje genewskie z roku 1949

• art. 3, wspólny dla wszystkich konwencji, nakłada na każdą ze stron w konfliktach zbrojnych niemających charakteru międzynarodowego obowiązek stosowania się do postanowień:

• osoby nie biorące bezpośrednio udziału w dziedzinach wojennych, włącznie z członkami sił zbrojnych, którzy złożyli broń, oraz osobami które stały się niezdolne do walki powinny być traktowane w sposób humanitarny

• zakazane są:

• zamachy na życie i nietykalność cielesną, zabójstwa, powodowanie kalectwa, tortury

• branie zakładników

• zamachy na godność osobistą, w szczególności traktowanie poniżające

• skazywanie na karę śmierci i egzekucje bez uprzedniego wyroku

• ranni, chorzy i rozbitkowie powinni być zbierani i leczeni

• państwa zgodziły się, że bezstronna organizacja humanitarna może oferować swe usługi stronom konfliktu. Art. 3 rozciąga ochronę prawną także na powstańców którzy nie są uznani za stronę wojującą. Art. ten nie chroni powstańca, który wpadł w ręce przeciwnika, przed postępowaniem karnosądowym, a nawet karą śmierci

3. Protokół dodatkowy z roku 1977

• protokół dodatkowy II do konwencji z 1949 dotyczy konfliktów zbrojnych nie mających charakteru międzynarodowego. Rozwija zasady prawne art. 3 konwencji genewskich z 1949 i w ogólnych postanowieniach zobowiązuje do ochrony rannych i chorych, rozbitków, do ochrony personelu medycznego i religijnego, ludności cywilnej, do ochrony dóbr niezbędnych dla przeżycia ludności cywilnej, ochrony zakładów i urządzeń ujarzmiających niebezpieczne siły, obiektów kulturalnych i miejsc kultu religijnego

• zabrania przymusowego przesiedlania ludności, poza przypadkami w których wymaga tego jej bezpieczeństwo. Upoważnia stowarzyszenia pomocy (Czerwonego Krzyża) do wykonywania swych funkcji w odniesieniu do ofiar konfliktu

• dodaje zakaz stosowania kar zbiorowych, zakaz działań terrorystycznych, zakaz niewolnictwa i handlu niewolnikami, grabieży oraz groźby popełnienia jednego z zabronionych czynów. Szczególna ochrona dzieci

4. Umiędzynarodowione konflikty wewnętrzne

• sprawa umiędzynarodowienia konfliktów wewnętrznych, tzn. takich konfliktów wewnętrznych, w których uczestniczą siły zbrojne innych państw, ani nie została objęta protokołami dodatkowymi z 1977 ani nie była dyskutowana na konferencji dyplomatycznej w l.1974-1977. Postuluje się zatem stosowanie w umiędzynarodowionych konfliktach wewnętrznych przepisów prawa humanitarnego - tak, jak w konfliktach zbrojnych międzynarodowych. Tego rodzaju stanowisko zajął MKCK

• niektórzy autorzy są zdania, że jeśli pomoc zbrojna została udzielona rządowi legalnemu, interwencja jest dopuszczalna, w konsekwencji powoduje ona przekształcenie konfliktu wewnętrznego w konflikt międzynarodowy, natomiast jeśli pomocy udzielono powstańcom, interwencja jest nielegalna i jako taka nie może zmienić dotychczasowego charakteru konfliktu zbrojnego

• wg innej propozycji należy w umiędzynarodowionym konflikcie wewnętrznym rozróżniać 4 stosunki prawne:

• między wojskami interweniującymi państw walczących ze sobą

• między wojskami interweniującymi a siłami zbrojnymi rządu legalnego

• między wojskami interweniującymi a siłami zbrojnymi powstańców

• miedzy siłami zbrojnymi rządu legalnego a silami zbrojnymi powstańców

• proponuje się, aby w 1 i 2 przypadku znajdowało zastosowanie prawo humanitarne konfliktów zbrojnych w całości, w 3 i 4 prawo dotyczące konfliktów wewnętrznych

§ 10. Neutralność wojenna

1. Pojęcie neutralności wojennej

• neutralne jest państwo, które nie uczestniczy w wojnie

• neutralność jest stanem faktycznym, z którego wynikają określone obowiązki prawne (odróżniamy stałą neutralność, polegającą na zobowiązaniu się w umowach międzynarodowych do nieuczestniczenia w wojnach)

• państwo nie ma obowiązku zachowania neutralności podczas wojny, chyba ze zobowiązało się do tego w umowie międzynarodowej. Państwo neutralne nie ma również obowiązku deklarowania swego zamiaru zachowania neutralności

• w rozwoju prawa neutralności w wojnie morskiej istotne znaczenie miało sformułowane w 1871 przez USA i Wlk. Brytanię w sporze dotyczącym statku Alabama tzw. trzech reguł waszyngtońskich; zgodnie z nimi rząd neutralny jest zobowiązany:

• dołożyć należytego starania, aby nie dopuścić do uzbrajania i zaopatrywania w swych portach oraz zezwalania na odpłynięcie statków, które mają wojować przeciwko państwu, z którym ten rząd pozostaje w stanie pokoju

• nie pozwalać aby jedna ze stron wojujących uczyniła z jego portów lub wód terytorialnych bazę dla działań wojennych przeciwko drugiemu państwu, a także dla odnawiania lub powiększania swych zasobów wojennych albo werbowania żołnierzy

• dołożyć należytego starania w swych portach i na swych wodach oraz w stosunku do osób podlegających jego jurysdykcji aby zapobiec pogwałceniu wymienionych powyżej zobowiązań

2. Prawa i obowiązki państw neutralnych

• na państwach wojujących ciąży obowiązek respektowania nietykalności terytorium państwa neutralnego, które w żadnych okolicznościach nie powinno być objęte działaniami wojennymi

• państwom wojującym nie przysługuje prawo przejścia przez terytorium państwa neutralnego. Nie wolno również zakładać na terytorium państwa neutralnego stacji radiotelegraficznych i innych urządzeń służących do komunikacji wojskowej. Państwo neutralne może dopuścić do wywozu i tranzytu na koszt strony wojującej broni itp., a także zezwolić na korzystanie z kabli telefonicznych i komunikacji radiowej pod warunkiem, że ograniczenia i zakazy w tych sprawach będą równomiernie stosowane wobec stron wojujących

• państwo neutralne obowiązane jest internować oddziały należące do państw wojujących, które przyjmuje na swe terytorium. XIII konwencja haska dotycząca wojny morskiej zabrania państwom wojującym prowadzenia działań wojennych na wodach terytorialnych państw neutralnych; ta sama konwencja zabrania państwom neutralnym odstępowania bezpośrednio lub pośrednio państwom wojującym okrętów wojennych, sprzętu wojennego

• w braku odmiennych przepisów, zawartych w ustawodawstwie państwa neutralnego nie wolno okrętom wojennym państw wojujących pozostawać w portach, na redach i na wodach terytorialnych państwa neutralnego dłużej niż 24 godziny

• w portach neutralnych okręty wojenne państw wojujących mogą naprawiać swe uszkodzenia tylko w granicach koniecznych dla zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi i nie mogą zwiększać swej siły bojowej

• nierówne traktowanie przez państwo neutralne obu stron wojujących nazywane jest ,,życzliwą neutralnością”

• w okresie II wojny światowej wykształciła się doktryna nieczestniczenia w wojnie (non-belligerncy), zwana także doktryną neutralności kwalifikowanej, wg której państwo deklarujące zamiast neutralności - nieuczestniczenie w wojnie nie byłoby zobowiązane do równego traktowania obu stron wojujących

3. Neutralność wojenna w świetle Karty Narodów Zjednoczonych

• w Karcie państwa zobowiązały się okazać Organizacji wszelką pomoc w każdej akcji podjętej zgodnie z Kartą i powstrzymać się od pomocy państwu przeciw któremu organizacja podjęła środki przymusu. Idea bezpieczeństwa zbiorowego wchodzi w kolizje z zasadami prawa neutralności, jednak art. 43 Karty pozwala zwolnić pewną liczbę mniejszych państw od obowiązku udziału w zbiorowych akcjach zbrojnych

83

Prawo międzynarodowe publiczne

WTÓRNA

stworzona przez państwa, które przyznały jej zdolność prawną i zdolność do czynności; podmiotowość wtórna jest zależna od stopnia zdolności do czynności prawnych

PIERWOTNA

podmiotowość państwa powstaje w konsekwencji jego utworzenia, jest następstwem suwerenności, niezależnie od czyjejś woli

ORGANY WEWNĘTRZNE

siedziba na terytorium państwa; głowa państwa, parlament, rząd, szef rządu, minister spraw zagranicznych, minister współpracy gospodarczej z zagranicą (organy konstytucyjne); obok nich mogą występować także organy wewnętrzne powołane do życia w rezultacie umów międzynarodowych i ustaw, nazywane wówczas odpowiednio organami konwencyjnymi specjalnymi

ORGANY ZEWNĘTRZNE

siedziba poza granicami państwa; przedstawicielstwa dyplomatyczne stałe i doraźne, przedstawicielstwa handlowe, przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych, misje wojskowe oraz urzędy konsularne

---