Sen to bardzo często eksponowany oraz eksplorowany motyw w kulturze, w sztukach plastycznych, literaturze czy filmie. W znaczeniu dosłownym oznacza po prostu codzienną czynność fizjologiczną człowieka, regenerację sił podczas nocnego odpoczynku. O wiele bardziej interesująca jest jednak inna sfera snu - śnienie. Marzenie senne, które staje się udziałem śpiącego, bywa często tak sugestywne, że nie potrafi on oddzielić jawy od snu. Według teorii Freuda sen jest wyrazem podświadomości, ukrytych ludzkich dążeń, pragnień, fascynacji. Wówczas wychodzą na jaw najbardziej skrywane w głębi umysłu kompleksy, przykre doświadczenia itp. W konkretnym tekście kultury motyw snu może być realizowany w rozmaity sposób. W dziełach dawnych epok często sen stanowił alegorię, jego znaczenie należało więc odczytywać symbolicznie. Szczególnie w romantyzmie zwracano uwagę na fakt, że sen kłóci się z racjonalizmem i realizmem, eksponując wątki czy tematy, które zbliżają się do fantastyki i irracjonalizmu. Wreszcie bardzo często spotykane jest budowanie rzeczywistości świata przedstawionego, czy to utworu literackiego, czy filmowego na kształt snu. Surrealizm eksponował zapis snu, co oznaczało podporządkowanie całej struktury danego tekstu kultury swoistym regułom marzenia sennego - poluźnienie motywacji psychologicznej wydarzeń czy związków przyczynowo-skutkowych.
FILM
Miasto zaginionych dzieci, reż. Jean-Pierre Jeunet
Film ukazujący nieco dziwną historię, opowiadającą o człowieku, który niesamowicie cierpiał z powodu braku marzeń sennych, czyli nie potrafił śnić. Aby jednak mieć sny, porywał dzieci, podłączał je do odpowiedniej maszyny, a ta zabierała im ich marzenia. Dzięki temu bohater mógł przeniknąć do ich świadomości, do ich bogatej wyobraźni i marzeń sennych. Choć ta historia jest dość odrealniona, to pokazuje jak ważne jest śnienie, a może bardziej jak straszny jest stan spania, ale pozbawionego snu, obrazów, marzeń. Sen potraktowany jest tu jako coś, czego brak nie pozwala w pełni normalnie funkcjonować i popycha do wielu, niesamowitych czynów.
Sny, reż. Akiro Kurosawa
Film składa się z ośmiu opowieści, snów samego autora. Sny te, wizje, ukazują Japonię w bardzo różnym świetle, w różnych sytuacjach. Wydarzenia, spostrzeżenia w nich zawarte, to m.in. chęć poznania świata przez dziecko skontrastowana z bezsensem ludzkich poczynań, wizja wybuch bomby nuklearnej. Można tu spotkać duchy zmarłych, zniszczonych przez brutalność tego świata. Sen jako prorocza wizja, jako wizja obaw i strachu reżysera przed ogólnie rozumiana zagładą. Sny opowiadające o cywilizacji, człowieku i bezmyślnego samounicestwienia.
Inne przykłady filmowe
Zbrodnia i kara, reż. Menahem Golan (niespokojny sen po morderstwie)
Arizona dream, reż. Emir Kusturica (atmosfera śnionych marzeń, snu)
W moich snach, reż. Neil Jordan (sen a zjawiska parapsychologiczne)
Lulu na moście, reż. Paul Auster (historia oparta na śnie bohaterki)
Sanatorium pod klepsydrą, reż. Wojciech Jerzy Has (sen bohatera o przeszłości)
Straszny sen Dzidziusia Górkiewicza, reż. Kazimierz Kutz (sen pomagający podjąć ważną decyzję)
Konopielka, reż. Witold Leszczyński (sen bohatera zwiastujący zmiany we wsi)
Ewa chce spać, reż. Tadeusz Chmielewski (senna dziewczyna)
LITERATURA
Jan Kochanowski Tren XIX albo Sen
Cykl Trenów Jana Kochanowskiego kończy utwór, zbudowany na kształt wizji sennej, swoistej halucynacji lub po prostu marzenia sennego. Pojawienie się matki poety z jego ukochaną Urszulką na rękach pozwala ukoić ból i pogodzić się ze stratą. Matka pokazuje Kochanowskiemu, jaki jest sens życia i śmierci, polecając mu zająć się ziemskimi sprawami. Wiersz jest dzięki temu zamknięciem bolesnych rozważań natury egzystencjalnej czy ontologicznej. Poeta ponownie może skupić się na tym, co jego twórczości najbliższe - na innym człowieku.
William Szekspir Sen nocy letniej
Fabuła tej szekspirowskiej komedii została skonstruowana wokół motywu snu. Jest on w dziele bardzo silnie obecny, występuje nawet w samym tytule. Bohaterowie tej opowieści często zapadają w sen, a jest to czas, kiedy elfy i inne postaci baśniowe powodują szereg licznych zabawnych nieporozumień i perypetii. Akcja tej komedii lokuje się gdzieś na pograniczu jawy i snu. Stale przeplatają się rzeczywistość realistyczna i fantastyczna. Zatarciu ulegają wszelkie różnice pomiędzy statusem postaci w dziele. Działania bohaterów - ludzi i elfów - są tutaj równouprawnione. Po szeregu przedziwnych wydarzeń wszystkie, nawet najbardziej zawiłe wątki, znajdują swoje szczęśliwe rozwiązanie - taka kompozycja dzieła również przypomina długi i barwny sen, po którym następuje przebudzenie.
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
W tym arcydramacie motyw snu jest silniej zaakcentowany trzy razy. Raz jest to scena przedstawiająca śpiącego Konrada, ponad którym toczą walką o jego duszę siły dobra i zła. Bohater zostaje wystawiony na próbę, co odbywa się poza jego poziomem świadomości. Sen Nowosilcowa ukazuje drogę jego społecznego awansu, robienie kariery po trupach. Na końcu tego koszmarnego majaku bohaterowi śni się jednak postępujący upadek rangi jego stanowiska. Zupełnie inaczej przedstawiony jest sen Ewy. Jest to sen spokojny, harmonijny, czysty, co jest bezpośrednim odbiciem jej postawy życiowej i jej postrzegania świata.
Lewis Carroll Alicja w krainie czarów
Powieść Carrolla opisuje podróż małej dziewczynki, Alicji do dziwnego świata, z całą galerią niesamowitych postaci. Wędrówkę Alicji poprzedza zaśnięcie, a jej powrót z bajkowej rzeczywistości następuje przez przebudzenie. Fantastyczne przestrzenie i postaci widziane oczami dziewczynki są odwzorowaniem postrzegania świata dorosłych przez dziecko, jawi się on bowiem jako zawiły, niezrozumiały. Powieść realizuje model fabularny, który znajduje wiele podobieństw z marzeniem sennym. W krainie czarów obowiązują zupełnie inne, paradoksalne i absurdalne niekiedy, prawa logiki. Brak jest tu mowy o jakiejkolwiek motywacji psychologicznej działań postaci, z wyjątkiem Alicji. Mnóstwo nielogiczności, chaotycznych wydarzeń czy czynów bohaterów fantastycznych przypomina wymykające się niekiedy spod kontroli ludzkie życie. Rzeczywistość bajkowa oprócz tego, że jest niesamowita, bywa nieprzyjazna, groźna - np. postać Królowej Kier i jej szafowanie karami śmierci. Sen deformuje jednak ową grozę i zarówno dla Alicji, jak i dla czytelników, staje się ona bardziej groteskowa niźli straszna.
Bruno Schulz Sklepy cynamonowe
Sztandarowy przykład polskiej literatury onirycznej. Schulz opisuje świat, który powoli staje się reliktem przeszłości, wypierany przez to, co nowe, kiczowate i prostackie. Pisarz posługuje się snem jako zasadą kompozycyjną dzieła. Wędrówka chłopca przez miasto po zapomniany portfel jest tego najbardziej wyrazistym przykładem. Szkoła, do której trafia bohater przybiera wygląd baśniowy, zupełnie odrealniony. Miasto jawi się jako labirynt, plątanina dróg i ścian domów, w której łatwo się zagubić. Także niesamowita postać ojca bohatera, dziwaczne manekiny czy ptaki są tu elementami fabuły, które mogłyby pojawić się jedynie w rzeczywistości zupełnie irracjonalnej, takiej, w której obowiązuje logika marzenia sennego.
Inne przykłady literackie:
Biblia, Stary Testament (sen faraona o siedmiu tłustych i siedmiu chudych krowach, wytłumaczony władcy przez Józefa)
Mitologia grecka, (postać boga snu - Hypnosa, brata boga śmierci Tanatosa oraz Morfeusz)
Pedro Calderon de la Barca Życie snem (bohater dramatu - Królewicz Władysław budzi się, nie wiedząc, co jest jawą, a co snem)
Bolesław Prus Lalka (sen Izabeli Łęckiej, w którym widzi ona Wokulskiego jako człowieka odrażającego, potwora o czerwonych rękach)
Stanisław Wyspiański Wesele (końcowy korowód tańczących postaci jest przedstawiony w konwencji onirycznej)
Franz Kafka Proces; Zamek (powieści Kafki przedstawiają często człowieka zdanego na samego siebie w dziwnym, nieprzyjaznym świecie, kreowanym na kształt koszmarnego snu)
Jerzy Andrzejewski Bramy raju (sen mnicha o zwieńczeniu losów uczestników krucjaty dziecięcej)
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Sen (liryk miłosny opisujący drogę do ukochanej osoby)
MALARSTWO
Wyidealizowana, nieziemsko piękna kobieta siedzi wśród gałęzi drzewa - oto portret żony artysty, prerafaelity. Wzrok kobiety zawieszony jest gdzieś daleko w przyszłości, blada cera, zapadnięte policzki i lśniące włosy oraz nabrzmiałe usta sprawiają wrażenie istoty nieziemskiej, przybywającej z zaświatów. To właśnie wyraz twarzy, pąki kwiatów, mgła w tle tworzą aurę zjawiska nierealnego, ze snu wziętego.
Artysta sportretował na tym obrazie swoja ukochaną Marie-Therese. W odróżnieniu od innych portretowanych kobiet, Maria była malowana zawsze z czułością. W czerwonym fotelu siedzi młoda, krągła kobieta. Ma zamknięte oczy i przechyloną głowę, dłonie luźno splecione na udach, sznur korali układa się swobodnie na linii ramion i dekoltu. Obraz utrzymany jest w ciepłej tonacji, a miękki i obły fotel harmonizuje pięknie z pulchnym ciałem śpiącej kobiety, z pewnością śniącej o czymś przyjemnym.
Inne przykłady malarskie:
Vittore Carpaccio Sen św. Urszuli (święta widzi we śnie anioła)
Stanisław Wyspiański Śpiący Staś (pięknie oddany bezwład, ale i urok śpiącej osoby)
Edward Munch Sen nocy letniej (ilustracja do utworu literackiego)
Jacek Malczewski Eloe z Ellenai (sen-śmierć)
Marc Chagall Akt nad Witebskiem (marzenie senne - unosząca się naga kobieta nad miastem)
Henri Rousseau Śpiąca cyganka (leżąca kobieta w towarzystwie lwa)
