„Spostrzeganie innych. Rozumienie i wyjaśnianie zachowania innych ludzi. Teorie atrybucji. Ukryte teorie osobowości. Podstawowy błąd atrybucyjny.”
Wprowadzenie
Temat, który wybrałem nie jest na pewno przypadkowy. Obecnie telewizji bardzo dużą popularność mają programy z gatunku „reality tv”. Mówię tutaj o programach „Big Brother” nadawanym przez TVN i „Dwa Światy” nadawanym przez Polsat. Oba te programy wzbudzają wiele kontrowersji i emocji. Cóż jest tych programach, że wzbudzają tyle emocji? Myślę, że możliwość podglądania innych, przez 24 godziny na dobę, bez żadnych zahamowań i ograniczeń, daje wielu z nas dużo przyjemności i zabawy, także pozwala nam na wiele konkluzji na własny temat. Utożsamiamy się z bohaterami tych programów, oceniamy ich, wyobrażamy sobie jakbyśmy się my zachowali w takich sytuacjach jak oni. Podobnie jest w życiu codziennym. Na każdym kroku obserwujemy innych. Spostrzeganie, obserwacja innych jest podstawową formą relacji międzyludzkich. Dzięki temu mamy także subiektywny obraz własnej oceny samego siebie. Proces ten jest o wiele więcej przysparza nam emocji niż spostrzeganie przedmiotów fizycznych. Zachowanie ludzkie na ogół jest nieprzewidywalne, nie istnieje tutaj żaden schemat działań, każdy także inaczej ocenia sytuację i interpretuje je. Podobne, a nawet te same formy lub cechy zachowań mogą być różnie oceniane przez różne grupy, środowiska czy kultury. Z racji mojego przyszłego zawodu z dużym bardzo zaangażowaniem oglądam program „Big Brother”, zapisałem się również do listy dyskusyjnej, aby móc poznać opinie innych ludzi na temat bohaterów tegoż programu, czyli zwyczajnie sobie poplotkować. Każdy członek jest bardzo zaangażowany w dyskusje i wzbudza ona w nas bardzo wiele emocji. Postaram się w tej pracy przede wszystkim samemu sobie odpowiedzieć na pytanie, jakim zjawiskiem jest spostrzeganie i dlaczego wzbudza ono w człowieku tyle emocji.
Informacje odbierane w procesie spostrzegania.
Na początku dalszych przemyśleń trzeba sobie uzmysłowić, że człowiek obserwując drugiego człowieka (może nawet samego siebie) zawsze odbiera dwa rodzaje informacji. Jedna to informacja o obiektywnych właściwościach obiektu, który spostrzegamy, czyli taka informacja opisowa. Jest niezależna od naszego stosunku emocjonalnego do spostrzeganego obiektu. W zbiór informacji obiektywnych zalicza się również relacje wiążące ze sobą różnych ludzi, ich przynależności do grup i szerszych zbiorowości społecznych, a także ich atrybutach społecznych (status, wykształcenie) itp.
Do drugiej klasy informacji odbieranych w procesie spostrzegania innego człowieka jest informacja o wartości, czyli informacja mająca charakter emocjonalny. Wydaję mi się, że lepiej jest używać pojęcia informacja emocjonalna, gdyż pojęcie wartości ma wiele innych znaczeń. Jeśli już będziemy używać tego pojęcia to będzie ono w kontekście przeżywania emocjonalnego, przyjemnego lub przykrego, doświadczenia z obiektem lub porównania opisowego obiektu z standardem idealnym.
Informacje o wartości, czyli mające charakter emocjonalny są wynikiem porównywania faktycznych właściwości obiektu, podmiotu z właściwościami uznanymi dlań za pożądane, czyli stwierdzeniem wielkości różnicy pomiędzy obiektem rzeczywistym a jego standardem idealnym. Więc jeśli pomiędzy naszymi oczekiwaniami wobec jakiegoś obiektu, podmiotu a stanem faktycznym istnieje duży dystans nasza ocena będzie negatywna. Czym dystans będzie większy, tym nasza ocena będzie gorsza. Należy przy tym dodać, że podstawą informacji o wartości jest informacja obiektywna, gdyż porównujemy ze standardem idealnym również wygląd zewnętrzny, jeśli stwierdzenie faktu, że osoba, którą spostrzegamy jest osobą inteligentną to także porównujemy to ze stanem faktycznym. Zatem zastanówmy się nad stereotypem, że osoba nosząca okulary jest osobą o wysokiej inteligencji. Czy nie często są właśnie takie nasze spostrzeżenia, czasami nie mające wiele wspólnego ze stanem faktycznym? Każdy człowiek jest źródłem informacji emocjonalnych, poddawany zostaje ocenie, jak również informacji opisowych, które to są właściwościami poznawalnymi. Nie ma człowieka, którego spostrzeganie, obserwacja dawałyby informację całkowicie neutralną. Ludzie, ich zachowania i właściwości, są, z jednej strony, obiektem bardzo głębokich i wnikliwych analiz, z drugiej - wywołują silne emocje i dostarczają przesłanek do ocen. Oczywiście nie każde spostrzeganie dające nam jakieś informacje obiektywne, opisowe, daje nam również informację emocjonalną. Gdyż nie każda cecha, wartość ma swój standard idealny. A więc może się zdarzyć tak, że liczba informacji obiektywnych jest bardzo duża, lecz informacja emocjonalna jest całkowicie neutralna. Wiele również zależy od obserwatora, w jakim kierunku idą jego spostrzeżenia i jakich informacji o danym obiekcie, podmiocie potrzebuje.
Organizacja informacji w spostrzeganiu.
Człowiek w spostrzeganiu innych ludzi kieruje się własną dostępną mu wiedzą. Stopień poznania jakiegoś podmiotu, obiektu ma wpływ na ilość informacji obiektywnych i emocjonalnych. Wszystko oczywiście zależy od nastawienia obserwatora. Może to być nastawienie oceniające lub diagnostyczne. Tak, więc nastawienie poznawcze decyduje o rodzaju gromadzonych informacji (afektywnych, czyli emocjonalnych lub deskryptywnych, czyli obiektywnych), a forma organizacji tych informacji ma wpływ na nastawienie obserwatora do spostrzeganego podmiotu. Można, więc zaryzykować stwierdzenie, że ilość informacji obiektywnych stosunku do ilości informacji emocjonalnych (i odwrotnie) ma wpływ na ocenę pozytywną lub negatywną.
Bardzo często zdarza się również, że informacje o jakieś osobie mogą się wzajemnie wykluczać lub pozostawać w niezgodności. Dobrym przykładem może tu być nastawienie ludzi do osób biednych, bezdomnych, które kojarzą nam się z osobami złymi, nieuczciwymi, złodziejami. Obawiamy się takich osób i odsuwamy je na margines społeczeństwa. Oczywiście zgodnie możemy przyznać, iż jest to osąd bardzo niesprawiedliwy, krzywdzący, ale tak naprawdę nikt nie czułby się bezpiecznie w towarzystwie takiej osoby nie znając jej zbyt dobrze.
Taka dwubiegunowość jest dość powszechnie spotykana w strukturach poznawczych. Dlatego też istnieją swego rodzaju standardy zgodności przekonań. Nie wszystkie one są oczywiście właściwe, urastając do rangi stereotypów.
Emocje natomiast są odpowiedzialne za przygotowanie organizmu do podjęcia działania, a także za kierowanie działaniem w trakcie jego trwania. Wynikiem tego informacja emocjonalna(afektywna) nie może być dwuznaczna, gdyż nie sposób jest wyodrębnić dwóch stanów emocjonalnych obserwatora podczas spostrzegania jednego obiektu lub podmiotu. Informacja afektywna umożliwia podjęcie jednoznacznych działań, a informacja obiektywna służy głownie do przygotowania obserwatora do działań przyszłych, które nie muszą mieć charakteru praktycznego. Człowiek koduje sobie informacje o realnych własnościach obiektów i zdarzeń.
Pozwala to na planowanie działań i przewidywania ich konsekwencji. Prosty przykład: wracając wieczorem samotnie do domu, gdy z przeciwka idzie grupa pijanych osób, przechodzimy na drugą stronę ulicy, unikamy także miejsc, według naszej oceny potencjalnie niebezpiecznych -ciemnych ulic, parków. Oczywiście ocena każdej z tych sytuacji jest nieobiektywna. Często, więc informacje obiektywne są w sprzeczności z informacjami emocjonalnymi.
Reguły operacji na informacjach.
Każdy spostrzegany obiekt (w naszym przypadku jest to drugi człowiek) jest potencjalnym źródłem wielu informacji. Im ten obiekt jest bardziej złożony, tym więcej informacji może dostarczyć obserwatorowi. To jednak, jakie będą to informacje nie zależy jedynie od właściwości samego obiektu. Pierwszą, więc regułą jest regułą selekcji informacji. Określa ona, na jakie cechy spostrzeganego obiektu obserwator zwróci uwagę i jak je wykorzysta procesie dalszej „obróbki” sądu. Drugą regułą jest reguła kategoryzacji. Dwóch obserwatorów oceniając ten sam obiekt mogą mu przypisać cechy skrajne (biegunowe) lub którąś z pozycji pośrednich. W procesie spostrzegania ludzi bezpośrednio są nam dostępne jedynie informacje o czysto zewnętrznych właściwościach (cechy fizyczne, wykonywane czynności i ich bezpośrednie skutki). Jednakże sąd o drugim człowieku, jeżeli ma być źródłem przewidywania przyszłych jego stanów (co jest warunkiem poznawczej kontroli obserwatora nad spostrzeganym obiektem),
Praca zaliczeniowa z psychologii społecznej
Radosław Buraczewski, Socjologia I rok, studia zaoczne, grupa 9
Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach