Motto wykładu

„W istocie rzeczy prawo międzynarodowe nie jest ani mitem, jak chcą jedni, ani panaceum na wszystko, jak uważają inni. Jest po prostu jedną z konstrukcji, które mogą być wykorzystane dla poprawy międzynarodowego porządku” [J. Brierly, The Law of Nations, Oxford 1955]

Przykłady norm prawa międzynarodowego publicznego

• art. II układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej z 1970 roku: „Każde z Państw Stron niniejszego Układu nie dysponujących bronią jądrową zobowiązuje się do nieprzyjmowania od kogokolwiek, bezpośrednio lub pośrednio, broni jądrowej lub innych jądrowych urządzeń wybuchowych oraz kontroli nad taką bronią lub takimi urządzeniami wybuchowymi, do nieprodukowania i nieuzyskiwania inną drogą broni jądrowej lub innych jądrowych urządzeń wybuchowych oraz do nieubiegania się i nieprzyjmowania jakiejkolwiek pomocy w produkowaniu broni jądrowej lub innych jądrowych urządzeń wybuchowych”;

• art. 1 konwencji o obywatelstwie kobiet zamężnych z 1959 roku: „Każde Umawiające się Państwo zgadza się, że ani zawarcie, ani rozwiązanie związku małżeńskiego pomiędzy jego obywatelem a cudzoziemcem, ani też zmiana obywatelstwa przez małżonka w czasie trwania związku małżeńskiego nie wpłyną automatycznie na obywatelstwo żony”;

• Art. 5 programu wymiany kulturalnej, naukowej i edukacyjnej między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Islamskiej Republiki Iranu na lata 2003 do 2006 A.D., co odpowiada latom 1382 do 1385 A.H.: „Strona irańska na wniosek Strony polskiej skieruje lektora języka perskiego do jednej z polskich szkół wyższych”;

Te trzy różne normy łączy to, że stały się obowiązującym prawem w wyniku zgodnego postanowienia grupy państw (w pierwszych dwóch przypadkach), bądź dwóch państw (w przypadku ostatnim).

Polska ustawa z dnia 12 listopada 1965 roku Prawo międzynarodowe prywatne (fragment)

Art. 1.: „ § 1. Ustawa niniejsza określa prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy.

§ 2. Przepisów ustawy niniejszej nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, której Polska Rzeczpospolita Ludowa jest stroną, postanawia inaczej”.

Art. 14: „O możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste”. [istotne np. wówczas, gdy obywatel RP pragnie w Polsce zawrzeć związek małżeński np. z obywatelką Arabii Saudyjskiej. Z powołanego przepisu wynika zatem, że związek małżeński w Polsce może zawrzeć 15 letnia obywatelka Arabii Saudyjskiej, o ile prawo saudyjskie na to zezwala. Zakładamy, że Polska i Arabia Saudyjska nie są stronami umowy międzynarodowej, która stanowi ci innego - zob. art. 1 § 2 powyżej].

Art. 32 i 33: „ Strony mogą poddać stosunek pracy wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z tym stosunkiem.

 Jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, stosunek pracy podlega prawu państwa, w którym strony w chwili powstania tego stosunku mają miejsce zamieszkania albo siedzibę. Jeżeli praca jest, była lub miała być wykonywana w przedsiębiorstwie pracodawcy, rozstrzyga, zamiast jego miejsca zamieszkania albo siedziby - siedziba przedsiębiorstwa.

Jeżeli strony nie mają miejsca zamieszkania albo siedziby w tym samym państwie i nie dokonały wyboru prawa, stosuje się prawo państwa, w którym praca jest, była lub miała być wykonywana”. [istotne np. wówczas, gdy sąd polski musi rozstrzygnąć jakie prawo stosować do rozstrzygnięcia sporu między białoruskim pracownikiem a jego polskim pracodawcą].

Przykład wyjaśniający pojęcie: „źródła prawa w znaczeniu formalnym”

Załóżmy, że Szef Kancelarii Prezydenta RP występuje w TVP i oświadcza, że po stronie każdego obywatela RP na stałe zamieszkałego w Polsce powstaje (od dnia 1 kwietnia 2007 roku) obowiązek uiszczania do końca każdego miesiąca kwoty 1 PLN, która będzie przeznaczana na budowę nowego gmachu Biblioteki Narodowej. Kto nie zapłaci w terminie, będzie zobowiązany do zapłaty 500% stawki podstawowej. Czy wskazane stwierdzenie będzie rodziło prawny obowiązek zapłaty po stronie obywateli RP?

Rozważmy na początku, czy ta wypowiedź może być uznana za wypowiedź o charakterze normatywnym? (wyjaśnimy, że wypowiedź o charakterze normatywnym to taka wypowiedź, która ze względu na swą treść i sposób sformułowania może -potencjalnie - kształtować zachowania tych, do których jest skierowana).

Tak, to jest wypowiedź o charakterze normatywnym. Ma hipotezę (tj. określa precyzyjnie, do kogo jest skierowana), dyspozycję (tj. określa powinne zachowanie) oraz sankcję.

Czy jednak rzeczywiście owo telewizyjne oświadczenie rodzi prawny obowiązek postępowania w określony sposób?

Udzielenie prawidłowej odpowiedzi na pytanie postawione w powyższym przykładzie wymaga uprzedniego wyjaśnienia, jakie są źródła prawa polskiego w znaczeniu formalnym.

Art. 87 Konstytucji RP: „1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. 2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego”.

Mówimy o nich jako o „formach” prawa polskiego z tego względu, że:

• uchwalane są w pewnym określonym, właściwym dla każdego trybie i przez określone, uprawnione podmioty (np. inny jest tryb przyjmowania ustaw i rozporządzeń);

np. Art. 120 Konstytucji RP: „Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, chyba że Konstytucja przewiduje inną większość. W tym samym trybie Sejm podejmuje uchwały, jeżeli ustawa lub uchwała Sejmu nie stanowi inaczej”.

• każde z nich ma określone właściwości i miejsce w strukturze porządku prawnego (np. w razie sprzeczności normy zawartej w Konstytucji z normą zawartą w ustawie - przeważa norma konstytucyjna).

np. Art. 91 ust. 2 Konstytucji RP: „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową”.

Reasumując: w istocie wskazana wypowiedź telewizyjna nie miała właściwej formy (ustawy, rozporządzenia etc), by być źródłem prawa polskiego.

Art. 38 ust. 1 Statutu MTS

„Trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, które będą mu przekazane, będzie stosował:

1. konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły, wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

2. zwyczaj międzynarodowy, jako dowód istnienia powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo;

3. (c) zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane (...)”.

Przykład dotyczący prawa zwyczajowego Burgundów

Zwyczajowe prawo Burgundów w pierwszych stuleciach nowej ery stanowiło, że: „Jeśli jakaś kobieta porzuci swego męża, z którym jest prawnie złączona, ma zostać zgładzona w bagnie”. Dla Burgundów zdradzenie męża przez żonę było czynem „szczególnie występnym i bulwersującym, jako że stanowiło pogwałcenie sakramentalnych norm, na których opierał się patriarchalny ład społeczny” (Karol Modzelewski, Barbarzyńska Europa, Warszawa 2004).

Podkreślenia wymaga, że chodziło tu, rzecz jasna, o interes społeczny, nie zaś wyłącznie interes jednostki - męża rogacza.

Sprawa udzielania azylu dyplomatycznego w Chile w 1973 roku

Załóżmy, że badamy, czy istnieje norma zwyczajowego prawa międzynarodowego pozwalająca na udzielanie azylu dyplomatycznego (tzn. czy prawo międzynarodowe pozwala członkom misji dyplomatycznej na to, by nie wydawali władzom państwa przyjmującego osoby, która na terenie misji się schroniła). W takim przypadku przejawem praktyki jest to, że dyplomaci państwa A w państwie B wydali albo nie wydali (w konkretnym przypadku) osobę, która na terenie misji dyplomatycznej ubiegała się o azyl.

W 1973 roku po obaleniu rządu prezydenta Allende w Chile, setki opozycjonistów obawiających się prześladowań szukało schronienia w obcych placówkach dyplomatycznych. Azylu wówczas udzielano ze względów humanitarnych. Były to przejawy praktyki, stanowiące podstawę wykształcenia się powszechnej normy zwyczajowej, zgodnie z którą azyl dyplomatyczny może być udzielony wówczas gdy przemawiają za tym względy humanitarne (np. wówczas, gdy azylantowi grozi śmierć, tortury, poniżające bądź nieludzkie traktowanie, względnie niesprawiedliwy proces sądowy).

Sprawa: Prokurator v. Hinga Norman (Specjalny Sąd dla Sierra Leone, decyzja z dnia 31 maja 2004 roku)

Oskarżonemu w sprawie postawiono zarzut naruszenia międzynarodowego prawa zwyczajowego przez prowadzenie werbunku i wcielania do oddziałów zbrojnych dzieci, które nie ukończyły piętnastego roku życia.

Zdaniem oskarżonego w 1996 roku (a zatem wówczas, gdy dopuścić się miał zarzucanych mu czynów) nie obowiązywała odpowiednia zakazująca norma międzynarodowego prawa zwyczajowego.

Sąd oddalił ten zarzut stwierdzając, że w 1996 roku odpowiednia norma międzynarodowego prawa zwyczajowego już obowiązywała. Wskazał m. in., że krajowe ustawodawstwa karne niemal wszystkich państw świata w roku 1996 zakazywały takiego werbunku. Ustanawianie przez państwa praw wewnętrznych odpowiedniej treści (w tym przypadku chodziło o zakaz werbowania dzieci do oddziałów wojskowych) wskazywało na istnienie praktyki, która była podstawą ukształtowania się normy międzynarodowego prawa zwyczajowego, zakazującej takiego werbunku.

Sprawa Jones v. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Arabii Saudyjskiej (wyrok brytyjskiej Izby Lordów z dnia 14 czerwca 2006 roku)

Jones domagał się przed sądami brytyjskimi odszkodowania od Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Arabii Saudyjskiej twierdząc, że w czasie pobytu na terytorium państwa poddawany był systematycznym torturom.

Sądy brytyjskie odmówiły rozpatrzenia tej sprawy twierdząc, że sąd jednego państwa nie może orzekać w sprawie, w której stroną jest inne państwo (o ile to ostatnie zgody na jurysdykcję obcego sądu nie wyraża). Takie rozstrzygnięcie stanowi rezultat przyjętego założenia, zgodnie z którym państwa są sobie równe, a równy nie może sprawować zwierzchniego władztwa (za pośrednictwem swoich sądów) wobec równego sobie.

Taki wyrok stanowi przejaw praktyki państw. Jeżeli podobnych w treści rozstrzygnięć jest więcej, to mówić możemy już o praktyce, stanowiącej element zwyczaju (tej treści, że sąd jednego państwa nie może orzekać w sprawie, w której występuje państwo obce, o ile to ostatnie zgody w tej mierze nie wyraża).

Umowy dwustronne w sprawie popierania i wzajemnej ochrony inwestycji (Bilateral investment treaties - BIT)

Umowy takie zawierane są między państwami w celu zagwarantowania pewnego standardu ochrony inwestycjom czynionym przez podmioty jednego państwa na terytorium państwa innego. Obecnie obowiązuje około 2.000 takich umów; pewne postanowienia powtarzają się w wielu z nich - nie można zatem wykluczyć, że taka praktyka (tj. zawieranie w umowach pewnych stałych klauzul określonej treści) prowadzi do powstania zwyczaju w tej mierze.

Np. art. 4 umowy z dnia 14 października 1992 roku zawartej między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Grecji w sprawie popierania i wzajemnej ochrony inwestycji: „(1). Inwestycje inwestorów każdej Umawiającej się Strony korzystać będą z pełnego bezpieczeństwa na terytorium drugiej Umawiającej się Strony.

(2). Inwestycje inwestorów każdej Umawiającej się Strony nie będą na terytorium drugiej Umawiającej się Strony wywłaszczone, znacjonalizowane lub poddane innym środkom, których skutek byłby równoznaczny z wywłaszczeniem lub nacjonalizacją, z wyjątkiem następujących warunków:

a) środki będą podjęte w interesie publicznym i zgodnie z właściwą procedurą prawną,

b) środki będą jawne i niedyskryminacyjne oraz

c) takim środkom będą towarzyszyć decyzje o wypłacie niezwłocznego, właściwego i rzeczywistego odszkodowania”.

Jeżeli podobne postanowienia zawarte są także w bardzo licznych innych umowach międzynarodowych, to nie można wykluczyć wykształcenia się normy zwyczajowej takiej treści, która będzie wiązała nawet państwa, które nie są stronami żadnego BIT-u.

Nie ma jednak prostej zależności. Fakt, że dana norma zawarta jest w umowie, której stronami są niemal wszystkie państwa świata nie oznacza jeszcze, że dana norma jest jednocześnie normą prawa zwyczajowego. Muszą być spełnione dalsze warunki, o którym będzie jeszcze mowa.

Sprawa Haya de la Torre (Kolumbia v. Peru; MTS, 1950 rok)

MTS w sprawie tej badał, czy placówka dyplomatyczna państwa A na terytorium państwa B może udzielić azylu dyplomatycznego zbiegłemu rebeliantowi ściganemu z przyczyn politycznych przez władze państwa B. MTS badając praktykę państw w kwestii udzielania azylu dyplomatycznego stwierdził, że: „Fakty przedstawione sądowi wykazują tak wiele niepewności i sprzeczności, tak wiele płynności i niezgodności w udzielaniu azylu dyplomatycznego oraz w oficjalnych poglądach wyrażanych przy różnych okazjach [...], że nie jest możliwe określenie stałej praktyki [...]”.

Zauważyć należy, że ta sprawa dotyczyła innego stanu faktycznego, niż opisany wyżej w przykładzie: Sprawa udzielania azylu dyplomatycznego w Chile w 1973 roku. W sprawie chilijskiej osobom ubiegającym się o azyl z przyczyn politycznych groziła śmierć, lub poniżające, czy nieludzkie traktowanie.

Przykład regionalnej normy zwyczajowej:

Współcześnie obowiązuje między państwami Ameryki Łacińskiej norma pozwalająca na udzielenie azylu dyplomatycznego uciekinierowi politycznemu (np. obalonej w wyniku zamachu stanu głowie państwa) nawet wówczas, gdy nie przemawiają za tym względy humanitarne.

Sprawa przejścia przez terytorium indyjskie (wyrok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z 1960 roku, Portugalia v. India)

Pomimo odzyskania przez Indie niepodległości w 1947 roku, pod kolonialnym władztwem Portugalii pozostały trzy niewielkie dystrykty: Goa, Diu i Daman. W skład tego ostatniego dystryktu wchodziły m. in. dwie niewielkie enklawy: Dadra i Nagar-Aveli. Przez wiele lat władze indyjskie zezwalały ludności cywilnej oraz cywilnym urzędnikom kolonialnym na przechodzenie przez terytorium indyjskie dla utrzymania komunikacji między enklawami. Latem 1954 roku w tych enklawach wybuchło powstanie, w którego rezultacie administracja portugalska została usunięta. Portugalskie oddziały wojskowe stacjonujące w pozostałych dystryktach nie uzyskały pozwolenia władz indyjskich na przejście wojsk przez terytorium Indii w celu stłumienia powstania. Powstał spór co do tego, czy Portugalii przysługiwało prawo przejścia, któremu odpowiadał obowiązek Indii do umożliwienia przejścia.

MTS w wyroku z 1960 roku stwierdził, że w 1954 roku Portugalczykom przysługiwało prawo przejścia dotyczące ludności cywilnej, cywilnych urzędników administracyjnych i transportu towarów. Oparte one było na dwustronnej normie zwyczajowej. Nie przysługiwało ono jednak w stosunku do oddziałów wojskowych.

Sprawa sporu dotyczącego rybołówstwa między Wielką Brytanią i Norwegią (wyrok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z 1951 roku)

Przedmiotem konfliktu było to, czy Norwegia zgodnie z prawem międzynarodowym wyznaczyła szerokość swojego morza terytorialnego. Nie był to jednak spór czysto akademicki: u jego podłoża leżały ważne dla obu państw kwestie gospodarcze.

Ujmując rzecz w dużym uproszczeniu: Norwegia - jak każde państwo - miała uprawnienie do wyznaczenia granicy swego morza terytorialnego (w jej przypadku mogło ono mieć szerokość 4 mil morskich). Istotne w tym kontekście jest to, że na morzu terytorialnym danego państwa inne państwa nie mogą (bez zgody tego pierwszego) prowadzić działalności rybołówczej. A zatem prawo połowów w strefie norweskiego morza terytorialnego przysługiwało tylko rybakom norweskim; nie przysługiwało zaś, w szczególności, rybakom brytyjskim.

Problem tylko w tym, w jaki sposób (i gdzie) wyznaczyć tzw. linię podstawową, od której mierzy się szerokość owego morza terytorialnego.

Zasadą było (i jest obecnie), że lina podstawowa to linia najniższego stanu wody przy odpływie na wybrzeżu danego państwa.

Wybrzeże norweskie ma jednak charakter szczególny: występują tam liczne fiordy, sundy a w znacznej części wybrzeże to tzw. skjærgaard (pasmo przylegających do wybrzeża wysepek i osychających skał). Norwegowie uznali, że w przypadku takiego typu wybrzeża nie znajduje zastosowania - przy wyznaczaniu linii podstawowej - metoda najniższego stanu wody przy odpływie. Zastosowali natomiast metodę tzw. „prostych linii podstawowych”. Tzn. łączyli wejścia do fiordów oraz najdalej wysunięte w morze punkty na owych wysepkach i skałach prostymi liniami (niektóre miały nawet ponad 40 mil długości) i dopiero od tak wyznaczonej linii wyznaczali swoje morze terytorialne. Norwegia stosowała tę metodę (na podstawie swego prawa wewnętrznego) od roku 1869.

Skutkiem zastosowania tej drugiej metody było „przesunięcie” w głąb morza pełnego granicy norweskiego morza terytorialnego (w stosunku do stanu jaki istniałby przy zastosowaniu metody najniższego stanu wody) i jednocześnie „wypchnięcie” rybaków brytyjskich z pewnych łowisk.

Wielka Brytania twierdziła w toku postępowania przed MTS, że międzynarodowe prawo zwyczajowe zakazuje wyznaczania prostych linii podstawowych o długości większej niż 10 mil morskich.

MTS stwierdził jedna, że nawet gdyby taka norma zakazująca (powołana przez Wielką Brytanię) rzeczywiście obowiązywała, to nie wiązałaby ona Norwegii, która zawsze sprzeciwiała się jej stosowaniu wobec siebie. Norwegia nie naruszyła prawa międzynarodowego wyznaczając proste linie podstawowe dłuższe niż 10 mil morskich.

Przykład dotyczący nowopowstałych państw

Timor Wschodni czy Erytrea po uzyskaniu niepodległości nie mogły skutecznie argumentować, że nie są związane (obowiązującymi w momencie ich powstania) normami prawa zwyczajowego, takimi jak np. norma statuująca nietykalność osobistą przedstawicieli dyplomatycznych.

1

9

Materiały do wykładu I z prawa międzynarodowego publicznego - semestr letni roku akademickiego 2006/2007

---