10. ŚWIADOMOSC TEORETYCZNA LITERATURY DAWNEJ: WYPOWIEDZI PROGRAMOWE, POETYKI, WZORCE, POLEMIKI LITERACKIE, REFLEKSJA NAD ROLA PISARZA OD SREDNIOWIECZA DO OSWIECENIA.
ŚREDNIOWIECZE
Średniowiecze jest epoką obejmującą aż 1000 lat (od V do XV wieku), przez co bardzo zróżnicowaną. Jest to okres bardzo długi, w którym wiele się działo. Średniowiecze zasadniczo wpłynęło na późniejszą literaturę, kształtując swoistą i typową dla swojej epoki duchowość, mogąc poszczycić się osiągnięciami w zakresie nauki i sztuki.
W Średniowieczu z jednej strony silne były dążenia unifikacyjne, jednoczące chrześcijańską kulturę. Z drugiej daje się zauważyć tendencje odśrodkowe, różnicujące poszczególne państwa narodowe, regiony, dzielnice. Wieki średnie to czas rozłamów wewnątrz Kościoła (zwłaszcza schizmy wschodniej). To czas rozwoju gospodarki rolniczej i dość powolnego postępu cywilizacyjnego. Oczywiście, nie była to epoka pozbawiona innowacji- wymyślono m.in. młyn wodny, pług z kołami, pod koniec epoki wynaleziono druk. To czas wielkich plag i epidemii, powszechnej śmierci i osobliwej nią fascynacji. Stąd też w literaturze powszechne były motywy dance macabre, ascezy oraz motywy pasyjne związane nie tylko z pobudkami czysto religijnymi, ale również z aktualnymi warunkami społeczno-politycznymi, głodem, ubóstwem, epidemiami
UNIWERSALIZM
Kultura, nauka, sztuka, a także filozofia w Średniowieczu były takie same w całej Europie. Wpływała na to jednolitość językowa (językiem kultury, nauki i literatury pozostawała łacina), a także religijna (dominacja chrześcijaństwa, papież władający w Państwie Kościelnym). Próbowano też ustanowić wspólną władzę świecką poprzez wskrzeszenie cesarstwa w postaci Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.
Łacina pozostała przez długi okres jedynym językiem, w którym tworzono dzieła literackie czy naukowe. Języki narodowe jako narzędzie tworzenia pojawiły się dopiero w schyłkowym średniowieczu, by w pełni rozwinąć się w następnej epoce. By uczestniczyć w średniowiecznym życiu kulturalnym i naukowym, należało łacinę znać. Z początku uważano, iż języki narodowe nie są na tyle doskonałe i precyzyjne, by oddać wszystkie emocje i stany i by służyć do naukowych dysput. Z czasem jednak, mimo rozwoju języków narodowych, od łaciny nie odchodzono, bowiem była już ona powszechnie znana. W Polsce po łacinie powstały m.in. kroniki Galla Anonima z XII w. oraz kroniki Kadłubka z XIII w. Rozwój języka polskiego nastąpił wraz z przyjęciem chrztu, kiedy to na Polskę i nasz język zaczęła wpływać łacina.
Taka jednolitość zrodziła uniwersalizm, wspierany również przez nauczanie scholastyczne. Scholastyka była taką metodą nauczania, która kładła nacisk na rozumowe udowodnienie wszelkich prawd, także religijnych. W tym dążeniu korzystano obficie z dorobku myśli starożytnej. Analizowano nie tyle zagadnienia świata, co opracowania tego zagadnienia przez starożytnych mistrzów filozofii.
POETYKA ŚREDNIOWIECZNA
Poetyka średniowieczna dzieli literaturę na dwa zasadnicze rodzaje: poezję i prozę. Od utworu literackiego wymagano, aby był "elegancki", miał dobrą kompozycję i dostojność.
Średniowieczni teoretycy poezji kładli nacisk na "piękne powiązanie słów" i zdobnictwo, powagę treści, walory meliczne, kształt wersyfikacyjny. Poezję określano jako mowę wiązaną, zwięzłą i kończącą się klauzula rytmiczną.
W praktyce granice pomiędzy poezją a prozą były dość płynne. W prozie, pozostającej w kręgu tzw. ars dictandi (w stylu tym pisano listy, biografie, kroniki, kazania), normą stylistyczną staje się rymowanie, rytmizacja, posługiwanie się kunsztownymi figurami składniowymi (cechy, które obecnie traktowane są jako poetyckie).
Pisarze wczesnego i dojrzałego średniowiecza lubują się, podobnie jak architekci i muzycy, w harmonii rozumianej jako odpowiedni stosunek liczbowy.
Literatura gotyku wykazuje dążność do większego skomplikowania składników formalnych tekstu, wzbogacenia materii poetyckiej obrazowością i wykwintnymi figurami retorycznymi (symbole, alegorie). Poeci i prozaicy są mniej skrępowani rygorami, bardziej rozwlekli, a zarazem subtelniejsi.
Literatura średniowieczna stworzyła wiele odmian stylowych. Wiązały się one:
ze specyficznymi cechami danych gatunków literackich, np. epika rycerska. Należy również pamiętać, że średniowiecze cechuje skłonność do zachowania ciągłości tradycji, stąd długa żywotność danych gatunków;
odmiennymi wzorcami;
kształtowaniem się w danych regionach "szkół literackich".
Tu zasłynęli np. poeci prowansalscy, którzy mieli wpływ na lirykę francuskich truwerów oraz na powstanie szkoły sycylijskiej, z której z kolei czerpali wzorce poeci Toskanii, twórcy tzw. dolce stil nuovo ("nowy słodki styl"), którym pisał m. in. Dante Alighieri.
Charakterystyczne jest również otaczanie szacunkiem autorytetów, przede wszystkim wybitnych ludzi przeszłości i dzieł utrwalonych przez wielowiekową tradycję kościoła. To i fakt, że artystę traktuje się jak "rzemieślnika", który przede wszystkim winien służyć wierze, sprawia, że sztuka jest anonimowa.
Epika |
Liryka |
Dramat |
epos rycerski |
pieśń maryjna |
misteria |
hagiografia |
Hymny religijne |
moralitet |
historiografia |
Poezja miłosna, np. prowansalska |
dramat liturgiczny |
annały |
Poezja rycerska |
dialogi, dysputy |
kazania |
średniowieczny wiersz okolicznościowy |
intermedia |
apokryfy |
Satyra |
|
ŚREDNIOWIECZNE WZORCE OSOBOWE
Ideał doskonałego rycerza.
Ten wzorzec parenetyczny był w średniowieczu bardzo popularny. Idealny rycerz musiał spełniać szereg wymagań, jakie stawiała mu ówczesna kultura i obyczajowość. Przede wszystkim musiał być waleczny, odważny i szlachetny. W czasie bitwy nigdy nie uciekał z pola walki, choćby nawet przyszło mu zginąć; zawsze cenił wyżej chwalebną śmierć nad ucieczkę w czasie walki. Jego szlachetność przejawiała się miedzy innymi w stosunku do dam, ale również do słabszych od siebie i pokrzywdzonych. Najwyższą wartością była dla niego miłość do ojczyzny, wiara katolicka oraz oddanie i wierność swemu władcy. Za wszystkie te wartości gotowy był oddać życie. W jego działaniach towarzyszy mu honor, męstwo, wierność wobec tych wartości, które wyznaje oraz gotowość do poświęcenia swego życia w obronie wiary chrześcijańskiej i swojej ojczyzny. Walka w obronie katolicyzmu realizowana była w średniowieczu w czasie licznych wypraw krzyżowych, które miały na celu nawracanie pogan na chrześcijaństwo. Przykładem postaci, która realizuje model idealnego rycerza jest Roland.
Ideał doskonałego władcy
Obok wzorca idealnego rycerza, doskonały władca to kolejny popularny w średniowieczu wzorzec osobowy. W Pieśni o Rolandzie postacią realizującą ten wzorzec jest król Karol Wielki. Miał on przede wszystkim posiadać wszystkie te cechy, które posiadał idealny rycerz a ponadto wykazywać troskę o swoich poddanych, stać mężnie na czele państwa. Był również dowódcą wojskowym, przez co musiał być mężny i odważny, aby tym samym dawać przykład swym rycerzom. Jego władza pochodziła od Boga, zaś on sam był Jego namiestnikiem na ziemi. W swych działaniach powinien kierować się honorem, rozwagą, troską o swoich poddanych, o dobro ojczyzny. Jego celem winno być szerzenie wiary katolickiej wśród pogan, a także wypełnianie na ziemi Bożych przykazań i dawanie swym postępowaniem przykładu innym. W podejmowanych decyzjach kierował się mądrością i często podejmował je po naradzie z najbliższymi mu osobami, co wskazuje na fakt, iż nie mógł to być władca despotyczny, lecz pragnący dobra swych poddanych i całej ojczyzny. Przez lud postrzegany był jako ideał, który zawsze będzie dążył do sprawiedliwości oraz nie przedłoży własnych spraw nad sprawy kraju.
Ideał świętego + hagiografia
W czasach Bolesława Chrobrego pojawiają się pierwsze utwory pisane w języku łacińskim. Są to teksty hagiograficzne (żywoty świętych) pisane przez cudzoziemców, między innymi: trzy żywoty św. Wojciecha, zakonnika pochodzenia czeskiego, który zginął w trakcie wyprawy misyjnej do Prus, w roku 997. Są to teksty będące odmianą biografistyki parenetycznej, ponieważ kreowały postacie, które wyróżniały się cnotami godnymi naśladowania.Akcentują ideał ascezy i pokory, podkreślają wartość męczeńskiej śmierci poniesionej za wiarę. Wzorem jest dla nich literatura zachodnia, w której popularyzowana była postać świętego - ascety, człowieka wyrzekającego się majątku, szczęścia osobistego, znoszącego w pokorze cierpienia, wiodącego, pomimo pańskiego pochodzenia, życie skromne i pełne pobożności, opromienione dobrocią, miłością lub surowe, poddane licznym próbom i nakazom.
Znana była w Polsce księga hagiograficzna zwana "Złotą legendą" Jakuba de Voragine. (Tytułowa "Legenda" - w dosłownym tłumaczeniu oznacza: "to, co godne czytania"). Zachował się z niej piętnastowieczny przekład polski jednego fragmentu, "Żywot św. Błażeja". W wieku XIII kontynuatorem tego typu literatury jest Polak, dominikanin Wincenty z Kielczy na Śląsku opolskim, autor dwu poetyckich żywotów św. Stanisława ze Szczepanowa, biskupa. Dalsza hagiografia łacińska, głównie czternastowieczna, stanowi materiał do poznania dziejów narodowych, jeżeli dotyczy świętych polskich. Występuje w niej nurt dominikański, np. Żywot św. Jacka i franciszkański, np. Żywot błogosławionej Kingi.
Legenda o św. Aleksym: Utwór pochodzący z połowy XV wieku (zachowana kopia rękopisu w języku polskim pochodzi z 1454 roku) najpełniej wyrażający ideały średniowieczne. Kult św. Aleksego szerzył się również w Polsce, głównie na Mazowszu, gdzie powstał utwór. Popularność św. Aleksego "męża pobożnego", który wyrzekł się majątku, wysokiego urodzenia oraz osobistego szczęścia i, opuściwszy dom i żonę, udał się na tułaczkę, stał się pątnikiem, żebrakiem - wiązała się nie tylko ze średniowiecznym ideałem ascetycznej świętości, ale też z ludowymi wyobrażeniami religijnymi, które cechowało przywiązanie do demokratycznych ideałów chrześcijaństwa. Aleksy stał się patronem biedoty, żebraków i pątników. "Legenda... " głosiła pochwałę ubóstwa, wyrzeczenie się dóbr materialnych i szczęścia osobistego, ideał pokory i posłuszeństwa wobec nakazów religijnych, wskazywała drogę zbawienia poprzez umartwianie się i pokorne znoszenie przeciwności losu.
Kwiatki św. Franciszka: Zbiór opowieści o życiu św. Franciszka. Ich narrator jest anonimowy. Można się jedynie domyślać, że był to uczeń, ponieważ przytacza dosłownie wypowiedzi mistrza, cytuje nawet jego niektóre kazania. Tekst przypomina w pewnym stopniu utwór hagiograficzny, wzorowany na starożytnym żywotopisarstwie. Jest jednak daleki od ascezy. Składa się z 4 części: Część pierwsza to prolog "Pieśń słoneczna". Rozdziały I-LIII są opowieścią o życiu bohatera, który na wzór Chrystusa zgromadził wokół siebie dwunastu braci - synów bogatych rodzin. Ci synowie, bogatych szlachetnych rodów, dobrowolnie wzgardziwszy dobrami doczesnymi, ciężko pracowali na swe utrzymanie, a zarobione pieniądze oddawali ubogim. Św. Franciszek najwyższą miłością obdarza Boga (modli się żarliwie, rozmawia, widzi Go) i wszystko, co Bóg stworzył: ludzi i każde żywe stworzenie (przemawia do kwiatów, ptaków i zwierząt, łagodnością i dobrocią pokonuje wcielenie zła - wilka z Gubbio). Szczęście i radość czerpie z ubóstwa, cierpienia, cierpliwości i poświęceniu dla ludzi (okazuje współczucie i pomoc chorym). Często wygłasza pouczające kazania, pełne prostoty i poezji. "Święty Biedaczyna" (takim mianem określa swego bohatera narrator) kocha z wzajemnością siostrę Klarę z kościoła pod wezwaniem św. Damiana, lecz miłość ta nie ma nic z pożądania, a wyraża się w duchowym zespoleniu w poznawaniu Boga. Część trzecią stanowią rozważania o stygmatach Franciszka. Otrzymał je na górze Alwerno, gdzie odbywał swój czterdziestodniowy post "świętomichalski". Tutaj, dzięki żarliwej modlitwie, przeżywał mękę Pańską, miał widzenia (ognista kula, Serafin - Chrystus), później leczył chorych i nawiedzonych. Również po swej śmierci (w sobotę 4 października 1226 roku) ukazał się swym braciom i poprzez nich czynił cuda. Część ostatnia ukazuje życie i naukę uczniów św. Franciszka: braci Jałowca, Idziego i Leona oraz głosi kult cudownych zdolności samego świętego.
ROLA PISARZA
W Średniowieczu liryka odwoływała się zarówno do gatunków charakterystycznych dla twórczości religijnej (hymn) jak i kreowała nowatorskie formy, zwłaszcza w twórczości poetów niemieckich, francuskich i włoskich. Średniowieczna sztuka i literatura zdominowane zostały przez alegorię, która stała się w tej epoce podstawowym środkiem poetyckiego wyrazu. W Średniowieczu dominuje uniwersalizm czyli dążenie do ujednolicenia całości życia społecznego, politycznego i kulturalnego epoki oraz teocentryzm czyli podporządkowanie wszystkiego Bogu.
Największym zabytkiem liryki średniowiecznej jest "Bugurodzica". Jest to oryginalne dzieło rodzime, jest hymnem religijnym, ale również bojowym i hymnem państwowym.
W wierszu pt. "O zachowaniu się przy stole" Przecław Słota przedstawia złożoność i bogactwo kultury polskiego średniowiecza, współegzystencję elementów religijnych i świeckich. W utworze tym szczególną uwagę zwraca fragment poświęcony "cnej pani", którą należy czcić ze względu na osobę Matki Boskiej.
Modny w literaturze i sztuce Śreniowiecza był motyw śmierci, np. w wierszu pt. "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" ukazana została śmierć w postaci rozkładającego się ciała kobiety. Wiersz ten mówi o równości wszystkich stanów i grup społecznych wobec śmierci. Przestrzega przed grzesznym życiem i roztacza wizję piekła, które nie ominie tych, którzy nie żyli zgodnie z zasadami etyczno-moralnymi, jakie głosi religia chrześcijańska.
Konsekwencją średniowiecznego uniwersalizmu było ówczesne pojmowanie roli poety i sztuki. Anonimowy twórca, piszący na chwałę Boga, pełnił rolę odkrywcy i propagatora boskich wiecznych prawd. Literatura chrześcijańska kształtowała wzorce osobowe, gloryfikowała postawę człowieka, który odrzucając doczesne sprawy, celem swego życia czyni pośmiertne zbawienie. Celem poezji stało się ukazanie nadrzędnego sensu istnienia.
RENESANS
Dla powstania filozofii, literatury, sztuki renesansowej bardzo duże znaczenie miały wydarzenia historyczne. Tak jak każdy przełom idei i duchowości, który zapoczątkowuje nową epokę, Odrodzenie poprzedzały procesy społeczne trwające dziesiątki lat. Do najważniejszych faktów historii, które otworzyły drogę Renesansowi, należą: rozpad struktury feudalnej, której symbolami było cesarstwo i papiestwo; dążenie do zjednoczenia narodowego we Włoszech; wzrost znaczenia miast i mieszczaństwa; wynalezienie ruchomej czcionki drukarskiej w 1450 roku; wielkie odkrycia geograficzne; rozwój języków i kultur narodowych; rozwój mecenatu; reformacja.
POETYKA RENESANSOWA
Przewadze Kościoła i filozofii teocentrycznej w życiu umysłowym społeczeństw średniowiecznych przeciwstawiało odrodzenie laicyzację nauki i form życia, antropocentryczne zainteresowanie światem ziemskim i naturą ludzką, wiarę w możliwości poznawcze i twórcze człowieka. Ten zespół poglądów składał się na podstawowy dla epoki nurt ideowy, czerpiący wzory światopoglądowe i estetyczne z odradzającej się tradycji antyku, na humanizm renesansowy. Nastąpił ogromny wzrost zainteresowania tekstami starożytnych filozofów i ponowna recepcja ich myśli. Szczególną popularnością i uznaniem cieszyły się dwie doktryny: platońska i stoicka; znane i wykorzystywane były również i inne kierunki filozoficzne: arystotelizm, epikureizm i sceptycyzm.
Światopogląd renesansowy ma charakter synkretyczny, bowiem łączy niemal wszystkie kierunki ideologiczne starożytności i zespala je z wątkami filozoficznymi i religijnymi chrześcijaństwa. W centrum zainteresowania pojawił się człowiek - z jego perspektywy rozważano problemy metafizyczne i badano przyrodę.
Zaprezentowana przez humanistów wizja świata jest na wskroś optymistyczna. Opiera się na przekonaniu, że stworzony przez Boga ład kosmosu i ziemskiej przyrody jest wieczny i niezmienny. Stwórca kieruje sprawami świata i obdarza człowieka dobrodziejstwami, „którym nie masz miary” - jak pisze J. Kochanowski w pieśni „Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary?”. Optymizm tego „manifestu renesansowego” wynika nie tylko z nadziei, że boska „dobroć nigdy nie ustanie”, ale i zaufania w wartość ludzkiego rozumu. Stwierdzenie, że świat jest harmonijny i piękny; że stanowi odbicie ideału, to zarazem stwierdzenie, że człowiek może poznać jego harmonię, przeniknąć i zrozumieć prawa nadane przez Boga naturze.
Pełen ładu kosmos rządzi się też prawami moralnymi, które wspierają i ugruntowują optymistyczny światopogląd - dobro jest nagradzane, a zło podlega karze.
„Pan bowiem sprawiedliwych na wszelki czas broni,
A przewrotne, złe ludzi cicha pomsta goni.”
(J. Kochanowski, Psalm 1)
Problem losu i jego zmienności oraz stosunku człowieka do wszelkich niespodzianek stanowi jeden z głównych wątków tematycznych twórczości Jana z Czarnolasu. Podstawowy sens renesansowej filozofii sprowadza się do poszukiwania odpowiedzi na pytanie: jak żyć? Uczyły życia godnego człowieka rozliczne traktaty moralistyczne i „zwierciadła”, ze słynnym „Żywotem człowieka poćciwego” Mikołaja Reja na czele, uczyły biografie wybitnych osobistości, dostarczające gotowych wzorów zachowań, jak np. „Żywot i obyczaje Grzegorza z Sanoka” Filipa Kalimacha.
Filozofia życia stanowi też właściwą treść pieśni refleksyjnych Jana Kochanowskiego. Autor przejął ją od myślicieli i poetów starożytnych, zwłaszcza od Horacego. Dźwięczą w niej echa nauki Epikura, który radził człowiekowi, żeby używał świata, byleby tylko rozumnie, oraz rady stoików, którzy umiarkowanie, męstwo i cnotę poczytywali za największy skarb. Człowiek, zdaniem autora „Trenów”, dąży i ma prawo dążyć do szczęścia, ale głupi ten, kto je pokłada w bogactwie, kto unika rozkoszy i przyjemności („miło szaleć, kiedy czas po temu”) - najlepiej trzymać się złotego środka. Dobrze pamiętać, że fortuna kołem się toczy, szczęście, jak i nieszczęście są nietrwałe, zatem nie wolno brać ich zbyt mocno do serca („lecz na szczęście wszelakie serce ma być jednakie”). Prawdziwy mędrzec w każdej sytuacji powinien zachować równowagę duchową i uznać, że na świecie obok rozkoszy znikomych są i trwałe: cnota, czyste sumienie oraz dobra sława.
Pieśni Kochanowskiego, zawierające wykład optymistycznej filozofii „złotego wieku”, są świadectwem nadziei i złudzeń, poszukiwania prostych norm moralnych i odpowiedzi na dręczące pytania o los człowieka i sposób jego „bycia” na ziemi. Ten pełen harmonii porządek świata nie wytrzymał jednak konfrontacji z bolesnymi realiami świata rzeczywistego. Nastąpił światopoglądowy kryzys, którego literacką ilustrację stanowią „Treny”. Zmiany w postawie Kochanowskiego, obrazujące zarazem zmiany w świadomości ludzi renesansu, rysują się najbardziej wyraziście w perspektywie śmierci i spraw ostatecznych.Są przyznaniem się poety - myśliciela do porażki, stwierdzenia bezskuteczności własnych rad, pozorności opiewanego wcześniej ładu. Ale są też próbą znalezienia nowego ładu, nowej formuły losu człowieka, która zawiera się we wskazówce:
„Tego się, synu, trzymaj, a ludzkie przygody,
Ludzkie noś!”
Nakaz znoszenia ludzkiej doli z godnością i ze zrozumieniem, że na pełnię człowieczeństwa składają się w takim samym stopniu radość, jak i cierpienie, najpełniej chyba charakteryzuje sytuację jednostki we wszechświecie.
Udręczony ojcowskim cierpieniem głos Kochanowskiego wydaję się być jedną z najbardziej reprezentatywnych wypowiedzi owego czasu. Druga połowa XV wieku stanowi bowiem okres przejściowy, w którym jeszcze wciąż żywe poglądy odrodzenia ścierały się z elementami nowej wizji świata.
WZORCE OSOBOWE
Literatura okresu renesansu stworzyła kilka wzorców osobowych: wzorowego ziemianina, idealnego dworzanina i prawdziwego patrioty.
Postać wzorowego ziemianina zawarł w swym "Żywocie człowieka poczciwego" Mikołaj Rej. Utwór daje obraz idealnego szlachcica - ziemianina, mówi o tym, jakie powinno być jego życie, od urodzenia do późnej starości. Zawiera także wiele rad, pouczeń i wskazówek. Utwór dzieli się na trzy części, ukazujące okresy od narodzin do lat średnich, następnie wiek średni, a wreszcie wiek dojrzały i starość.
Wzorowy ziemianin żyje spokojnie, dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury, dba o harmonię, wypełnianie obowiązków i rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz ma silnie wpojone zasady moralne. Jest spokojny i szczęśliwy, nie boi się śmierci. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu i w zgodzie z naturą. Potrafi podporządkować się rytmowi natury, nie buntuje się przeciwko niej. Umie on znaleźć w życiu "złoty środek", umie zachować umiar. Rej wyraźnie zachęca do prowadzenia takiego właśnie życia: prawego, statecznego, w zgodzie z naturą, wierząc, że może ono dać człowiekowi wiele radości i zadowolenia, a także pozwoli zachować spokój wewnętrzny.
Wzór idealnego dworzanina odnaleźć można w dziele Łukasza Górnickiego pt.: "Dworzanin polski", stworzonym na wzór jednego z dzieł włoskich. Idealny dworzanin to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony i dbały o swoje maniery. Doskonale zna on sztukę i muzykę, a także znakomicie opanował umiejętność pięknej mowy.
Ideał patrioty odnaleźć można w wielu dziełach epoki renesansu. Przewijać się on będzie w twórczości ks. Skargi, Frycza Modrzewskiego, a także w utworach Kochanowskiego. Wzorzec ten spełnia człowiek, który stawia dobro ojczyzny ponad swe sprawy osobiste, nie żałujący dla niej trudu, swych dóbr, a często także i życia. Jest oddany dla sprawy państwa, kieruje się jego dobrem. Zwłaszcza Antenor, jeden z bohaterów "Odprawy posłów greckich" stanowić może wzór prawdziwego patrioty. Jest szczery, nieprzekupny, odważny, poważny, rozsądny i nieustępliwy. Do końca pozostaje wierny własnemu krajowi, nie odłącza się od niego, nawet w trudnych okresach.
Istnieje jeszcze jeden wzór postawy w dobie renesansu, lecz próżno szukać go w literaturze. Wzorzec bowiem renesansowego humanisty realizują sami twórcy, tacy jak Kochanowski czy Klemens Janicki. Zwłaszcza należy tu spojrzeć na biografię tego pierwszego. Jego życie stanowi bowiem wzór takiej postawy. Jest wszechstronnie wykształcony, doskonale zna epokę antyku. Jest stoikiem, a także wyznawcą myśli epikurejskiej. Afirmuje świat i życie, zdaje sobie sprawę z wartości własnej twórczości. Czerpie z kultury antycznej i chrześcijańskiej. Stanowi też wzór patrioty, zaangażowanego w sprawy ojczyzny. Często podnosi głos w obronie jej interesów i spraw. Jest bardzo aktywny społecznie, zabiera głos, gdy tylko dostrzega niepokojące zjawiska społeczne. Jego biografia i postępowanie stanowi właśnie doskonały wzór renesansowego humanisty.
POLSKI RENESANS I POLEMIKI LITERACKIE
Wielkie znaczenie dla polskiego Renesansu miała działalność Kallimacha, który pod koniec XV wieku wraz z Konradem Celtisem i kilku profesorami Akademii Krakowskiej założyli pierwsze stowarzyszenie literackie w Polsce: Sodalitas Litteraria Vistulana (Wiślańskie Towarzystwo Literackie). Kraków stał się ważnym ośrodkiem humanizmu. Na początku XVI wieku poeci związani z uniwersytetem lub dworem królewskim pisali utwory naśladujące poezję rzymską (Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki). Maciej z Miechowa uprawiał historyczną prozę łacińską. Łacina dominowała w piśmiennictwie do lat 40. XVI wieku. Pisarze łacińscy (urodzeni pomiędzy 1503 i 1516), którzy zdobyli europejską sławę, to: Klemens Janicjusz, Stanisław Orzechowski i Andrzej Frycz Modrzewski. Polemiki wyznaniowe i polityczne dwóch ostatnich stały się bodźcem do rozwoju prozy polskojęzycznej. Wielkie znaczenie wówczas miały drukarnie, powstające na terenach Rzeczpospolitej. Polemiczną i parenetyczną funkcję pełniły utwory Mikołaja Reja. Polszczyzną posługiwali się zarówno zwolennicy reformacji (Rej), jak i katolicy (Orzechowski). Uznanie zdobyły gatunki, w których można było przekazywać swoje oglądy: mowa, kazanie, postylla, dialog, list. Niebagatelną rolę miały również tłumaczenia Biblii: Jana Leopolity, brzeskiej, nieświeskiej, a pod koniec XVI wieku księdza Jakuba Wujka. Już w latach 40. i 50. sprawnie posługiwali się polszczyzną w tworzeniu wierszy Stanisław Kleryka, Andrzej Trzecieski Młodszy oraz autorzy dramatów (Sąd Parysa 1542), lecz dopiero twórczość Kochanowskiego dorównała rzymskim pierwowzorom. Kochanowski skodyfikował w polskiej poezji wiele gatunków, które później naśladowano: fraszkę, pieśń, tren, psalm, poemat heroikomiczny (poemat, w którym temat błahy, komiczny jest przedstawiony na sposób eposu bohaterskiego), epitalamium. Rówieśnik Kochanowskiego, Łukasz Górnicki, zajmował się adaptowaniem dzieł włoskich i łacińskich, głównie prozatorskich. Wzrosło również zapotrzebowanie na literaturę historyczną. Od lat 50. do połowy 80. ukazywały się kroniki Marcina Bielskiego, Marcina Kromera i Macieja Stryjkowskiego oraz herbarz (księga zawierająca zbiór i opis herbów i rodowodów szlachty) Bartosza Paprockiego. U schyłku Renesansu polszczyzna miała równorzędne znaczenie wobec łaciny, niektórzy autorzy tworzyli w obydwu języka (Mikołaj Sęp- Sarzyński, Szymon Szymonowic, który wprowadził sielankę). Poeci dojrzałego i schyłkowego Renesansu stworzyli polską tragedię humanistyczną (Kochanowski, Jan Zawicki, Szymonowic). Równoległe z nimi tworzyli autorzy dramatów popularnych (tzw. Albetrusy), funkcjonował też moralitet i misterium. Kazania sejmowe Piotra Skargi były skierowane do ludzi o dużym obyciu literackim, natomiast Żywoty świętych, bestseller czasów staropolskich, były lekturą masową. Koniec Renesansu zwiastowało pojawienie się nowych tendencji w prozie i poezji. Literatura renesansowa płynnie przeszła w literaturę następnego okresu, a oddziaływanie jej estetyki było widoczne jeszcze przez dziesiątki lat („długie trwanie” Renesansu).
Publicystyka
Jednym z ważniejszych dzieł poprzedzających późniejszy rozwój idei odrodzenia w Polsce był łaciński traktat polityczny starosty wielkopolskiego i doradcy Kazimierza Jagiellończyka, Jana Ostroroga (około 1436 - po 1501) zatytułowany "Memoriał o uporządkowaniu Rzeczy Pospolitej na sejm walny Królestwa". Adresatem dzieła byli wojewodowie i kasztelanowie. Ostroróg wysuwa na czoło zagadnienie stosunku króla do papieża, przeciwstawiając się średniowiecznym poglądom o hegemonii władzy kościelnej i żąda ograniczenia uprawnień politycznych kleru. W drugiej części traktatu podaje szereg propozycji reform w prawodawstwie (ujednolicenie prawa, zerwanie z zasięganiem orzeczeń za granicą). Na osobną wzmiankę zasługuje żądanie, aby poczesne miejsce odzyskała polszczyzna, zarówno mowa kazań jak i język urzędowy.
Najwybitniejszym polskim humanistycznym publicystą był Andrzej Frycz Modrzewski, który swą działalność w sprawie reform Rzeczpospolitej rozpoczął od wydania broszury zatytuowanej "Łaski, albo o karze za mężobójstwo" (1543). Tekst wywodów włożył w usta wojewody Hieronima Łaskiego. Zaatakował tu niesprawiedliwą, średniowieczną ustawę, według której szlachcic, zabijający nieszlachcica, podlegał jedynie karze administracyjnej, podczas gdy nieszlachcic, zabijający szlachetnie urodzonego, karany był śmiercią. Ponieważ dwa kolejne sejmy (1543 i 1544) nie uchyliły przepisu, Modrzewski wystąpił z kolejnymi, w których przemawiał już we własnym imieniu. W roku 1551 ukazało się w Krakowie dzieło "O poprawie Rzeczypospolitej", ale choć na karcie tytułowej widnieje informacja o podziale na 5 ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kościele, O szkole, to jednak w edycji brakowało dwu ostatnich. Na końcu dzieła zdołał autor w ostatniej chwili umieścić dopisek, w którym wyjaśnia, że "dziwne losy przeszkodziły" ogłoszeniu całości. Zawiniła oczywiście cenzura - ingerencja Akademii, której kanclerzem był biskup krakowski. Nakazano konfiskatę tej części dzieła, która godziła w powszechnie uznaną nadrzędną rolę religii i Kościoła w wychowaniu człowieka.
Dzieło, napisane w języku łacińskim, ma charakter oratorskiego traktatu politycznego. Wyraźnie widać w nim wpływy zasady irenizmu Erazma z Rotterdamu oraz poglądów Cycerona i Arystotelesa. Jest dziełem bardzo nowatorskim, daje analizę ustroju społeczno-politycznego i programu przebudowy Rzeczypospolitej.
O obyczajach: państwo winno być stróżem etyki, winno nadzorować wychowanie młodzieży, organizować opiekę społeczną nad chorymi i doświadczonymi przez los. Modrzewski proponuje ustanowienie urzędu, który czuwałby nad jakością sprzedawanych towarów, kontrolował miary i wagi, ustalał ceny. Ostrzega też przed nadmiernym eksportem produktów rolnych, domaga się kontroli nad importem.
O prawach: projekt organizacji sądownictwa, postulat wydania nowego kodeksu prawnego, który winien ustalić równość ludzi wobec prawa. Modrzewski staje w obronie chłopów żądając dla nich ochrony przed wyzyskiem i samowolą.
O wojnie: uznając prawa każdego narodu do samodzielnego bytu, występuje przeciwko wszelkiej agresji, zwłaszcza wojnie zaczepnej i zaborczej. Żąda umocnienia obronności państwa przez stworzenie stałego skarbu na cele wojenne, stworzenie wojska zaciężnego.
O kościele: postuluje rozdzielenie polityki państwa od polityki Kościoła. Domaga się zmian wewnątrz Kościoła, jego całkowitego uniezależnienia od papieża i jego legatów. Dopomina się również dopuszczenia świeckich do udziału w soborze i powracając do projektu opieki społecznej wskazuje, że można go zrealizować przez opodatkowanie dóbr kościelnych.
O szkole: za wychowanie młodzieży powinno odpowiadać państwo, które winno stworzyć sieć szkół powszechnych, w których zwracano by uwagę na wychowanie moralne. Fundusze na ten cel mogłyby być czerpane z podatków nałożonych na dobra kościelne. Szkoła taka winna być powszechnie dostępna, również dla synów mieszczan i chłopów.
Najzagorzalszym przeciwnikiem Modrzewskiego był Stanisław Orzechowski (1513-1566), utalentowany i namiętny publicysta (pierwszy prozaik, który opanował i w języku polskim zastosował reguły cyceronizmu), zarazem jednak demagog i warchoł literacki. Uprawiał dialog nauczający, czego dowodem jest między innymi mowa "Quincunx, to jest Wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony... i za kolędę posłom koronnym do Warszawy na nowe lato Roku Pańskiego 1564 posłany". Orzechowski, nawiązując do teokratycznych teorii państwa, przeprowadza ustami Papieżnika (określenie będące wówczas lekceważącą nazwą rzymskiego katolika) i samego Orzechowskiego w sporze z Ewangelikiem tezę o prymacie Kościoła w XVI-wiecznym państwie polskim. W jego systemie całość wyobrażona "cynkiem" (figura geometryczna o czworokątnej podstawie i wierzchołku, przypominająca piramidę), to Korona Polska złożona z pięciu elementów: wiary, ołtarza, kapłana i króla u podstawy oraz Kościoła u wierzchołka. Orzechowski był znakomitym ideologiem i taktykiem, który potrafił podsunąć szlachcie wersję ustrojową najdogodniejszą dla katolicyzmu. Dowodził, że religia rzymska stworzyła państwowość polską i że spaja Królestwo. W tym układzie Kościół stawał się gwarantem wolności szlacheckiej.
ROLA PISARZA
Złoty wiek kultury polskiej to renesans, ponieważ powstają wtedy pierwsze wielkie dzieła literatury polskiej pióra Reja i Kochanowskiego. Sztuka poetycka renesansu odwoływała się do wzorców antycznych, głównie Arystotelesa. Od starożytnego filozofa przyjęto pojęcie "mimesis", oznaczające nakaz naśladowania natury w sztuce. Za wzór pisarze renesansu uznali mistrzów antycznych głównie: Cycerona, Horacego, Owidiusza i Wergiliusza.. Poeci renesansu uprawiali przede wszystkim gatunki cenione w starożytności takie jak: ody, treny, fraszki, pieśni, elegie, hymny, epigramaty, anakreontyki, sielanki.
Jan Kochanowski zwany ojcem poezji polskiej, przeniósł na rodzimy grunt zdobycze starożytnych poetów (fraszki, pieśni, treny).
Cenne wartości dla poety to sława poetycka, która zapewnia nieśmiertelność, cnota, mądrość, służenie ojczyźnie oraz innym ludziom. W swych utworach poeta pisze iż należy cieszyć się z życia i korzystać z niego dopóki można:
"Miło szaleć, kiedy czas po temu`
nie wolno jednak zapomnieć, że wszystko mija, zwłaszcza rzeczy materialne, ziemskie: bogactwo władza, potęga, uroda:
Ważną cechą humanisty jest umiejętność zachowania równowagi między potrzebą radowania się urokami życia, a filozoficzną zadumą nad zmiennością losu i fortuny, zapewniająca możliwość znoszenia szczęścia i nieszczęścia po ludzku. Poeta chwali miłość, radość, którą ona daje, a także spokojne, rodzinne, domowe szczęście.
Według Kochanowskiego obserwując przyrodę zdobywa się wiedzę, iż wszystko mija, a także, że w naturze panuje harmonia, która powinna być wzorem dla człowieka:
"Serce roście patrząc na te czasy!,
Nie porzucaj nadzieje,
Jakoć się kolwiek dzieje``
(Pieśń II ks.I)
Mikołaj Rej W swej rozprawie "Żywot człowieka poćciwego" wykreował ideał szlachcica ziemianina, omówił wszystkie możliwe przypadki z jego życia, uwzględnił młodość, wykształcenie, małżeństwo, gospodarowanie, udział w sprawach publicznych, wreszcie starość. Jest to portret skończony, wzór do naśladowania, sposób na życie i pozostawienie po sobie śladu na ziemi w postaci "rozwiniętego gospodarstwa" i cząstki włożonej w całość i pomyślność kraju. Mikołaj Rej twierdził, że literatura, to dziedzina, która służyć powinna do oświecenia i wychowania odbiorcy.
Renesans doceniał znaczenie poety i poetyckiej sławy, która zapewniała poecie nieśmiertelność. Nastąpiło podniesienie godności pisarza, który stał się wywyższoną ponad tłum indywidualnością, w przeciwieństwie do będącego w cieniu, anonimowego twórcy średniowiecznego. Renesansowi teoretycy postulowali czystość języka i stylu oraz nakazywali stosowanie charakterystycznych dla literatury antycznej środków stylistycznych.
BAROK
W drugiej połowie XVI wieku panowały w Europie dwie sprzeczne koncepcje: tolerancja religijna i model monarchy absolutnego z jednej strony, oraz przywrócenie ideałów chrześcijańskich i model państwa poddanego Rzymowi - z drugiej. Pierwszy pogląd był dziełem francuskiego prawnika Jeana Bodina, drugi reprezentowali jezuici z Roberto Bellarmino na czele. Drugiej koncepcji patronowały hasła: un Dieu, une foi, une loi, un roi (franc. jeden Bóg, jedna wiara, jedno prawo, jeden król) oraz cuius regio, eius religio (łac. czyja władza, tego religia). Sobór trydencki, zakończony w 1563 r., uzdrowił organizm Kościoła, jednak sam proces kontrreformacji był niejednolity i skomplikowany.
Kościół podczas narodzin Baroku
Rzeczywistość potrydencka nie była prosta. Sobór stawiał Kościołowi nowe zadania - wzmocnić pozycję papieża, ograniczać reformację, szerzyć żywą wiarę wśród wiernych. Sporządzono również uchwałę o sztuce sakralnej, zatytułowaną O świętych wizerunkach, ogłoszono pierwsze spisy ksiąg zakazanych, rozwijała się literatura religijna i kalendarze. Ustanowiono specjalne jednostki do kontroli wprowadzania w życie parafii i diecezji uchwał trydenckich. Z kontrreformacją silnie związany był również zakon jezuitów (czyli Towarzystwo Jezusowe). Zakon założony został w 1534 roku przez Ignacego Loyolę do walki z reformacją. Najwybitniejszym polskim jezuitą był Piotr Skarga. Działania Kościoła przyniosły owoce odnowy duchowości człowieka Baroku, jego świadomości religijnej. Z drugiej strony wiele pozytywnych reform nie przyniosło skutku, gdyż zarówno wyznania protestanckie, jak i sam katolicyzm dzieliły się na mniejsze grupy religijne, walczące ze sobą o idee i wpływy (np. w Anglii). Jedność Kościoła stała się niemożliwa do przywrócenia, zwłaszcza że po epoce indywidualistów renesansowych wielu ludzi miało swoje własne sądy o świecie. Konsekwencją było powstawanie nowych systemów moralnych, a tradycji chrześcijańskiej przeciwstawiano równoprawne tradycje innych kultur.
Upadek haseł jedności
Nowa epoka, Barok, narodziła się z rozdźwięku pomiędzy ideałami Renesansu a zastaną rzeczywistością. Ideały pokoju, które tak chwalono w pismach poprzedniej epoki, w działach Erazma z Rotterdamu czy Andrzeja Frycza Modrzewskiego, okazały się nieadekwatne wobec realiów życia. Europa, mimo pięknych haseł pokoju i jedności, pogrążała się w wojnach. Idea renesansowego irenizmu upadła w konfrontacji z sytuacją społeczno-polityczną. Toczyły się wojny religijne, których podłożem była reformacja. Skutkiem licznych wojen był spadek liczby ludności w miastach i na wsiach. W Europie nadal zdarzały się epidemie - trądu i dżumy. Na skutek takich wydarzeń powszechnym uczuciem w społeczeństwie był niepokój, lęk o przyszłość, niepewność swojego losu.
Tendencje w życiu społecznym w Polsce XVII w.
W XVII wieku narastało poczucie wewnętrznego kryzysu. Polska była wtedy krajem obejmującym terytorialnie ponad milion kilometrów kwadratowych, ale wojny, jakie wówczas toczyła, nie pomnażały jej dobrobytu. W życiu publicznym przewagę zyskał katolicyzm. Szkolnictwo przejęli jezuici właściwie na zasadzie monopolu. Na początku swej działalności rzeczywiście kształcili oni młodzież gruntownie, w duchu humanizmu chrześcijańskiego. Z czasem jednak poziom szkół jezuickich spadł. Jedną z przyczyn było dostosowanie programu i metod szkolnictwa do wymogów szlachty, której przywileje wciąż się rozrastały w duchu sarmatyzmu. Obraz Polski tamtej epoki odnajdujemy m.in. w historycznych powieściach Henryka Sienkiewicza, ale jest to wizja nieco wyidealizowana i ukoloryzowana, tworzona „ku pokrzepieniu serc”
Barokowe przemiany myśli filozoficznej objęły wszystkie kraje Europy, jednak w każdym regionie epoka ta przebiegała nieco inaczej. Barokowa wizja rzeczywistości była w zasadzie jednolita - zależnie od rozważanych przez filozofów problemów. Każdy z myślicieli proponował system zwarty i całościowy. Do głównych przedstawicieli myśli barokowej należeli: Hobbes, Malebranche, Spinoza, Leibniz. W epoce głoszone były jednak rozmaite koncepcje życia człowieka, m.in. przez św. Franciszka Salezego, Pascala (i pesymistów), mistyków, jansenistów.
W dobie niezwykłych osiągnięć astronomicznych i przyrodniczych pogłębiał się konflikt między chrześcijańskim optymizmem a chrześcijańskim pesymizmem. Nastroje te wynikały ze starcia w XVI i XVII wieku dwóch wielkich tradycji: świeżej - renesansowej, oraz tej, która zaczęła odżywać - średniowiecznej. Sytuacja człowieka polegała teraz na zawieszeniu pomiędzy sprzecznościami moralnymi i religijnymi. Filozofia skupiała się na znalezieniu sposobu na wartościowe życie i odpowiedzi na pytania o miejsce tych wartości - czy szukać ich na ziemi, czy w niebie. Umysłowość tak rozdwojonego człowieka Baroku dobrze charakteryzuje fragment z Lubomirskiego:
Żyłem źle, żyłem dobrze, dałem przykład z siebie.
To sztuka: zażyć życia - a przecie być w niebie
Problemy ideologiczne epoki Baroku krążyły wokół sporu o predestynację i absolutyzm moralności chrześcijańskiej. Dzięki coraz szerszemu gronu zwolenników tolerancji, intelektualiści zaczęli interesować się odmiennymi od chrześcijańskiej kulturami. Sprawy religijne łączyły się zarówno z polityką, jak i z filozofią. Wiek XVII nazywa się czasem wiekiem wielkich systemów filozoficznych. Poza nowatorskim systemem Kartezjusza, rozwijały się nadal scholastyczne filozofie, np. Francesco Suareza, z którego czerpali jezuici.
Główne prądy filozoficzne epoki Baroku to: racjonalizm kartezjański, teoria okazjonalizmu Malebranche'a, mistycyzm, teoria monad Leibniza, naturalizm.
ROLA POETY
W baroku dominowały cztery rodzaje poezji: poezja metafizyczna, której przedstawicielem był Mikołaj Sęp-Szarzyński - ten typ poezji krążył wokół odwiecznego pytania: "człowiek - cóż to jest?". Odpowiedzi ubierali poeci w rozmaite środki literackie, nie unikali grozy i makabry, ich twórczość cechował intelektualizm, powaga tematu. Drugi typ poezji to poezja "światowych rozkoszy" jej przedstawicielami byli: Hieronim Morsztyn i Jan Andrzej Morsztyn. Była to poezja optymistyczna, bo zauważała że dramat jednostki polega na szybkości przemijania, lecz przy tym głosi, że rozkosze ziemskie - to dar od Boga i że należy z nich korzystać. Trzecim typem poezji jest poezja ziemiańska jej przedstawicielem jest Wacław Potocki, który głosił pochwałę natury, stoicką zasadę umiaru, a wieś prezentował jako miejsce ucieczki od problemów świata doczesnego. Czwarty typ poezji to poezja mieszczańsko-plebejska, która przedstawiała rolę człowieka w machinie społecznej, jego postawę wobec konfliktów i uroków miast, aż wreszcie uniwersalne prawa ludzkie.
Metafizyczna poezja baroku pełna jest lęków, niepokoju, bo zachwiała się renesansowa wiara w porządek i ład świata. Wpłynęły na to także e wojny religijne i kontrreformacja. Człowiek poczuł się zagubiony, stał się niepewny, boi się życia i jego przeciwności, choć jednocześnie chciałby korzystać z jego urody. Rozdarty przeżywa wewnętrzne konflikty, szuka spokoju w Bogu i otuchy w myśli o nieśmiertelności. Nastroje te odbiły się także w dworskim nurcie poezji barokowej.
POETYKA BAROKOWA + wzorce
W baroku wykształciły się trzy główne nurty w poezji: metafizyczny, dworski i ziemiański (sarmacki).
Przedstawicielem poezji metafizycznej był Mikołaj Sęp - Szarzyński - prekursor baroku, gdyż żył i tworzył w epoce renesansu. Poeta ten podejmował trudne, filozoficzne tematy, szukał m. in. Odpowiedzi na pytania: kim jest człowiek? Jaki jest sens ludzkiego życia na ziemi? W sonecie IV („O wojnie naszej, która wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”) przedstawia wizję świata niepokojącego, pełnego niebezpieczeństw i pokus, będącego miejscem walki. Sens ludzkiego życia kryje się nie w używaniu pokoju, lecz w bojowaniu o własną duszę. Człowiek jest słaby, rozdarty wewnętrznie, pełen sprzeczności i musi się zmagać z szatanem - władcą ciemności, z pokusami świata i z pożądliwościami swojego ciała. W tej walce jedyną nadzieją jest Bóg - Król Pokoju, który człowiekowi pomaga, ale go nie wyręcza.
Tak więc Mikołaj Sęp - Szarzyński wbrew renesansowej wizji świata twierdził, że harmonia i pokój nie są możliwe do osiągnięcia na ziemi. Mówił też o znikomości spraw doczesnych w sonecie V („O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”). Jego zdaniem człowiek stworzony do miłości, przeżywa tu na ziemi ciągły niedosyt i brak. Wiąże się to z tym, że celem jego miłości powinien być Bóg, ale człowiek często ulega swoim zmysłom i lgnie do tego, co marne i nie daje szczęścia. M. Sęp - Szarzyński odrzucał wszystko, co doczesne.
W baroku rozwijała się też poezja dworska. Jednym z jej przedstawicieli był Daniel Naborowski. Uprawiał on poezję kunsztowną, znał teorie konceptu i sztukę budowania niespodzianki poetyckiej. Wiele mówił o przemijaniu, o tym, że życie to tylko „dźwięk, cień dym, wiatr, błysk, punkt” (w wierszu :Krótkość żywota”). Podkreślał w nim tez krótkość życia poprzez ukazanie barokowych antynomii takich jak: przodek - potomek, jutro - dziś, śmierć - rodzenie, kolebka - grób. D. Naborowski stwierdzał również, że świat lgnie do marności i nieustannie dąży do zdobywania dóbr ziemskich, mimo że są one nietrwałe, szybko się psują. Mówił o tym w wierszu „Marność”. Tam też uczy, że należy przyjmować świat takim, jakim jest, tzn. korzystać z jego dóbr, ale z umiarem, kierując się rozumem i żyć „pobożnie, uczciwie”. Tak więc D. Naborowski nie negował wszystkiego, co doczesne, a raczej próbował pogodzić dwie postawy: renesansową i barową.
Poetą reprezentującym nurt zwany marinizmem był Jan Andrzej Morsztyn. Marinizm to nazwa pochodząca od włoskiego poety Giambattisty Marino , który wspomógł rozwijający się w Polsce nurt poezji światowych rozkoszy i uczył sztuki konceptu. Jego naśladowcą był właśnie J. A. Morsztyn. Według niego wartość poezji leży nie w treści, ale w doskonałości artystycznej. Poezja nie jest prawdą o rzeczywistości, lecz osobistym wyrazem twórcy. J. A. Morsztyn często posługiwał się konceptem (zaskakującym pomysłem) jak np. w wierszu „Do trupa”. Porównuje tam sytuację zakochanego do trupa, co pozwala mu stwierdzić, że miłość to choroba (cierpienie, ból, udręka) i niewola (łańcuchy, więzienie). Jednak, aczkolwiek sytuacja trupa i zakochanego, jest podobna, to ich reakcje i emocje są kontrastowe: trup milczy, jest obojętny, charakteryzuje go chłód i bezczucie, gdyż śmierć jest końcem cierpienia. Natomiast zakochany jest pełen żalu i bólu, krzyczy, a miłość rozpala w nim zmysły i namiętności. J. A. Morsztyn posługuje się tu typową dla baroku techniką kontrastów i podobieństw, zaskakuje pomysłem i wielością środków artystycznych.
Kolejny nurt to nurt ziemiański. Reprezentuje go Wacław Potocki. Jego wiersze tworzą swoistą panoramę staropolskiego życia szlachecko - ziemiańskiego, gdyż swoją działalność pisarską pojmował jako służbę społeczną. Napisał „Transakcję wojny chocimskiej”. Jest to epopeja o przebiegu przygotowań do bitwy i samej bitwy, która rozegrała się w 1621 r. pod Chocimiem. Potocki pisząc ten utwór opierał się przede wszystkim na dzienniku spisanym przez Jakuba Sobieskiego. Wydarzenie historyczne posłużyło autorowi do przeprowadzenia wykładu moralistycznego, surowego osądzenia współczesnych mu Polaków, których porównuje z dawnymi Sarmatami. Z goryczą stwierdza, że szlachta zaniedbuje obowiązki stanu rycerskiego, kieruje się prywatą i jest coraz bardziej przywiązania do swych przywilejów.
Ta krytyka szlachty powtarza się w wielu innych utworach np. w „Pospolitym ruszeniu”, gdzie mówi o braku karności i dyscypliny wśród szlachty zwołanej na pospolite ruszenie. Szlachta kieruje się nie dobrem kraju, ale patrzy przede wszystkim na swoje wygody. W „Zbytkach polskich” krytykuje życie nad stan, pławienie się w luksusie i bogactwie nie zważając na potrzeby Ojczyzny.
Tendencje artystyczne
Włochy utrzymały swoją centralną pozycję centrum kulturalnego na przełomie epok. W literaturze szczególną rolę spełniła twórczość dwu poetów, tłumaczonych i naśladowanych. Byli to Giambattista Marino i Torquato Tasso, a w życiu teatralnym przejmowane z Włoch wzory komedii dell'arte i opery, która jako gatunek ukształtowała się około 1600 roku (pierwszym, wybitnym jej twórcą jest Claudio Monteverdi). Obok Włoch ważnym ośrodkiem stała się Hiszpania. Już w XVI wieku powstawały i przenikały do Europy dzieła mistyków hiszpańskich (Jana od Krzyża), prezentujących humanizm teocentryczny. Tendencje te wiązano z tradycją rodzimą, ludową, co najpełniej ujawniało się w rozwoju dramaturgii (Lope de Vega, Calderón de la Barca). W przemianach stylistycznych wielką rolę odegrał Luis de Góngora y Argote. Charakterystyczne jest zróżnicowanie narodowe literatury: rozkwit piśmiennictwa w językach ojczystych, zwrot zainteresowań ku własnej historii, tradycjom etnicznym, poszukiwaniu rodowodów. Wzmocnienie prestiżu państwa sprawiło, że dwory odgrywały kulturotwórczą rolę. Wzrosło znaczenie Francji. W 1635 roku Akademia Francuska stała się ośrodkiem kształtowania gustów, norm, ocen w duchu klasycystycznym. Z tej tradycji wyrosła twórczość: Pierre Corneille'a, Moliére'a, Jeana de La Fontaine'a, Nicolasa Boileau.
Konceptyzm - pierwszy chronologicznie i podstawowy dla całego prądu kierunek kładący nacisk na wymyślną doskonałość języka poetyckiego i zarazem subtelność. Zakładał umiejętność stosowania złożonych technik wypowiedzi poetyckiej dla oddania złożonych prawd poznawanego życia i artystycznych doznań wypowiadającego się podmiotu; uwydatniał zarówno tak harmonijne jak i sprzeczne związki pomiędzy rozmaitymi zjawiskami; sprawiał, że poezja stawała się intelektualną i zarazem zmysłową. Jednym z pierwszych teoretyków kierunku był jezuita Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640) zaliczany do najsławniejszych poetów łacińskich, wykładowca i autor rozprawy "O puencie i dowcipie". W niej to właśnie zdefiniował pojęcie zasadnicze dla konceptyzmu: "acutum", tj. puentę jako "zgodną niezgodność lub niezgodną zgodność" (powiedzenie celne i lapidarne, skupiające znaczenia pozornie sprzeczne, a przecież znakomicie się uzupełniające"). Konceptyzm w czystej postaci uprawiało niewielu poetów, z których najwybitniejszym był Jan Andrzej Morsztyn. Styl ten, powszechnie w Europie występujący, na gruncie polskim nie tylko wzbudził zainteresowanie pisarzy eksperymentami stylistycznymi, ale połączywszy się z miejscowymi upodobnieniami estetycznymi, utworzył najpowszechniejszy, najszerszy nurt i styl w polskim baroku - sarmatyzm, o piśmiennictwie bardzo zróżnicowanym, od prawdziwego mistrzostwa (jak w twórczości Wacława Potockiego) po osobliwe skojarzenia nie w najlepszym guście.
Sarmatyzm - formacja kulturowa wykształcona w końcu XVI wieku i trwająca do połowy XVIII wieku, obejmująca ideologię, obyczajowość, sztukę i literaturę szlachty polskiej. Wiąże się z tzw. mitem sarmackim o pochodzeniu Polaków od starożytnego plemienia Sarmatów, niezwykle "uczenie" uzasadnianym w łacińskich dziełach między innymi: Aleksandra Gwagnina (1578), Macieja Stryjkowskiego ("Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi" 1518), Stanisława Sarnickiego (1587). Niezależnie od uczonych wywodów w tej mierze ukształtowały się wspólne dla świadomości barokowej przekonania:
* pojęcie narodu ogranicza się właściwie do szlachty,
* naród sarmacko-szlachecki wywodzi się od rodów starożytnych (stąd spekulacje rodowe w herbarzach),
* o wartości człowieka decyduje przede wszystkim dawność rodu, bo właśnie rody dziedziczą i podtrzymują stare wzory kultury (stąd kult dziedzictwa i tradycjonalizm, a z czasem niechęć do wszelkich nowinek).
Marinizm - nazwa nurtu pochodzi od imienia Giambattisto Marino (poeta włoski XVI-XVII wiek) twórcy poezji światowych rozkoszy (opis urody życia). Marino, choć pisywał i utwory religijne, był przede wszystkim poetą zmysłowej rozkoszy. Za szczególne tworzywo poezji uważał doznania zmysłowe; wrażliwość zmysłów była dla niego doświadczeniem duszy, składała się na wizję świata, sensualistyczną (doświadczalną, wynikającą z doznań zmysłowych) materię fikcji literackiej. Uznawał, że poezja winna zaskakiwać czytelnika niezwykłymi operacjami językowymi: metaforami, szokującymi paradoksami, zestawieniami antytetycznymi, oryginalnymi epitetami, śmiałymi porównaniami.
Gongoryzm (kultyzm) - podstawowy kierunek poezji baroku hiszpańskiego reprezentowany przede wszystkim przez Luisa de Gongora y Argote (1561-1627), stąd nazwa. Charakteryzuje się niezwykłym słownictwem, powstającym często z przekształcenia słów greckich i łacińskich, kładzie główny nacisk na szeroko rozbudowane konstrukcje metaforyczne, pełne niezwykłości i zaskakujących niespodzianek. Ulubionym środkiem wyrazu były ciemne aluzje, z trudem dające się rozszyfrować.
Manieryzm - kierunek ukształtowany w literaturze włoskiej wieku XVI stanowiący etap pośredni pomiędzy renesansem a barokiem. Dążył do wyrafinowania formalnego, dekoracyjności, wprowadzał wątki fantastyczne, kładł nacisk na ekspresyjność. W zakresie literatury reprezentowała go epika T. Tassa.
Préciosité (wykwintność) - tendencja w literaturze francuskiej pierwszej połowy XVII wieku, odmiana baroku, bliska konceptyzmowi i marinizmowi, a związana ze środowiskiem dworskim. Głównymi jej wyznacznikami była: elegancja, wykwintność, subtelność, wirtuozeria formalna. Utwory poetyckie miały głównie charakter okolicznościowy i wiązały się z konkretnymi wydarzeniami towarzyskimi.
Klasycyzm - prąd literacki, którego pierwsze objawy wystąpiły w XVI wieku we Włoszech, zaś okres największego rozkwitu przypada na XVII wiek, szczególnie we Francji. Kierunek programowo nawiązujący do antycznej teorii poezji, co w dramaturgii związane było z powrotem do zasady trzech jedności i koniecznością jasnego i precyzyjnego sformułowania tematu, który winien podejmować kwestie przeżyć człowieka ukazanych zgodnie z Arystotelesowskim mimesis i dobrego tonu. Bohaterowie dramatu winni wywodzić się z elitarnych kręgów społecznych, a doniosłym zdarzeniom musi odpowiadać wysoki styl.
Twórcy klasycyzmu, ukazując wzruszenia i namiętności, starali się je przeanalizować i wytłumaczyć zgodnie z zasadami racjonalizmu.
OŚWIECENIE
Oświecenie ukształtowało się w wyniku narastającego już od XVI wieku kryzysu struktur społecznych i hierarchii wartości związanych z feudalizmem. Kryzys ten wywołał nowe zjawiska społeczne i związał się z szeregiem dyskusji prowadzących do wyodrębnienia nowej formacji kulturowej.
Pierwsze przejawy Oświecenia wystąpiły już u schyłku XVII wieku w Anglii. W roku 1688 miała miejsce bezkrwawa rewolucja, która dała mieszczaństwu możliwość współrządzenia i uczyniła z Anglii wzorcowy kraj dla całej oświeconej Europy. Rok później ukazał się List o tolerancji Johna Locke'a zawierający w zarysie cały program Oświecenia, który stał się podstawą potocznej świadomości ludzi tej formacji. Za umowną cezurę Oświecenia we Francji przyjmuje się rok 1715 - datę śmierci Ludwika XIV. Jego apogeum to połowa wieku, wtedy, gdy działali Wolter, Jan Jakub Rousseau, Denis Diderot. Monarchia Burbonów była jednak państwem o ustroju sprzecznym z ideami wyznawanymi przez oświeconych i nowe idee uznawane były jako wrogie. To właśnie sprawiło, że Oświecenie francuskie było znacznie bardziej radykalne niż angielskie i zaowocowało rewolucją w XVIII w.
Oświecenie polskie zaczęło się w porównaniu z europejskim stosunkowo późno. Jego początki datowane są na lata 40., ale właściwie do 1764 r. nie wyszło ono poza fazę wstępną. Kryzys, z którego narodziła się epoka Oświecenia, w Polsce nie dotyczył monarchii absolutnej, ale szlacheckiego republikanizmu i parlamentaryzmu. Fakt ten był przyczyną odmienności polskiego Oświecenia od zachodniego. Jego istotą nie była walka o wolność, ale o nowe rozumienie tego słowa; nie zabiegano też o usankcjonowanie równości, ale o zerwanie z łączeniem tej wartości wyłącznie ze szlachectwem; w Polsce od dawna ponadto istniał parlamentaryzm, nie trzeba było zatem krytykować monarchii w imię podziału władz. Koniecznością za to okazało się uzdrowienie Rzeczypospolitej, wyciągnięcie jej z anarchii, w której się znalazła. Toteż, gdy w całej Europie dążono do ograniczenia władzy centralnej, poddania jej kontroli narodu, w Polsce wysiłek oświeconych szedł właśnie w kierunku wzmocnienia tej władzy. W zagrożonym utratą suwerenności kraju zagadnienia polityczne zaciążyły na kształcie myśli polskiej XVIII stulecia, a hasło naprawy Rzeczypospolitej stało się głównym zawołaniem polskiego Oświecenia.
Kolejną różnicą między Oświeceniem w Polsce i na Zachodzie był społeczny status przedstawicieli tej epoki. Oświeceniowa kultura zachodniej Europy jest typową kulturą mieszczaństwa, bowiem ta właśnie grupa była główną siłą społeczną forsującą nowe idee. W Polsce - mimo jej dużego udziału - siłę tę stanowiła szlachta, a wśród pisarzy i działaczy Oświecenia przeważały osoby duchowne.
Prekursorami epoki w Polsce byli m.in. Stanisław Konarski, Stanisław Leszczyński, bracia Załuscy. Działali oni jeszcze w latach saskich. Rozkwit polskiego Oświecenia przypada dopiero na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowkiego. Wokół króla i rodziny Czartoryskich skupiali się działacze polityczni, społeczni i literaci, którzy dążyli do przeprowadzenia reform i przebudowy państwa. Zmiany te miały dokonać się poprzez powszechne oświecenie obywateli, poprzez edukację i walkę ze starym modelem kultury. Olbrzymie znaczenie w tych działaniach miał mecenat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który patronował artystom i wspierał rozwój nauki.
Przejście od sarmatyzmu do Oświecenia w Polsce było wieloetapowym procesem, trudno zatem jednoznacznie wyznaczyć cezurę między nimi. Długo spierano się o datę początkową, a także o periodyzację polskiego Oświecenia. Powszechnie przyjmuje się jego trzyetapowość, wyróżniając trzy fazy powiązane ściśle z wydarzeniami politycznymi, które miały wtedy miejsce w Rzeczypospolitej:
1740-1764 - faza wstępna - elementy wczesnego Oświecenia występowały wówczas razem z elementami kultury charakterystycznymi dla epoki saskiej (schyłkowego baroku, sarmatyzmu).
1764-1795 - główna, dojrzała faza polskiego Oświecenia przypadająca na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego - stąd jej nazwa oświecenie stanisławowskie. Powstaje wówczas „Monitor”, Szkoła Rycerska, obraduje Sejm Wielki i uchwala Konsytytucję 3 Maja. Oświecenie stanisławowskie trwało do utraty niepodległości przez Rzeczypospolitą w 1795 r. Okres ten dzieli się jeszcze cezurą około roku 1788.
1795-1822 - po III rozbiorze Polski Oświecenie weszło w fazę późną - postanisławowską, porozbiorową. Pod koniec tego okresu wyraźnie dochodzą do głosu elementy światopoglądu romantycznego. Jako umowną datę graniczną wymienia się rok 1822, kiedy to Adam Mickiewicz wydał swoje Ballady i romanse. Definitywny kres zmierzającego ku schyłkowi Oświecenia przyniosło powstanie listopadowe.
ROLA POETY
W literaturze oświecenia poeci ofiarowują swe pióra, by zwalczać przejawy sarmackiego zacofania, ciemnoty oraz powierzchownego przejmowania obcych wzorów. Poeci starali się wybierać takie gatunki literackie, za pomocą których można było "bawić i uczyć": bajka, satyra, poemat heroikomiczny itp. Moralizatorski charakter bajek I. Krasickiego polega na ukazaniu pod postaciami zwierząt wielu uniwersalnych ogólnoludzkich wad i piętnowaniu ich w puentach np. w bajce "Szczur i kot" poeta ośmiesza ludzką skłonność do wysłuchiwania pochlebstw dalekich od prawd), w ten sposób bajka współgrała z racjonalistycznym i krytycznym nastawieniem większości pisarzy i służyła programowi reform. W satyrach pisarze krytykowali w sposób bardziej bezpośredni i konkretny wady Sarmatów (I.Krasicki "Pijaństwo"), cudzoziemszczyznę (I.Krasicki "Żona modna"), zacofanie i ograniczone horyzonty umysłowe szlachty (A. Naruszewicz "Chudy literat"), zepsucie obyczajów, niemoralność, odrzucenie narodowych tradycji (I. Krasicki "Świat zepsuty").
W literaturze okresu oświecenia rozpowszechniła się także liryka miłosna, sentymentalna, której twórca był Franciszek Karpiński zwany "poetą serca". Jego twórczość obejmuje: sielanki, erotyki, elegie, wiersze patriotyczne i religijne. Do najpiękniejszych utworów Karpińskiego nalezą wiersze miłosne. Poeta za pomocą bardzo prostych słów opisywać swoje intymne przeżycia. W swych wierszach poeta przedstawia wewnętrzne rozterki zakochanego, ze zjawiskami budzącej się do życia przyrody ("Tęskność na wiosnę"), więź człowieka z naturą, tęsknotę za prostotą życia w kontakcie z przyrodą. W swych sielankach i pieśniach erotycznych Karpiński bardzo poważnie traktuje miłość. Wyznaje swego rodzaju filozofię o wszechwładzy miłości, tworzy mit na jej temat. Daje temu wyraz w wierszu pt. "Trzeba się kochać":
"Trzeba się kochać, wszystko co gada,
Co tylko żyje, co sobą włada,
Tymi prawami rządzi się wiecznie.
Trzeba się kochać, trzeba koniecznie".
Karpiński pisał także utwory patriotyczne, w których przedstawiał obraz narodowych nieszczęść i obraz nędzy, ruin. Świadczy to o pisarskim poczuciu obowiązku poety i o współczuciu dla cierpiących i biednych.
PUBLICYSTYKA
W epoce nastąpił gwałtowny rozkwit publicystyki zapoczątkowany popularnością wydawanego w Anglii czasopisma "Spectator". Publicystyka tak bujny rozwój zawdzięcza przede wszystkim faktowi, że doskonale nadaje się do spełniania głównych założeń myślicieli oświecenia, którzy za główny cel obrali edukację społeczeństwa.
W Warszawie obok gazet informacyjnych, od XVIII wieku ukazywały się czasopisma o charakterze naukowym oraz moralno-obyczajowym. Drukowane na ich łamach: reportaże, eseje, artykuły i felietony obrazowały najnowsze europejskie osiągnięcia naukowe i wspomagały w walce z konserwatywną szlachtą.
Równolegle rozwijała się publicystyka polityczna. Za jej inicjatora uchodzi: Stanisław Leszczyński, autor politycznego traktatu "Głos wolny wolność ubezpieczający". W okresie wczesnego oświecenia powstał, uznawany za jedno z najwybitniejszych dzieł publicystycznych, traktat Stanisława Konarskiego "O skutecznym rad sposobie". W jasnym, logicznym stylem napisanym utworze autor, odrzucając sarmacką ideologię Polski, wskazuje możliwości przebudowy państwa przez samych obywateli (między innymi zniesienie liberum veto, reforma sądownictwa i wojska).
Stanisław Staszic (1755-1826) związany z domem Zamoyskich (nauczyciel synów ordynata) z chwilą rozpoczęcia obrad Sejmu Czteroletniego osiadł w Warszawie, zajął się pracą naukową i działalnością pisarską. Jest uważany za ojca polskiej geologii. Ponadto był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk i członkiem Izby Edukacyjnej, a także współorganizatorem uniwersytetu w Warszawie i Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Zasłynął jako autor dzieł "Przestrogi dla Polski" i "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego".
W dziełach tych postulował:
* konieczność upaństwowienia szkolnictwa i rozszerzenia edukacji młodzieży o problemy moralności społecznej, przedmioty praktyczne oraz nauki przyrodnicze i historię;
* utworzenie republikańskiego rządu;
* nową koncepcję narodu, rozumianego jako zbiorowość wszystkich stanów, nie tylko szlacheckiego, ale też mieszczańskiego i chłopskiego;
* konieczność sprawowania władzy przez lud, którego przedstawicielem byłby sejm;
* ograniczenie roli króla;
* zniesienie liberum veto;
* zlikwidowanie wolnej elekcji;
* wzmocnienie obronności kraju poprzez zreformowanie armii.
Hugo Kołłątaj (1750-1812) to doktor teologii, prawa i filozofii, jeden z najbardziej czynnych współpracowników Komisji Edukacji Narodowej (opracował plan rozbudowy szkół w całym kraju, zreformował Akademię Krakowską), ale przede wszystkim twórca nieformalnego zespołu publicystów, zwanego Kuźnicą Kołłątajowską, który odegrał dużą rolę w urabianiu postępowej opinii publicznej i w walce z konserwatywnymi przeciwnikami Konstytucji 3 Maja. Współpracowali z nim między innymi Franciszek Ksawery Dmochowski i Salezy Jezierski. Pozostawił po sobie wiele utworów publicystycznych, wśród których na szczególną uwagę zasługują: "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" i "Prawo polityczne narodu polskiego". Obydwa są projektami całości reform ustrojowych. Autor wysunął postulaty pokrywające się z dążeniami Staszica. Różnice stanowią jedynie szczegóły. W trakcie insurekcji kościuszkowskiej poglądy Kołłątaja uległy dalszej radykalizacji, co przejawiło się między innymi w docenieniu roli warstwy chłopskiej w kształtowaniu tradycji państwa.
Franciszek Salezy Jezierski (1740-1791) był jednym z najaktywniejszych działaczy Kuźnicy Kołłątajowskiej, ze względu na otwartość i śmiałość w wyrażaniu poglądów nazywano go "wulkanem gromów Kuźnicy". Głównym dziełem Jezierskiego jest "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego". W postaci pytań i odpowiedzi, parodiujących zasady wiary, bezlitośnie odsłania wady państwa feudalnego.
WZORCE
Epoka oświecenia to czas gwałtownego sprzeciwu, odrzucenia zastanych koncepcji estetycznych i filozoficznych, a także zawartych w literaturze poprzedniego okresu poglądów, dotyczących wizji świata i człowieka, któremu zarzucano ciemnotę i zacofanie. Cechy światopoglądu oświeceniowego tj. racjonalizm (ratio =rozum, wiara w rozum, jako najistotniejszą cecha i siła człowieka - twierdzenie Kartezjusza : "Myślę więc jestem") i empiryzm (doświadczenie jedynym sposobem poznania świata) sprawiły, że stworzono nowy
typ bohatera literackiego, który stał się nowym wzorem dla czytelników i będącym w pełnym słowa znaczeniu człowiekiem oświeconym. Z jego światopoglądu usunięto przede wszystkim pierwiastek religijny - człowiek XVIIIw był pojmowany nie jako istota duchowa ale społeczna. Rozum jest tym co według pisarzy i publicystów tamtego okresu odróżnia człowieka od zwierzęcia. Człowiek oświecony powinien kształtować swój umysł nie tylko
przez czytanie poezji, ale także poznawać dzieje swojego narodu, poradniki dotyczące gospodarowania, traktaty polityczne gdyż dzięki nim wykorzysta swą wiedzę w służbie ojczyźnie. Z ducha miłości do ojczyzny wyrasta oświeceniowy patriotyzm, wyrażający się przede wszystkim w cierpliwej pracy nad poprawą ustroju Rzeczypospolitej. Jego podstawą jest służba ojczyźnie w czasie pokoju, poprzez redagowanie nowych, bardziej sprawiedliwych praw jak i poprzez wprowadzanie zasad społecznej sprawiedliwości w życiu codziennym.
Tak naprawdę jednak nie ma jednego wzorca "człowieka oświecenia" typowego dla tej epoki, która sama w sobie jest różnorodna i złożona. W świetle ideologii epoki , jej racjonalizmu i "powrotu do świata rzeczy" wzorcowym modelem powinien być "umysł oświecony" tj. Wolter, Ignacy, Krasicki, Diderot. Ten portret to usposobienie umysłowych osiągnięć epoki:
reprezentuje erudycję, zaufanie wobec nauki, zdystansowanie wobec religii, humanizm. Jest wielbicielem sztuki, walczy o rozwój kultury, nie stroni od kunsztownej mody, pięknego otoczenia. Ten XVIII wieczny "oświecony erudyta" jest ojcem wielu naszych współczesnych poglądów, gdyż głosił i utrwalał ideały tj. równość ludzi, potrzebę edukacji, walkę z zabobonem, możliwość zarządzania własnym losem. Odpowiedzialny jest także w dużej mierze za materializm współczesnego świata - dzięki rozwojowi nauki i wynalazkom odchodzi mistyka i uduchowienie ludzkich działań. Zaraz za oświeceniowym erudytą postępują inne postacie - czuły sentymentalista. (ojcem sentymentalizmu był Jan Jakub Rousseau). To on już wówczas w wieku światła i rozumu, wskazuje na inną sferę prawd o człowieku: duszę, serce, uczucia. Przestrzega przed odejściem od natury, przed cywilizacją miast.
Antywzorce.
Pogląd ludzi "epoki rozumu" w sprawie ich barokowych poprzedników był jednoznaczny. Ciemnotą i zacofaniem określili XVII wieczne społeczeństwo, a potępili zwłaszcza mit Sarmaty i szereg szlacheckich obyczajów, który zresztą nadal stawały na drodze reformom politycznym i kulturalnym. Literatura ówczesna za ulubiony przedmiot szyderstw i krytyki obrała sobie arsenał wad i przywar szlacheckich (Ignacy Krasicki - "Satyry"). Piętnowano:
pijaństwo (pozbawia człowieka rozumu), rozrzutność, pychę i samowolę. Wychowanie i nauczanie młodego szlachcica wyśmiał Krasicki w "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach", tam też ukazuje zagraniczne wojaże młodzieży szlacheckiej i obala mit wyższości tego stanu nad innymi. Komedia J. Ursyna Niemcewicza pt. "Powrót posła" wylicza szlacheckie wady wprost - Gadulski ,obrońca liberum veto i wyznawcę tezy o sarmackim pochodzeniu, jego żonę - rozkapryszoną i zmanierowaną kosmopolitkę, lepiej mówiącą po francusku niż po polsku. Szlacheckie wady wyśmiewa także Adam Naruszewicz - satyra "Chudy literat, która oskarża stan szlachecki o nieuctwo, zacofanie i niechęć do
ksiąg.
TEKST PROGRAMOWY
Immanuel KANT
Co to jest oświecenie?
Fragmenty
Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierownictwa. Zawinioną jest ta niepełnoletność wtedy, kiedy przyczyną jej jest nie brak rozumu, lecz decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego kierownictwa. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem ? tak oto brzmi hasło oświecenia.
(...) To bardzo wygodne być niepełnoletnim. Jeśli posiadam książkę, która zastępuje mi rozum, opiekuna duchownego, który zamiast mnie posiada sumienie, lekarza, który zamiast mnie ustala moją dietę itd., itd. ? nie muszę sam o nic się troszczyć. Nie potrzebuję myśleć, jeśli tylko mogę za wszystko zapłacić; inni już zamiast mnie zajmą się tą kłopotliwą sprawą. O to, by większa część ludzi (a wśród nich cała płeć piękna) uważała krok ku pełnoletności, już sam dla siebie trudny, także za niebezpieczny ? o to troszczą się już ich opiekunowie, którzy łaskawie podjęli się trudów nadzorowania. (...)
Toteż każdemu pojedynczemu człowiekowi trudno jest wydobyć się z niepełnoletności, która stała się prawie jego drugą naturą. Polubił ją nawet, tę swoją niepełnoletność, i nie jest rzeczywiście zdolny tak od razu zacząć posługiwać się swym własnym rozumem ? nigdy bowiem nie pozwolono mu nawet uczynić próby w tym kierunku. Dogmaty i formułki ? owe mechaniczne narzędzia rozumnego używania, a raczej nadużywania swych naturalnych zdolności ? to dzwoneczki błazeńskie wiecznie trwającej niepełnoletności. (...)
Do wejścia na drogę oświecenia nie potrzeba niczego prócz wolności: i to wolności najnieszkodliwszej spośród wszystkiego, co można nazwać wolnością, mianowicie wolności czynienia wszechstronnego, publicznego użytku ze swego rozumu. (...) Wszędzie wiec mamy do czynienia z ograniczeniami wolności. Które jednak z nich są przeszkoda dla oświecenia i tylko taki użytek może doprowadzić do urzeczywistnienia się oświecenia wśród ludzi; natomiast prywatny użytek może być często bardzo ograniczony, a mimo to nie stanowić jakiejś szczególnej przeszkody dla postępu oświecenia. (...)