TURYSTYCZNE WALORY RZEŹBY POWIERZCHNI ZIEMI

Przełomy rzeczne:

Termin:

• Przełom rzeczny - dolina przełomowa - zwężony odcinek doliny rzecznej o stromych zboczach przecinających pojedyncze wzniesienie, obszar wyżynny lub górski (postać doliny rzecznej - młodociana - pokonuje wały moreny czołowej);

• Typy genetyczne:

1. Antyecedentny - powstaje, gdy obszar o wykształconej rzeźbie fluwialnej podlega tektonicznemu dźwignięciu lub górotwórczemu wypiętrzaniu; przy ruchach powolnych rzeka nacięta z pogłębieniami koryta i doliny intensywnie rozcinając powstające pasmo górskie lub inną wyniosłość. Przy zbyt szybkim podnoszeniu terenu dochodzi do rozerwania rzeki

2. epigenetyczny - (= urodzajny /po niemiecku - nachgeboren/ - F. Richthoffen) -powstaje w wyniku wcinania się rzeki w pokrywę osadów mało odpornych, a po jej rozcięciu w pogrzebane pod nią wzniesienia zbudowane ze skał bardziej odpornych, których nie może ominąć ze względu na wcześniejszy przebieg doliny z fazy swobodnej erozji.

3. regresyjny - (kaptazowy, z erozji wstecznej) -powstaje w następstwie rozciągnięcia grzbietu i kaptazu jednej rzeki przez drugą.

4. przelewowy - efekt rozcięcia przeszkody terenowej, która blokuje dolinę rzeczna (język osuwiskowy, materiał obrywu, wał morenowy, rygiel skalny, zastygły strumień lawy itp.) przez spietrzone i przelewające się wody rzeczne.

5. odziedziczony - (polodowcowy, nizinny; P. Woldstedt) odcinek doliny rzecznej przerywający ciąg moreny czołowej w miejscu, gdzie ciag ten był rozcięty przez rzekę lodowcową; po deglacjacji to pierwotne rozcięcie zostało wykorzystane przez normalą rzekę

6. pozorny (strukturalny)

Rzeźba lodowcowa (glacjalna)

• na obszarach zimnych pracę wód zastępuje częściowo lód (lodowiec, lądolody)

• metamorfoza śniegu - firn (ucisk statyczny) - lód lodowcowy (przekształcane płatów śniegu

• uwarunkowania klimatyczne, topograficzne powstania lodowców (0º C, wysoki poziom opadów, klimat suchy i zimny, topograficzne - zaklęsłości powierzchni płaskich, proces akumulowania śniegu)

• granica wiecznego śniegu: linia trwałej - linia trwałej akumulacji śniegu (powyżej-akumulacja, poniżej-ablacja) ablacja = topnienie + sublimacja (przejście lodu w parę wodna)

• podział pojedynczego lodowca na części o różnym bilansie procesów akumulacji i ablacji, który określa dynamikę tych części:

• pole firnowe( obszar gdzie dokonuje się akumulacja śniegu): akumulacja > ablacja;

• język lodowcowy: akumulacja < ablacja.

• bilans ww procesów decyduje o dynamice czoła lodowca:

• alimentacja = ablacja - czoło stagnuje (zasilanie czoła lodowca przez dopływające strumienie lodowe);

• alimentacja >ablacja -ruch pozytywny czoła (awans czoła - ekstagnuje);

• alimentacja < ablacja -recesja czoła (klimat się ociepla).

• Podział lodowców: (kryterium-stosunek do istniejącej rzeźby) - wpasowuje się w rzeźbę:

• lodowce podporządkowane rzeźbie

• karowe - składają się z pola firnowego, potem mogą się przekształci, wypełnia zaklęsłości w obrębie niecki źródliskowej - powstaje pole firnowe - karowe - wylewające się strumienie lodowe

• dolinne - w dolinach denudacyjnych, składające się z 2 części - zasilającej

• piedmontowe - przedgórskie - główna masa zlokalizowana na przedgórzu przez strumienie lodowe (Malaspina, na Alasce wielka pokrywa na przedgórzu G. św. Eliasza - zasilane są przez strumienie lodowe - jezyki lodowcowe są „karmione” przez pole firnowe

• turkiestańskie - nie ma pola firnowego lub jest lecz ma charakter szczątkowy, zasilane poprzez częste lawiny- małe jezyki lodowcowe, aby podtrzymywać żywot całego lodowca - rzadki przykład

• lodowce niepodporządkowane rzeźbie:

• lądolody;

• lodowce fieldowe (norweskie).

Dominowały na półkili północnej - obejmowały cały obszar Polski, czasza lodowa w plejstocenie - Ameryka Pn 12 mln km², euroazjatycki był mniejszy. Biegun pd - Antarktyda, czasza na Grenlandii pozwala zalegać, ponieważ stwierdzono, ze czesze są umiejscowione w obrębie wielkiej niecki.

• Procesy morfologiczne związane z działalnością lodowców (lądolodów):

• transport;

• niszczenie (erozja);

• działalność przeobrażająca;

• akumulacja.

• Transport materiału skalnego w lodowcu:

• znaczenie wietrzenia fizycznego (zamróz ) - w klimacie zimnym w deniwelacji fizycznej, mechanicznej;

• materiał skalny występujący w lodowcu = morena ( z forma rzeźby, znaczeni litologiczne - rozdrobniony materiał);

• źródła materiału morenowego:

1. materiał ze zwietrzałych skał - która zgaduje się ponad powierzchnią lodu, nagie, odsłonięte powierzchni, produkcja drobniejszego materiału, transportowany na powierzchnię, a następnie w głąb zajmując inną pozycję;

2. materiał z podłoża:

• materiał zwietrzelinowy pokrywający obszar transgresji lodu - droga bierna - materiał wtapiany w spąg, w stopę lodowca, który zajmuje większą powierzchnię terenu zlodowaconego;;

• materiał odrywany przez poruszający się lód od skały litej = egzaracja - droga aktywna - ma podłoże - fenoskandia - Pn Skandynawia, Bałtyk rozlewające się strumienie lodowe - wyrwane z podłoża;

• typy moren: (w sensie geologicznym nie formy)

1. powierzchniowa;

2. boczna (często materiał z lawin) - umieszczenie materii skalnej w lądolodzie;

3. środkowa - z moreny bocznej;

4. czołowa - z frontem języka lodowcowego;

5. wewnętrzna - materiał który nasyca wnętrze;

6. denna - w części spongowej, stopa lodowca;

• Duża gęstość lodu powoduje, że nie ma sortowania materiału wg wielkości.

• Erozja lodowca:

• główny proces-egzaracja, ponadto wygładzanie i szlifowanie;

• podstawowe efekty morfologiczne erozji lodowcowej

1. rysy i bruzdy lodowcowe;

2. wygłady lodowcowe - gładkie powierzchnie z dużą twardością i odpornością;

3. mutony = barańce i rynny miedzymutonowe - zróżnicowanie przestrzenne, wielkie zespoły Qebec, Finlandia, USA, Barnie Głowy, Tatry, firny wypukłe, 2 procesy selektywnego niszczenia, obniżenia pomiędzy mutonami;

4. misy i rynny lodowcowe - wklęsły kształt, kolisty kształt niecki o pochodzeniu glacjalnym.

• Działalność przeobrażająca lodowców:

• główny proces-erozja lodowcowa - szlifowanie, wygładzanie, przeobrażenie rzeźby inicjalnej - była fluwialna i rzeźba trzeciorzędowa, rzeczno denudacyjna w trakcie zlodowacenia, przeobrażenia synchronicznego na południe;

• podstawowe skutki morfologiczne

1. cyrki lodowcowe = inaczej kary lub kotły lodowcowe - formy w obrębie których znajdowały się pola firnowe, powstały w częściach górnych dolin rzecznych 0 niecki źródliskowe - ulegały przeobrażeniu;

2. doliny walne = żłoby lodowcowe: dolina U-kształtna (młode doliny V- kształtne prowadzą do utworzenia dolin U -kształtnych);

3. doliny wiszące - doliny dopływów rzecznych, powstała na planie rzeki głównej - buczykowa dolina - wodospady

Działalność akumulacyjna lodowców:

• typy akumulacyjnych form glacjalnych:

1. wały moren bocznych - efektem jest wytopienie - proces zachodzi na pełną skalę

2. wały lub pagórki moren czołowych - wały, pagóry zlokalizowane przed stagnujacym czołem lodowca, swobodne wytapianie lodu;

3. wały moren czołowych spiętrzonych - osady zbudowane z moren ulegają procesowi spiętrzenia, okresowo czoło lodowca który się topiło transgresowało na pd, lokalna transgresja, lodowiec działał na zasadzie spychacza - Góra Moraska, dziewicza;

4. równiny i wysoczyzny morenowe - formy powstałe w oddziaływaniu formy spągowej w zależności od deniwelacji terenu, równiny płaski, faliste (ok. 3 m)

5. drumliny - równinny dennomorenowe pagórkowate pow. 5 m, wydłużone pagóry zgodnie z nasunięciem lodowca, nagromadzenie gliniastego morenowego materiału - wciśnięty tworząc wypukłe - obok rynny obniżenia.

Rola wód lodowcowych (fluwioglacjalnych):

• klasyfikacja wód lodowcowych (powierzchniowe - supraglacjalne, wewnątrzlodowcowe - inglacjalne, podlodowcowe - subglacjalne);

• działalność erozyjna (erozja mechaniczna i termoerozja) - proces rozmywania podłoża, proces korazji, erozji, okresowo w czasie lata lodowcowego na obszarach różne klimaty, grunt zlodowaciały - wieczna zmarzlina (temp wód jest odczuwalnie wyższa - oddziaływanie termiczne - termoerozja);

• fluwioglacjalne formy erozyjne:

• młyny lodowcowe(garnki lodowcowe) - przegłębienia, ruch rumowiska grubofrakcyjnego przenoszonego;

• kotły eworsyjne - formy nieaktywne powstałe w przeszłości dzięki korazji i erozji;

• rynny podlodowcowe (doliny rynnowe) - efekt intensywnej erozji wgłębnej rzek polodowcowych , w warunkach ciśnienia hydrodynamicznego kanałów, zostały wypełnione wodą - jeziora rynnowe.

Na przedpolu lodowca (lądolodu):

1. doliny marginalne (rynny marginalne) - obniżenie gdzie znajdowały się wody w procesie ablacji, głównym kontakcie z czolem lodowca;

2. pradoliny - kształtowane na dolnym przedpolu w dalszej odległości, był kształtowany przez grupy wód ablacyjnych, płynących z pn na pd - PraWarta, na pn nie było Bałtyku - Bałtyk to jedynie zaklesłość - rzeki wpadały do M. Północnego;

Fluwioglacjalne formy akumulacyjne:

1. stożki fluwioglacjalne - napływowe;

2. sandry (równiny sandrowe) - przedpole lodowca, tworzone przez rzeki roztokowe;

3. ozy - formy linijne, wypełniane systemem tuneli, szczelin w lądolodzie, gdy traciły energie - materiał był wytrącany i tworzyły się podłużne wały;

4. kemy - pagóry wystepujace zespołowo, kemowo - wytopiskowe, zaklęsłości wypełnione przez wodę, wypełnianie jaskiń lodowcowych.

RZEŹBA EOLICZNA -jest efektem morfologicznej działalności wiatru.

• Podstawowe czynniki rzeźbotwórczej działalności wiatru:

• energia kinetyczna wiatru, wynikająca z jego prędkości, decyduje o jego sile i gwałtowności;

• charakter kontaktu wiatru z podłożem: szorstkość podłoża względem przemieszczającego się ośrodka gazowego powoduje zjawisko tarcia, wywołując zawirowania powietrza.

• Naciski aerodynamiczne wprawiają w ruch cząstki mineralne, zwłaszcza ziarna piasku i pyłu. Ruch cząstki mineralnej pod wpływem wiatru oznacza, że siły tarcia i przyciągania są mniejsze niż nacisk aerodynamiczny wiatru.

Typy działalności wiatru:

-erozja; -transport; -akumulacja.

Erozyjna działalność wiatru:

• podstawowe procesy:

1. deflacja - wywiewanie luźnych cząstek mineralnych - ;

2. korazja -mechaniczne działanie ruchomego piasku na podłoże - powietrzno - piaszczyste.

Główne efekty:

• misy, wanny lub niecki deflacyjne (formy bezodpływowe);

• bruk deflacyjny - mieszanina głazów, piasków, pyłów - najdrobniejszy materiał przemieszczał się dale grubszy osiadał;

• ostańce deflacyjne - oparły się efektom wywiewania, - pagórki otoczone obniżeniami;

• niecki korazyjne - koliste;

• rynny (bruzdy) korazyjne - formy linijne - powtarzalność kierunku wiania wiatrów;

• jardangi - grzędy, ostańce deflacyjne, linijny system grzęd z roślinnością, darń - chroniąca przed korazją;

• graniaki - eolokryptolity - głazy rzeźbione przez wiatr, fragmenty skalne owiewane na przedpolu lodowca, szlifowanie głazów;

• grzyby, ambony skalne - skała która podlega działaniu strumieni powietrza piaszczystego.

Transport eoliczny:

• materiał podatny na transport: piaski, pyły, materiał luźny, odsłonięty;

• transport przez toczenie po powierzchni terenu/ruch rotacyjny - rzeczny -toczenie - tranzyt powierzchniowy;

• transport skokowy - saltacyjny - pulsacyjne wywiewanie ziaren piasku;

• transport w zawieszeniu (suspensji) 0- na duze odległosci, podryw z pustyń.

Akumulacyjna działalność wiatru:

• 3 generacje akumulacyjnych form eolicznych:

1. zmarszczki eoliczne (ripplemarki);

2. wydmy;

3. draasy;

3 grupy wydm:

1. pustynne;

2. śródlądowe;

3. nadmorskie;

Typy wydm na pustyniach piaszczystych (= ergach):

1. barchan;

2. wydma paraboliczna;

3. wydma poprzeczna;

4. wydma podłużna;

5. wydma gwiaździsta;

Typy wydm śródlądowych:

1. wydma paraboliczna;

2. wydma poprzeczna;

3. wydma podłużna.

RZEŹBA WYBRZEŻY MORSKICH:

• sumaryczna długość wybrzeży morskich na kuli ziemskiej to około 2mln km.

• wybrzeże strome i płaskie

Czynniki kształtujące wybrzeża morskie:

• czynnik hydrologiczny (oceanograficzny):

• kipiel klifowa;

• kipiel plażowa;

• pływy morskie.

• czynnik geologiczny - z jakiego materiału, cechy litologiczne;

• czynnik antropogeniczny - działalność człowieka.

Procesy brzegowe:

• niszczące

• abrazja - ;

• bioerozja;

• termoerozja;

• budujące.

Formy brzegowe:

• formy erozyjne

• klify (urwiska brzegowe, falezy);

• platformy abrazyjne;

• kominy i łuki skalne);

• formy akumulacyjne

• plaże;

• mielizny przybrzeżne;

• mierzeje;

• bariery;

• równie pływowe;

• rafy.

Typy wybrzeży morskich:

PODSTAWY WALORYZACJI RZEŹBY POWIERZCHNI ZIEMI (powtórka z I wykładu)

1. Podstawy waloryzacji rzeźby powierzchni ziemi:

1. Zasoby i walory turystyczne:

• Zasoby turystyczne - występujące obiektywnie elementy środowiska geograficznego, które dopiero po dokonaniu przez turystę odpowiedniej oceny mogą stać się walorami turystycznymi zwane niekiedy „walorami potencjalnymi”.

• Walory turystyczne - kategoria subiektywna, oznaczająca całość elementów środowiska naturalnego i elementów pozaprzyrodniczych (kulturowych, antropogenicznych), które są przedmiotem zainteresowanina turystów, składają się na tzw. atrakcyjność turystyczną danego miejsca, miejscowości lub obszaru.

• Niektóre zasoby nie muszą być dla wszystkich turystów walorami

• Obok walorów turystycznych o atrakcyjności turystycznej analizowanego regionu decydują:

• Stan środowiska naturalnego,

• Ochrona środowisk a naturalnego,

• Dostępność komunikacyjna

1. Klasyfikacja walorów turystycznych

1. Walory przyrodnicze:

• Rzeźba terenu

• Sieć wód powierzchniowych

• Klimat szczególnie tzw. bioklimat rekreacyjny, tzn. bioklimat warstwy powietrza („warstwy rekreacyjnej”) sięgającej 2 m od powierzchni gruntu

• Szata roślinna

• Walory pozaprzyrodnicze (kulturowe).

2. Rzeźba jako element oceny zasobów i walorów turystycznych środowiska przyrodniczego

1. Podejście użytecznościowe - celem oceny jest określenie wartości (przydatności) rzeźby dla określonych form turystyki i rekreacji:

• analiza cech rzeźby istotnych dla potrzeb turystyki:

1. morfometria-wysokość bezwzględną, wys. wzgl., nachylenie stoków, długość stoków, ekspozycja stoków;

2. procesy rzeźbotwórcze: korzystne/niekorzystne, analiza zagrożeń geomorfologicznych;

3. osady powierzchniowe: właściwości geotechniczne gruntów;

• znaczenie rzeźby dla turystyki kwalifikowanej: turystyka górska, wspinaczkowa, speleologia;

• turystyka rowerowa, samochodowa.

2. Podejście estetyczno-krajobrazowe - celem oceny jest określenie wartości całego krajobrazu geomorfologicznego lub jego części:

• ocena atrakcyjności wizualnej (geomorfologia estetyczna): ocena eksperta, pojedynczego turysty lub grupy turystów.

IV. Dobór skali w analizach waloryzacyjnych:

• skale ilościowe-gdy kryterium oceny jest wyrażone w liczbach, np. w metrach;

• jakościowe skale cyfrowe (metoda bonitacji punktowej).

26.02.2005 r.

Wykład IV i V

1

---