Art. 101 Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 1982 roku (Polska jest jej stroną)

„Każdy z następujących czynów stanowi piractwo:

(a) wszelki bezprawny akt gwałtu, zatrzymania lub grabieży popełniony dla celów osobistych przez załogę lub pasażerów prywatnego statku lub samolotu i wymierzony:

(i) na morzu pełnym przeciwko innemu statkowi morskiemu lub powietrznemu albo przeciwko osobom lub mieniu na pokładzie takiego statku morskiego lub powietrznego;

(ii) przeciwko statkowi morskiemu lub powietrznemu, osobom lub mieniu w miejscu niepodlegającym jurysdykcji żadnego państwa;

(b) wszelki akt dobrowolnego udziału w korzystaniu ze statku morskiego lub powietrznego, jeżeli jego sprawca wiedział o okolicznościach nadających takiemu statkowi charakter pirackiego statku morskiego lub powietrznego;

(c) wszelki akt podżegania do popełnienia czynów określonych w punktach (a) i (b) lub wszelki akt celowego ułatwiania popełnienia takich czynów”.

Sprawa statku Santa Maria (1961 rok)

Na pełnym morzu grupa uzbrojonych mężczyzn zajęła portugalski statek Santa Maria (napastnicy zaokrętowani byli jako pasażerowie). W czasie incydentu jeden z członków załogi statku zginał, a inny został ranny. Napastnicy przedstawili się jako stronnicy gen. Delgado, który był przeciwnikiem ówczesnego prezydenta Portugalii Salazara. Wskazywali na polityczny kontekst napaści.

? Czy byli oni piratami w rozumieniu prawa międzynarodowego?

Brazylia - na terytorium której schronili się później napastnicy - nie uznała ich za piratów stwierdzając, że napaść nie była dokonana z powodów osobistych, lecz politycznych. Inna rzecz, że pogląd ten może być kwestionowany.

Sprawa Castle John i inni v. Mabeco (1986 rok, sądy belgijskie)

W sprawie tej za akt piractwa uznano działanie przedstawicieli organizacji Greenpeace, którzy zniszczyli belgijski statek w ramach pro-ekologicznej akcji protestacyjnej. Tym samy stwierdzono, że statek zniszczono z pobudek osobistych.

Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 2625 z dnia 24 października 1970 roku (tzw. Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych)

„Zgodnie z zasadą równouprawnienia i samostanowienia ludów, wyrażoną w Karcie Narodów Zjednoczonych, wszystkie ludy mają prawo:

• swobodnie określać, bez zewnętrznej ingerencji, ich status polityczny, oraz

• dążyć do swego gospodarczego, społecznego i kulturalnego rozwoju, zaś każde państwo ma obowiązek szanować to prawo zgodnie z postanowieniami Karty”.

Uzyskanie niepodległości przez Timor Wschodni

Timor został skolonizowany przez Portugalczyków w XVI w.

Dnia 28 listopada 1975 roku Timor Wschodni ogłosił niepodległość, ale dziewięć dni później inwazję rozpoczęły wojska indonezyjskie, które doprowadziły do zaanektowania wyspy przez Indonezję.

W ciągu kolejnych dwóch dekad ok. 100.000-250.000 osób zginęło w wyniku konfliktu między ruchem narodowo-wyzwoleńczym a siłami rządowymi.

Dopiero dnia 30 sierpnia 1999 roku odbyło się - z inicjatywy ONZ - powszechne referendum, w którym większość Timorczyków opowiedziała się za niepodległością.

Wiosną 2002 roku społeczność międzynarodowa uznała Timor Wschodni za niepodległe państwo.

Przypadek Abchazji

Dnia 18 listopada 2006 roku parlament Abchazji - separatystycznego regionu Gruzji - zwrócił się do rządu Abchazji: „Prosimy rząd Abchazji o wystąpienie do Federacji Rosyjskiej [...] i organizacji międzynarodowych oraz wspólnoty międzynarodowej o wszczęcie procesu uznania niepodległości Republik Abchazji”.

Abchazja po wojnie w latach 1992-1993 oderwała się de facto od Gruzji, ale nie została do tej pory uznana przez żadne państwo.

Czy Abchazja - powołując się na prawo do samostanowienia - uprawniona jest do secesji, czyli oderwania się od Gruzji? Temat ten zostanie dokładniej omówiony w dalszej części wykładu. W tym miejscu jedynie wskazać należy, że prawo do secesji nie przysługuje (co do zasady) poza procesem dekolonizacyjnym. Skoro zatem naród abchaski nie znajduje się pod władztwem kolonialnym innego państwa, co do zasady nie może (zgodnie z prawem międzynarodowym) przeprowadzić secesji.

Art. 53 i 64 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów

Art. 53 „Traktat jest nieważny, jeżeli w chwili jego zawarcia jest sprzeczny z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego [tzn. z normą ius cogens]”.

Art. 64 „Jeżeli powstanie nowa imperatywna norma powszechnego prawa międzynarodowego [tzn. norma ius cogens], jakikolwiek istniejący [tj. zawarty wcześniej] traktat sprzeczny z tą normą staje się nieważny i wygasa”.

Przykład dotyczący sprzeczności „zwykłej” normy z normą ius cogens

Przyjmijmy, że w styczniu 2005 roku między państwami A i B zawarta zostaje umowa następującej treści: „W razie zmian terytorialnych i politycznych na obszarach należących do państwa C, strefy interesów Wysokich Umawiających się Stron (czyli państwa: A oraz B) będą rozgraniczane wzdłuż linii określonej w załączniku V do niniejszej Umowy. Zagadnienie, czy interesy obu wymienionych wyżej Stron Umowy czynią pożądanym utrzymanie odrębnego państwa C i jakie mają być granice tego państwa, może być ostatecznie rozstrzygnięte dopiero w toku dalszych wydarzeń politycznych. W każdym razie obie Strony rozważą tę sprawę w drodze przyjaznego porozumienia”

Umowa powyższa jest ab initio nieważna, jako że uznać ją należy za sprzeczną z zakazem agresji. Gdyby jeden z kontrahentów uchylił się od jej wykonywania, nie ponosiłby z tego tytułu odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej.

Sprawa Yassin Abdullah Kadi v. Rada Unii Europejskiej (Europejski Trybunał Sprawiedliwości, 2005 rok).

W latach 1999 i 2000 Rada Bezpieczeństwa ONZ wydała dwie rezolucje, które nakładały na państwa członkowskie obowiązek zamrożenia aktywów na rachunkach osób fizycznych oraz innych podmiotów powiązanych z reżimem Talibów oraz z ugrupowaniem Al-Kaida. W wykonaniu tych rezolucji wydane zostały rozporządzenia Rady (akty prawa wspólnotowego, bezpośrednio skuteczne w państwach członkowskich), które stanowiły podstawę prawną zamrażania aktywów na rachunkach podmiotów objętych sankcjami w bankach państw członkowskich.

Skarżącym w tej sprawie był saudyjski biznesmen, domagający się stwierdzenia nieważności rozporządzeń wspólnotowych (wydanych w wykonaniu rezolucji RB ONZ), na podstawie których środki na jego rachunkach bankowych zostały zamrożone w Wielkiej Brytanii.

ETS stwierdził m. in., że zasadą jest pierwszeństwo zobowiązań wynikających z Karty NZ nad innymi zobowiązaniami prawnomiędzynarodowymi (zob. art. 103 Karty Narodów Zjednoczonych). Nie można zatem badać, czy rezolucje RB ONZ są zgodne z prawem międzynarodowym. Z drugiej strony jednak, dopuszczalne jest badanie zgodności treści rezolucji RB (które również są formą zobowiązań wynikających z Karty) z normami o charakterze ius cogens. Wynika z tego zatem, że w przypadku wydania przez RB ONZ rezolucji niezgodnej z normami ius cogens (np. może tu chodzić o rezolucję wzywającą do aktów ludobójstwa) państwa członkowskie ONZ winny przyznać pierwszeństwo normom ius cogens i nie wykonywać takiej rezolucji.

ETS uznał, że wzmiankowane rezolucje RB ONZ nie naruszają jednak norm ius cogens. W konsekwencji uznano również, że brak jest podstaw do stwierdzenia nieważności rozporządzeń wspólnotowych, wydanych na podstawie tych rezolucji.

Sprawa incydentu w ambasadzie hiszpańskiej w Gwatemali, 1980 rok

Normą powszechnego prawa zwyczajowego jest, że pomieszczenia misji dyplomatycznej są nietykalne. Znaczy to m. in. że władze państwa przyjmującego nie mogą (w żadnym przypadku) wkroczyć na teren misji dyplomatycznej bez zgody jej szefa.

Po zajęciu pomieszczeń ambasady hiszpańskiej w Gwatemali przez terrorystów, władze Gwatemali podjęły decyzję (wbrew woli szefa misji) o odbiciu zakładników. 39 osób (w tym członków misji dyplomatycznej) zginęło. Hiszpania zerwała stosunki dyplomatyczne z Gwatemalą.

Zauważmy, że na podstawie normy prawa zwyczajowego dotyczącej nietykalności pomieszczeń misji dyplomatycznej powstaje szereg zobowiązań inter partes. Jednym z nich jest zobowiązanie Gwatemali do tego, by nie naruszała nietykalności misji hiszpańskiej. Uprawnionym („wierzycielem”) jest Hiszpania (i tylko ona może żądać od Gwatemali, by ta nie naruszała nietykalności pomieszczeń jej misji). Zobowiązanym zaś („dłużnikiem”) jest Gwatemala.

▼! Sprawa Afryki Południowo-Zachodniej (MTS, Etiopia i Liberia v. RPA, 1966 rok)

Terytorium Afryki Południowo-Zachodniej od wieku XIX znajdowało się pod protektoratem niemieckim.

Po zakończeniu I wojny światowej terytorium to zostało objęte systemem mandatowym Ligi Narodów. System mandatowy na tym polegał, że społeczności, ludy i terytoria, które ze względu na swój stopień rozwoju nie były jeszcze w stanie funkcjonować jako niepodległe państwa, poddane zostały „świętemu powiernictwu” (jak to ujęto w pakcie Ligi Narodów) cywilizacji. Afryka Południowo-Zachodnia została uznana za tzw. mandat typu C. Należały doń terytoria, które „wskutek rzadkości zaludnienia albo małego obszaru albo odległości od centrów cywilizacji, albo geograficznej przyległości do terytorium mandatariusza (tj. wykonawcy mandatu) i innych okoliczności mogły najlepiej być administrowane wedle praw mandatariusza jako część jego terytorium, z zastrzeżeniem [określonych w innym miejscu] gwarancji w interesie ludności tubylczej”.

Mandatariuszem w stosunku do Afryki Południowo-Zachodniej została Unia Południowo-Afrykańska (późniejsza RPA).

Mandat typu C nadawał państwu-mandatariuszowi pełną swobodę w zakresie administracji i ustawodawstwa na terytorium mandatowym; terytorium to stanowiło integralną części tego państwa. Państwo-mandatariusz miało obowiązek popierania dobrobytu materialnego i moralnego oraz postępu społecznego tubylców, zakazania handlu niewolnikami i pracy przymusowej, zakazania dostarczania tubylcom napojów upajających. Nie wolno było tworzyć baz wojskowych i morskich, kształcić wojskowo tubylców w celach innych, niż policji wewnętrznej i ochrony terytorium.

Po zakończeniu II wojny światowej system mandatowy Ligi Narodów powinien zostać zastąpiony systemem powierniczym ONZ. Wymagało to jednak zgody państwa-mandatariusza. RPA nie wyrażała zgody na poddanie Afryki Południowo-Zachodniej systemowi powiernictwa w ramach ONZ i żądała, by uznać jej roszczenia do inkorporacji Afryki Południowo-Zachodnie (traktowała zresztą to terytorium jako de facto swoją piątą prowincję). Propozycja ta nie spotkała się z akceptacją ONZ.

Dwa państwa: Liberia i Etiopia wszczęły przed MTS postępowanie przeciwko RPA domagając się stwierdzenia, że RPA naruszyła postanowienia mandatu, postępując w sposób z nim sprzeczny (m. in. przez wprowadzanie w Afryce Południowo-Zachodniej polityki segregacji rasowej, np. jedynie biała mniejszość była reprezentowana w „białym” parlamencie RPA).

Zauważmy, że na skutek postępowania RPA, interesy Liberii i Etiopii nie zostały bezpośrednio naruszone. Czy państwa te mogły wystąpić przed MTS przeciwko RPA, zakładając, że:

• zakaz stosowania polityki segregacji rasowej ma charakter erga omnes,

• „święte powiernictwo” (tj. system mandatowy) zostało ustanowione w istocie w interesie całej społeczności międzynarodowej (nie zaś wyłącznie w interesie ludności Afryki Południowo-Zachodniej)?

MTS stwierdził, co następuje: „[chcąc rozpatrzyć merytorycznie skargę Liberii i Etiopii przyjąć należałoby] konstrukcję actio popularis, konstrukcję przysługującego każdemu [państwu] prawa do wszczęcia postępowania w celu dochodzenia interesu publicznego. Jakkolwiek konstrukcje takie są znane niektórym systemom prawa krajowego, actio popularis nie funkcjonuje na gruncie prawa międzynarodowego w takim kształcie, w jakim znane jest [to prawo] w dniu wydania wyroku”.

Sprawa incydentu lotniczego z 1999 roku (Pakistan v. India, MTS, 2000 rok)

Rankiem dnia 10 sierpnia 1999 roku z lotniska w Karaczi (Południowy Pakistan) wystartował treningowy samolot pakistańskiej marynarki wojennej typu Atlantique z szesnastoma członkami załogi na pokładzie.

Półtorej godziny po starcie samolot został trafiony rakietami wystrzelonymi (jak twierdził Pakistan) przez samoloty indyjskie. Cała załoga zginęła. Wrak maszyny znaleziono na terytorium Pakistanu, ok. 2 mil od granicy z Indiami. Wkrótce po katastrofie - zdaniem Pakistanu - indyjskie śmigłowce wtargnęły w pakistańską przestrzeń powietrzną w celu zabrania części szczątków wraku. Miały one (rzekomo) być wykorzystane jako dowód, że Atlantique został zestrzelony nad terytorium Indii.

Składając wniosek o wszczęcie postępowania przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości Pakistan wskazał na naruszenie przez Indię szeregu norm prawa międzynarodowego, m. in. naruszenie zakazu używania siły przeciwko nietykalności terytorium albo niepodległości politycznej innego państwa.

MTS, dla stwierdzenia swej kompetencji do merytorycznego rozpoznania sprawy, zbadać musiał, czy India wyraziła zgodę na to, by sprawy z jej udziałem rozstrzygane były przez ten Trybunał. India złożyła kilka lat wcześniej deklarację o uznaniu jurysdykcji (kompetencji) MTS, ale z wyłączeniem tych sporów, w których drugą stroną będzie inny członek Commonwealth of Nations. MTS nie mógł zatem sprawy merytorycznie rozstrzygnąć (jako że Pakistan jest członkiem Commonwealth of Nations).

Artykuł 36 Statutu MTS, określający przypadki, w których MTS może spór między państwami rozpatrywać

„1. Orzecznictwu Trybunału podlegają wszelkie spory, które:

• [pierwszy przypadek] doń wniosą strony [a zatem państwa mogą na podstawie porozumienia między sobą oddać konkretny spór (już istniejący, albo przyszły) do rozstrzygnięcia MTS], oraz

• [drugi przypadek] wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w Karcie Narodów Zjednoczonych albo w obowiązujących traktatach i konwencjach [a zatem umowa międzynarodowa, której stronami są dane państwa, stanowić może, że spory powstające w związku ze stosowaniem tej umowy podlegają kompetencji MTS].

2. [trzeci przypadek] Państwa, będące stronami w niniejszym Statucie, mogą w każdym czasie oświadczyć, że, w stosunku do każdego innego państwa, które przyjęło takie same zobowiązanie, uznają za przymusową ipso facto i bez specjalnego porozumienia, jurysdykcję Trybunału w sporach natury prawnej, dotyczących:

a) wykładni traktatu;

b) każdej kwestji prawa międzynarodowego;

c) rzeczywistości każdego faktu, który, o ile by został stwierdzony, stanowi pogwałcenie zobowiązania międzynarodowego;

d) rodzaju lub wysokości odszkodowania należnego za zerwanie zobowiązania międzynarodowego [jest to tzw. „klauzula fakultatywna'].

3. Deklaracja wyżej wymieniona może być bezwarunkowa, albo pod warunkiem wzajemności ze strony kilku lub pewnych określonych państw, albo wreszcie złożona tylko na pewien okres czasu.

[...]

Art. 2 ust. 4 Karty Narodów Zjednoczonych

„Wszyscy członkowie powinni w swych stosunkach międzynarodowych powstrzymywać się od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko nietykalności terytorium albo niepodległości politycznej któregokolwiek państwa”

Art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych

„[...] [Każdemu Państwu przysługuje] niepozbywalne prawo do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej w przypadku napaści zbrojnej [nie każde „użycie siły zbrojnej” jest „zbrojną napaścią”. Za zbrojną napaść uznać należy z pewnością „akt agresji” (jego definicja podana już została w toku wykładu), natomiast można mieć poważne wątpliwości, czy drobny incydent graniczny (np. incydentalne przekroczenie granicy przez odziały wojskowe sąsiada) stanowi „zbrojną napaść” usprawiedliwiającą użycie siły zbrojnej w odwecie] któregokolwiek członka Narodów Zjednoczonych, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie niezbędnych zarządzeń w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Środki podjęte przez członków w wykonaniu tego prawa do samoobrony będą natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w niczym nie mogą uszczuplać władzy i odpowiedzialności Rady Bezpieczeństwa, wynikających z niniejszej Karty, do podejmowania w każdym czasie takiej akcji, jaką ona uzna za niezbędną do utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”.

Wojna o Pietruszkę (Sprawa wyspy Perejil/Parsley/Leila, 2002 rok, Maroko v. Hiszpania)

Perejil jest niewielką, niezamieszkałą wysepką (300x500 m.) położoną na Morzu Śródziemnym, 200 m. od wybrzeża marokańskiego i 6 km. od wybrzeży Hiszpanii.

Od 1668 roku kontrolę nad nią wykonywała Hiszpania, aczkolwiek roszczenia do wyspy podnosiło także Maroko.

11 lipca 2002 roku dwunastu policjantów marokańskich wylądowało na wyspie, rozbiło tam namioty i wbiło w ziemię flagę marokańską. Zostali ono wkrótce zastąpieni przez wojsko.

Hiszpania odpowiedziała na działanie Maroka wysyłając w pobliże Wyspy 5 okrętów wojennych. Żołnierze hiszpańscy wylądowali na wyspie i - bez wystrzału - zmusili do poddania się Marokańczyków.

Hiszpański minister obrony stwierdził, że „Hiszpania stała się przedmiotem zbrojnej napaści, a zatem istniały podstawy do użycia siły w celu obrony”. Po kilku dniach Hiszpanie wycofali swoje wojska.

Materiały do wykładu IV

z prawa międzynarodowego publicznego - semestr letni roku akademickiego 2006/2007

9

---