Antropologia kulturowa- wykład Borusowska

WYKŁAD 1 - „Poznawanie antropologii”

Antropologia jako nauka:

1. Każda dyscyplina nauki wyróżnia się trzema cechami: pytaniami, perspektywą i metodą.

2. Nazwa wywodzi się z greckich korzeni anthropos (mężczyzna/człowiek) i logos - nauka (o człowieku).

3. Antropologia jest badaniem różnorodności ludzkich ciał i zachowań w przeszłości i teraźniejszości.

Nie ma kultur lepszych i gorszych. Każda kultura jest inna, ale nie gorsza/głupsza. Antropologia najbardziej rozwinęła się w XX wieku. Antropologia kulturowa bada różnice między kulturami. (Ale są też inne antropologie! Mają m.in. inne ciała).

„Czwórpolowy” charakter antropologii:

1. Antropologia fizyczna (biologiczna);

2. Archeologia;

3. Antropolingwistyka;

4. Antropologia kultury.

Nowe subdyscypliny antropologii kulturowej:

a) antropologia miasta;

b) antropologia medycyny;

c) antropologia kryminalna;

d) antropologia wizualna;

e) etnomuzykologia;

f) etnobotanika;

g) antropologia rozwoju;

h) antropologia feministyczna;

!!! - KAŻDA ANTROPOLOGIA ZAJMUJE SIĘ INNYM „WYCINKIEM” - !!!

Perspektywa antropologiczna: specyficzny „kąt” czy punkt widzenia typowy dla antropologów, obejmujący badania międzykulturowe (porównawcze), holizm i relatywizm kulturowy.

Badania międzykulturowe: badania ukierunkowane na dokonywanie porównań i analizowanie problemów kulturowych na podstawie badań.

HOLIZM:

- polega na analizowaniu każdego elementu danej kultury w powiązaniu z jej innymi wszystkimi częściami składowymi oraz w zestawieniu z tą kulturą jako pewną całością.

- podejście znane jako „studium przypadku”.

RELATYWIZM KULTUROWY:

- reakcja w sytuacji zetknięcia się z różnicami kulturowymi, polegająca na próbie zrozumienia i ocenienia zachowań typowych dla innej kultury w kategorii właściwości jej standardów dobra, moralności, normalności, legalności itd., zamiast zgodnie ze standardami typowymi dla naszej kultury.

- z pojęciem relatywizmu wiążą się dla antropologa inne pojęcia :

a) szok kulturowy: zaskoczenie, zmieszanie i cierpienie odczuwane w sytuacji zetknięcia się ze sposobem życia, który jest nam obcy.

b) etnocentryzm: przekonanie lub postawa zgodnie z którą nasza własna kultura jest najlepsza bądź wręcz jedyna.

BŁĘDNE PRZEKONANIA NA TEMAT RALATYWIZMU:

1) Relatywizm nie oznacza, że wszystko jest dopuszczalne czy, że niemożliwe jest dokonywanie ocen.

2) Relatywizm kulturowy nie oznacza, że wszystko co zdarza się w danej kulturze jest dobre / moralne / normalne.

3) Relatywizm kulturowy nie oznacza uznania, że wszystko w co wierzy się w danej kulturze jest prawdą.

4) Relatywizm nie oznacza, że kultury różnią się od siebie pod każdym możliwym względem.

5) Relatywizm nie oznacza, że nie wolno porównywać kultur.

ZNACZENIE ANTROPOLOGII:

1. Antropologia wywiera bezpośredni wpływ na nasze decyzje i działania oraz na polityki krajowe i międzynarodowe.

2. Antropologia pokazuje nam prawdziwe oblicze ludzi.

3. „Bez względu na to czy o tym wiemy czy nie i czy tego chcemy czy nie, wszyscy żyjemy życiem antropologa”.

4. Antropologia umożliwia nam inne podejście do nas samych - i zmusza do niego.

ŹRÓDŁA ANTROPOLOGII:

- Różnorodność ludzką człowiek zawsze uznawał za fakt, jednak to jak na nią reagował to całkiem inna rzecz. Prawdopodobnie pierwszą reakcją była kombinacja następujących elementów:

• obojętność wobec innego;

• lęk i wrogość wobec innego;

• ocena i potępianie wobec innego;

• chęć i / lub prób wyeliminowania innego - przez podbój lub „konwersję” (wchłanianie);

• odrzucanie innego jako gorszego gatunku niż my - czasem jako kogoś, kto nie w pełni jest człowiekiem.

BARIERY BLOKUJĄCE PERSPEKTYWĘ ANTROPOLOGICZNĄ:

- całkowita pewność, że my mamy rację;

- nie było informacji o innych.

WYDARZENIA OD XVI WIEKU., KTÓRE STAŁY SIĘ ŹRÓDŁEM NOWEGO DOŚWIADCZENIA „INNEGO”:

1. wyprawy - odkrywanie lądów;

2. spotkania z innymi „zaawansowanymi cywilizacjami”;

3. renesans (odrodzenie chęci do wiedzy);

4. protestancka reformacja (tezy początkiem protestantyzmu);

5. rewolucja naukowa - zaczęła się od wymyślenia maszyny parowej. Rewolucja naukowa spowodowała rewolucję przemysłową.

PIERWSI MYŚLICIELE TRAKTUJĄCY INNE KULTURY Z POWAGĄ:

1. J. J. Rousseau;

2. T. Hobbes;

- nie uprawiali oni antropologii, ale przyjęta przez nich perspektywa różniła się od wszystkiego z czym mieliśmy do czynienia wcześniej.

3. Franz Boas;

4. Bronisław Malinowski;

- obaj zajęli stanowisko bardzo empiryczne, relatywistyczne, holistyczne i humanistyczne. Zbierali wiarygodne dane i wykorzystywali je do zrozumienia kultur w ich bieżącej postaci. Obaj uznawali OBSERWACJĘ.

SZKOŁY I OBOZY TEORETYCZNE WSPÓŁCZESNEJ ANTROPOLOGII:

1. Neoewolucjonizm (Leslie White, Julian Steuard);

2. Strukturalizm (Claudde Levi - Straus);

3. Etnonauka

4. Antropologia symboliczna / interpretatywna (Suzanne Langer, Ernest Cassier);

5. Antropologia marksistowska / krytyczna (Maurice Bloch i Maurice Godelier);

6. Materializm kulturowy (Marvin Harris);

7. Antropologia feministyczna (M. Mead).

WYKŁAD 2 - „Rozumienie i badanie kultury”

Kluczowe pojęcia antropologii:

- Zaliczamy do nich: społeczeństwo, obyczaj, struktura, funkcja i najważniejsze KULTURA.

- Nie ma żadnej autorytatywnej (oparty na wiarygodnym autorytecie, pewny, stanowczy) i powszechnie akceptowanej definicji kultury.

- Najpowszechniej cytowaną i wpływową jest definicja Edwarda Taylora w wydanej w 1871 roku książce pt. „Primitive Culture”.

Definicja kultury Taylora:

Kultura, względnie cywilizacja, ujęta w najszerszym sensie etnograficznym, jest złożoną całością zawierającą wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje, wszystkie inne zdolności i przyzwyczajenia nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa.

Klasyczne atrybuty kultury w różnych definicjach:

1) Uczenie się

2) Uwspólnienie

3) Symboliczny charakter

4) Integralność

5) Adaptacyjność.

Kultury uczymy się:

• ENKULTURACJA - proces za pośrednictwem którego jednostka uczy się kultury lub ją nabywa, zwykle będąc dzieckiem, znamy ją również pod nazwą socjalizacji.

• Ponowne wynalezienie kultury zgodnie ze wskazówkami - proces w trakcie którego jednostki zazwyczaj jako dzieci „nabywają” idee, pojęcia i umiejętności obserwując zachowanie innych, wypreparowując znaczenia i reguły oraz testując je w sytuacjach społecznych. W pełni kompetentni członkowie służą jako „przewodnicy” podczas tej nauki dostarczając modelowych zachowań i poprawiając niewłaściwe zachowania.

Kultura jest zasobem wspólnym:

• SPOŁECZEŃSTWO - grupa ludzi żyjących we względnej bliskości , wykazujący tendencję do zawierania związków małżeńskich między sobą częściej niż z ludźmi spoza tej grupy, posiadających pewien wspólny zbiór przekonań i zachowań.

• Kulturowy nie znaczy wspólny całemu społeczeństwu w 100% !

Wzory dystrybucji kultury według Ralpha Lintona:

UNIWERSALIA - ALTERNATYWY - SPECJALNOŚCI - WARIANTY

• Subkultura - grupa lub podzbiór w obrębie społeczeństwa wyróżniający się pewnymi unikalnymi aspektami zachowania, stylem ubioru, formami językowymi, przekonaniami czy wartościami.

• Kontrkultura - grupa lub podzbiór w obrębie społeczeństwa, który mniej lub bardziej intencjonalnie przyjmuje zachowania i przekonania lub praktyki niepasujące do głównego nurtu społeczeństwa bądź w stosunku do niego opozycyjne.

Kultura ma symboliczny charakter:

• Symbol - przedmiot, gest, dźwięk lub obraz, który „zastępuje” jakąś ideę czy pojęcie, albo przedmiot. Coś co ma „znaczenie” zwłaszcza w przypadku, gdy to znaczenie jest arbitralne i konwencjonalne, a zatem zależne od kultury.

• Kultura stanowi wielki system znaczeń według Clifforda Geertza jest „siecią znaczeń”.

Kultura ma integralny charakter:

• Kultury nie są chaotycznymi konglomeratami luźno powiązanych części.

• Antropologia kulturowa analizuje systemy kultury pod kątem 4 obszarów funkcjonalności:

1) ekonomiki

2) systemów pokrewieństwa

3) polityki

4) religii.

Kultura ma adaptacyjny charakter:

• Większość żywych organizmów jest w wysokim stopniu wyspecjalizowana do życia w konkretnym środowisku przyrodniczym.

• Ludzie są najmniej wyspecjalizowani, najbardziej „ogólni” spośród istot żywych.

• Podczas, gdy większość żywych stworzeń przystosowuje się do zamieszkiwanego środowiska cieleśnie, ludzie przystosowują się behawioralnie.

Biokulturowe podstawy ludzkich zachowań:

• Biokulturowość - wzajemne interakcje między czynnikami fizycznymi / biologicznymi i behawioralnymi / kulturowymi polegające na tym, że cechy fizyczne umożliwiają pewne zachowania, a te zachowania na zasadzie sprzężenia zwrotnego wpływają na cechy fizyczne.

Cechy fizyczne kategorii naczelne (prymaty):

1. Pięciopalczaste dłonie, paznokcie zamiast szponów, koniuszki palców wrażliwe na dotyk, niezwykle elastyczne kończyny zakończone dłońmi i stopami.

2. Uzębienie wielofunkcyjne i wyspecjalizowane, służące zarówno do „cięcia” jak i „ścierania”.

3. Duże mózgi w stosunku do wagi ciała ze szczególnie dobrze rozwiniętym obszarem czołowym i ciemieniowym.

4. Tendencja do pionizacji z głową raczej na „czubku” niż przed kręgosłupem. To umożliwia wyprostowaną postawę i skłonność do dwunożności.

5. Stosunkowo długa żywotność z długim okresem niedojrzałości i „dzieciństwa”.

Dominacja jako szczególne zachowanie naczelnych:

• DOMINACJA - stosunek społeczny w ramach którego pewne jednostki mają większy prestiż lub władzę w grupie co pozwala im cieszyć się dostępem do większej ilości zasobów o lepszej jakości, jak również „poważaniem” ze strony osobników niższej rangi.

naczelnych niebędących ludźmi i przypominające ludzkie zachowania:

1. agresja i terytorialność

2. komunikowanie się i interakcje społeczne

3. jedzenie mięsa i polowanie

4. używanie narzędzi i ich wytwarzanie.

Ewolucja współczesnego człowieka:

1. HOMO HABILIS (2,5 mln lat temu)

2. HOMO ERECTUS (1,8 mln lat temu)

3. ARCHAICZNY HOMO SAPIENS (600 tys. lat temu)

4. WSPÓŁCZESNY HOMO SAPIENS (200 tys. lat temu)

Badanie kultury:

- badania terenowe - udać się do społeczności, którą chcemy zbadać i zamieszkać w jej obrębie przez dłuższy czas w celu zebrania danych z „pierwszej ręki”.

- obserwacja uczestnicząca - nie tylko zamieszkać, ale też uczestniczyć w danej kulturze na ile to tylko możliwe.

- wywiad swobodny i kwestionariuszowy

- genealogia - informacje dotyczące systemów pokrewieństwa bądź więzów krwi i małżeństwa w danym społeczeństwie.

Etyka w badaniach antropologa

„Język a stosunki społeczne”

Cechy konstrukcyjne języka jako sposobu porozumiewania się ludzi:

1. Ulotność - komunikacja trwa bardzo krótko (z wyjątkiem formy pisanej)

2. Zdolność do wzajemnej wymiany - jednostki mogą być zarówno nadawcami jak i adresatami komunikatów

3. Sprzężenie zwrotne - użytkownicy języka potrafią nawzajem monitorować swoje komunikaty i poprawiać zawarte w nich błędy.

4. Semantyczność - elementy języka mają „znaczenie” lub odniesienie do rzeczywistości.

5. Arbitralność - związek między sygnałem językowym a jego „znaczeniem” nie jest „naturalny” czy „dany z góry”.

6. Dyskretność - język składa się z małych, oddzielnych „cząstek” nadających się do wielokrotnego użytku.

7. Przemieszczenie - język może się odnosić do rzeczy „nieobecnych” w danym czasie czy przestrzeni.

8. Produktywność - użytkownicy języka potrafią wytwarzać i rozumieć nowe komunikaty używając wcześniej poznanych elementów.

9. Samozwrotność - użytkownicy języka potrafią posługiwać się językiem na temat języka.

10. Dwuznaczność (nadużywalność) - język może być użyty w celu wyrażenia fałszu, wprowadzenia w błąd, bezsensownie.

11. Wyuczalność - użytkownicy jednego języka potrafią się nauczyć innego języka.

12. Transmisja kulturowa - reguły i konwencje językowe stanowią cechę własną danej grupy społecznej i są nabywane (bądź uczone) poprzez interakcję z grupą.

Skład języka:

• Każdy konkretny język składa się ze skończonego zbioru, łączenia tych elementów w większe i bardziej złożone jednostki.

• Użytkowni języka musi się nauczyć tych elementów i reguł oraz opanować je osiągając tzw. kompetencję językową.

Wymiary języka (każdym zajmuje się odrębny obszar językoznawstwa):

1. Fonologia - badanie dźwięków używanych w danym języku (fonem najmniejszy element dźwiękowy języka).

2. Morfologia czyli semantyka - analiza znaczeniowa języka (morfem najmniejszy element dźwiękowy języka będący nośnikiem znaczenia - morfem swobodny i zależny).

3. Syntaksa czyli gramatyka - reguły określające jak w danym języku porządkuje się słowa, aby zbudować zrozumiałe wypowiedzi.

4. Pragmatyka czyli socjolingwistyka - zasady i praktyki odnoszące się do używania języka w określonych sytuacjach w celu przekazania pewnych ważnych ze społecznego punktu widzenia informacji, takich jak względny status czy władza mówiących.

Preformatywność języka:

• Preformatywny - wypowiedzi językowe, które nie tylko opisują lecz realnie przekształcają świat społeczny np.:

- „sprawa została oddalona”;

- „nadaję Ci tytuł szlachecki”;

- „ogłaszam Was mężem i żoną”.

Literatura ustna i „wyspecjalizowane” style językowe:

• Folklor to „tradycyjna” zazwyczaj ustna literatura danego społeczeństwa, składająca się z rozmaitych rodzajów literackich tj. mit, legenda, opowiastka, piosenka, przysłowie i wiele innych.

• Niektóre ze stylów literatury ustnej uwypuklają rozmaitości społeczne znacznie wyspecjalizowanych zachowań językowych:

1. Przysłowia - właściwe ich użycie i rozumienie wymaga rozumienia świata znaczeń konkretnego społeczeństwa np. „Jeśli pies obrywa owoce palmy z kiści, nie obawia się jeżozwierza”.

2. Zagadki - w niektórych społeczeństwach dla dzieci i dla zabawy, a w innych elementem walki czy poniżenia np. „mała dziura pełna resztek trawy”.

3. Języki rytualne - w społeczeństwie może istnieć 1 czy kilka wyspecjalizowanych rodzajów językowych używanych do specjalnych celów np. mowa polityczna, pieść lecznicza, język rytuału dziewcząt wchodzących w dojrzałość lub np. łacina w średniowieczu - używanie jej sygnalizowało powagę.

Parajęzyk, wokalizacje i kinezyka:

1. Parajęzyk - cechy, które mówiący może dodać do języka, aby zmodyfikować faktyczne czy społeczne znaczenie mowy tj. ton głosu, głośność, intonacja, tempo oraz niejęzykowe dźwięki w rodzaju pochrząkiwania, rżenia.

2. Wokalizacja - niejęzykowe dźwięki, które mogą towarzyszyć mowie i wpływać na jej znaczenie np. eee, cyt cyt.

3. Kinezyka - zwana inaczej mową ciała - analiza ruchów ciała służących do komunikowania informacji ważnych ze społecznego punktu widzenia.

Zamiany językowe, utrata języka, rywalizacja między językami:

1. Dyglosja - używanie dwóch odmian języka przez członków danego społeczeństwa w celu realizacji odmiennych funkcji.

2. Pidżyn - uproszczona wersja języka zwykle używanego przez nierodowitych użytkowników w nieograniczonym zakresie np. w handlu. Zwykle jest to język niepełny niebędący „pierwszym” językiem.

Uczenie się języka:

Hipoteza Sapira - Whorfa: zwana hipotezą relatywizmu językowego - język nie jest tylko listą słów nazywający rzeczy, nie składa się tylko ze słów, stanowi również swoisty kod pojęć, idei, relacji (podobieństwo, różnica, czas itp.).

WYKŁAD 3

„Uczenie się bycia jednostką czyli osobowość i płeć kulturowa w antropologii”.

ONTOLOGIA KULTUROWA -

system pojęć typowy dla danego społeczeństwa , wskazujący jakie rodzaje rzeczy (włącznie z typami ludzi) istnieją na świecie, jakie są ich cechy i społeczna wartość. Pewien specyficzny dla danego społeczeństwa sposób kategoryzowania i wartościowania świata fiz. i społ.

Spór o „naturę ludzką”:

• w jakim stopniu zachowanie ludzkie człowieka dane jest z natury?

• a w jakim kształtowane przez kulturę?

• 2 szczególnie ważne aspekty tego sporu są powiązane z zagadnieniami osobowości i płci kulturowej.

Osobowość:

• W niektórych społeczeństwach, ale niekoniecznie wszystkich, zakłada się istnienie jakiegoś „własnego ja” (jaźni), które jest odrębną cechą jednostki.

• Ludzie być może nie są jedynym gatunkiem zdolnym do świadomości „własnego ja”, tak samo jak nie jesteśmy jedynym gatunkiem „zdolnym do” języka czy kultury.

Co to znaczy być człowiekiem?

• Psychiczna jedność ludzkości - pogląd zgodnie z którym wszystkich ludzi, bez względu na kulturę, cechują takie same podstawowe procesy myślowe.

• Mentalność pierwotna - idea kojarzona z Lucienem Levi - Bruhlem, głosząca, że ludy niezachodnie i „prymitywne” wykazują wyraźnie odmienne „przedlogiczne” wzory myślenia.

Amerykańska kultura i osobowość:

• Prace M. Mead: Trzy studia. Dojrzewanie na Samoa. Dorastanie na Nowej Gwinei. Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych.

• R. Benedict: Wzory kultury.

Osobowość jako wytwór kultury:

• OSOBOWOŚĆ - sposoby myślenia, odczuwania i zachowania się charakterystyczne dla konkretnej jednostki.

• ENKULTURACJA - to proces wiążący jednostkę ze społeczeństwem i oczekiwanymi w nim od jednostek oraz pożądanymi wartościami psychologicznymi i behawioralnymi.

Praktyki wychowania dzieci:

Metody stosowane przez członków danego społ. do sprawowania opieki nad dziećmi i przygotowania dzieci do roli przyszłych członków społ.

Na te praktyki można spojrzeć przez pryzmat 3 kategorii:

1. Jawna instrukcja

2. Modelowanie

3. „Ćwiczenia”.

Społeczeństwa zazwyczaj mają pewne rozpoznawalne cechy osobowościowe. Antropolodzy wyróżniają:

1. Osobowość podstawową - są to cechy psychologiczne charakterystyczne dla większości bądź wszystkich członków danego społeczeństwa.

2. Charakter narodowy - zakładane wspólne cechy całego społ. czy kraju, pojęcie stosowane w odniesieniu zwłaszcza do nowoczesnych społeczeństw czy państw narodowych.

3. Osobowość modalna - statystycznie najczęściej występujące cechy osobowościowe w danym społeczeństwie.

EMOCJE - czy są strukturalizowane przez kulturę?

- społeczeństwa zachodnie uznają emocje za cechy irracjonalne, niekontrolowane, niebezpieczne, często kobiece.

- nie wszystkie społ. podzielają taką koncepcję emocji (badania Lutza, 1998) nad Beduinami i społecznością Ifaluk (Mikronezja).

PŁEĆ KULTUROWA:

1. dymorfizm płciowy - występowanie dwóch fizycznie odmiennych form gatunku różniących się cechami płciowymi, a także pozapłciowymi takimi jak np. wielkość ciała.

2. płeć kulturowa - kat. społeczna bazująca na fiz. cechach, zachowaniach i wartościach kojarzonych z tymi kategoriami.

Ucisk kobiet w różnych kulturach:

- zabijanie niemowląt płci żeńskiej;

- Purdah - praktyka „noszenia zasłony”;

- Honorowe zabójstwo;

- Krępowanie stóp;

- Sati - tradycja - wdowa popełnia samobójstwo;

- Posag śmierci;

- „Obrzezanie kobiet”.

Wytwarzanie męskości:

• Istniejące w wielu społeczeństwach jawne przekonanie (lub domyślne przesłanie), że mężczyzną „trzeba dopiero stać się” podczas gdy „kobieta rodzi się kobietą”. Kobiecość jest faktem „naturalnym” a męskość to fakt społeczny.

• Przejawy takiej koncepcji to rytuały inicjacyjne istniejące w wielu społeczeństwach.

Tworzenie się „alternatywnych” płci kulturowych:

1. BERDACHE - koncepcja płci kulturowej w niektórych społecznościach rdzennych Amerykanów obejmująca biologicznych mężczyzn, którzy przyjmowali pewne kobiece zachowania i cechy osobowościowe.

2. EUNUCH - kategoria płci kulturowej, aseksualne jednostki (zwykle mężczyźni), którzy zostali wykastrowani lub tylko żyli w celibacie bądź byli sterylni, albo wyzbyci pożądania seksualnego.

3. HIDŹRA - koncepcja płci kulturowej w Indiach obejmująca biologicznych mężczyzn, którzy nie uznają się ani za mężczyzn, ani za kobiety, często odgrywają społeczne role przy okazji wesel i narodzin.

4. TRAVESTI - alternatywna rola genderowa w Brazylii, w ramach której mężczyźni przyjmują pewne fiz. cechy i zachowania seksualne kojarzone typowo z kobietami.

WYKŁAD 4

„Rasa i etniczność w antropologii”

Podobnie jak płeć kulturowa, rasa i etniczność to kulturowe interpretacje i zastosowania „faktów” - odpowiednio różnic fizycznych i behawioralnych. W niektórych kulturach wyjaśniają sens i czynią użytek z różnic międzyludzkich.

Ewolucja pojęcia rasy:

Przed XVI stuleciem w życiu i myśli zachodu nie było niczego takiego co można byłoby uznać za rasistowskie.

Znany nam system kategorii rasowych pojawił się w dziele Linneusza (1707-1778) - podzielił on gatunek ludzki na 4 podtypy na podstawie koloru:

1) typ biały

2) typ czarny

3) typ czerwony

4) typ żółty:

- klasyfikacja ras Linneusza:

1) HOMO EUROPAEUS - „biały sangwinik, muskularny. Włosy falujące, długie. Oczy niebieskie. Łagodny, bystry, pomysłowy. Okrywający się ciasno odzieniem. Rządzony prawami”.

2) HOMO AFER - „czarny, flegmatyczny, rozluźniony. Włosy czarne, silne, kędzierzawe. Skóra jedwabista. Nos płaski. Wargi obrzmiałe. Kobiety bezwstydne. Rządzony kaprysem.”

3) HOMO AMERICANUS - „czerwony, choleryczny, wyprostowany. Włosy czarne, proste, grube. Nozdrza szerokie, twarz surowa, zarost rzadki. Uparty, wesoły, wolny. Rządzony obyczajami.”

4) HOMO ASIATICUS - „ziemisty, melancholijny, sztywny. Włosy czarne. Oczy ciemne. Srogi, wyniosły, chciwy, okrywający się luźną odzieżą. Rządzony opiniami.”

Najbardziej wymyślny system typologiczny Carla Gustava Carusa (1789 - 1869):

• Ludzie dnia (rasa kaukaska)

• Ludzie wschodniego zmierzchu (Mongołowie, Malaje, Hindusi, Turcy i Słowianie)

• Ludzie zachodniego zmierzchu (Indianie amerykańscy)

• Ludzie mocy (Afrykańczycy i Australijczycy).

5 kluczowych komponentów pojęcia rasa:

1. Rasa to pewien „wyłączny i biologicznie wyodrębniony byt”.

2. Rasy są nierówne, a stosunki między rasami są z konieczności hierarchiczne (są rasy „lepsze” i „gorsze”).

3. Zewnętrzne cechy ras są tylko „powierzchniowymi manifestacjami realiów wewnętrznych” (tj. cechy behawioralne, intelektualne, temperament, cechy moralne i inne).

4. Wszystkie te cechy charakterystyczne dla ras są „naturalne” i przekazywane w genach oraz dziedziczone.

5. A zatem różnice i hierarchie między rasami są niezmienne i nigdy nie mogą być zmniejszone ani przekroczone.

Antropometria jako cecha XIX-wiecznej antropologii:

- Antropometria - pomiar ludzkich ciał zmierzający do ustalenia indywidualnych i grupowych („rasowych”) charakterystyk fizycznych.

- Kąt twarzy - kąt pod jakim dolna część twarzy i szczęka „odstają” w stosunku do płaskiej powierzchni czoła, używany przez „naukowych rasistów” do mierzenia różnic między rasami (im ostrzejszy ten kąt, tym bardziej „prymitywna” twarz).

- Indeks cefaliczny - miara objętości i kształtu czaszki/mózgu, bazująca na stosunku między szerokością głowy od ucha do ucha a jej głębokością od przodu do tyłu.

- Krzyżowanie się rzęs - termin odnoszący się do niepożądanych efektów mieszania się odmiennych typów genetycznych populacji, zwłaszcza grup rasowych.

- Eugenika - naukowa praktyka „udoskonalania” populacji lub gatunków w drodze selektywnej hodowli lub inżynierii genetycznej w celu wyeliminowania „złych” cech i „wzmocnienia dobrych”.

WSPÓŁCZESNA ANTROPOLOGICZNA KRYTYKA RASY :

• Pierwszym podważającym myślenie rasowe był: Franz Boas w pracach z roku 1928.

• Najgłośniejszym krytykiem myślenia rasowego był Ashley Montagu w pracy z 1945.

• Oświadczenie American Anthropoligical Association w sprawie „rasy” z 1998: Światopogląd rasowy został wynaleziony po to, aby przypisać pewnym grupom na stałe niski status, podczas gdy innym pozwalano dostępować prestiżu, władzy i bogactwa (…) Biorąc pod uwagę, to co wiemy na temat zdolności normalnych ludzi do odnoszenia sukcesów i funkcjonowania w każdej kulturze, dochodzimy do wniosku, że dzisiejsze nierówności między tzw. grupami „rasowymi” nie są konsekwencjami ich biologicznego wyposażenia, lecz produktami uwarunkowań historycznych i współczesnych: społecznych, ekonomicznych i politycznych.

ANTROPOLOGIA ETNICZNOŚCI - 6 CECH GRUPY ETNICZNEJ:

1. Swego rodzaju świadomość zakorzeniona w poczuciu wspólnoty pochodzenia.

2. Wystarczająca koncentracja terytorialna umożliwiająca członkom danej grupy wzajemne interakcje przez większość czasu i zredukowanie do minimum interakcji z członkami innych grup etnicznych.

3. Podzielanie przez członków tej grupy etnicznej tych samych ideałów i wartości.

4. Silny moralistyczny entuzjazm w stosunku do tych ideałów i wartości, połączony z odczuciem prześladowania przez tych, którzy ich nie wyznają, przez co nie są członkami tej grupy etnicznej.

5. Nieufność względem ludzi z zewnętrznego otoczenia grupy połączona z wielkim niedostatkiem wiedzy na ich temat.

6. Wreszcie silna skłonność członków grupy etnicznej do postrzegania siebie i swego kręgu jako całej rzeczywistości, albo przynajmniej rzeczywistości, która się liczy.

Etnogeneza - proces wyłaniania się grup etnicznych i / lub przybierania przez nie określonych charakterystyk kulturowych.

Typy organizacji etnicznej:

Wg. Eriksena:

- mniejszości etniczne zamieszkujące miasta (zwykle w konsekwencji migracji);

- ludy rdzenne (zwykle w konsekwencji kolonializmu i podboju);

- protonarody czyli grupy, które „twierdzą”, że mają prawo do własnego państwa narodowego:

1. grupy etniczne w społeczeństwach wielonarodowych;

2. mniejszości postniewolnicze.

Typologia stosunków między grupami etnicznymi:

• Asymilacja - proces społeczny, za którego pośrednictwem jednostki i grupy zostają wchłonięte przez inną zwykle dominującą grupę kulturową. Wyróżniamy:

- asymilację kulturową;

- asymilację rasową;

- asymilację społeczną.

• Pluralizm - współistnienie wielu grup społecznych/kulturowych w tym samym społeczeństwie lub państwie.

• Prawna ochrona mniejszości;

• Przemieszczenia ludności;

• Utrzymanie stanu podległości (niewolnictwo, getto);

• Eksterminacja (ludobójstwo).

WYKŁAD 5 (ostatni)
„Systemy pokrewieństwa i organizacja nieoparta na pokrewieństwie;
tworzenie grup społecznych w rozumieniu antropologicznym”.

Grupy korporacyjne jako fundamentalna struktura społeczna.

Grupa korporacyjna - grupa społeczna cechująca się pewnym stopniem uwspólnienia praktycznych interesów, tożsamości, miejsca zamieszkania i przeznaczenia.

Funkcje grupy korporacyjnej:

• Regulowanie zachowań i ustalanie praw członków,
  również w stosunkach między członkami innych grup;

• Posiadanie własności;

• Wytwarzanie i dystrybuowanie bogactwa;

• Dziedziczenie własności;

• Konsumowanie i zamieszkiwanie;

• Zaspokajanie potrzeb społecznych i emocjonalnych członków grupy;

• Przedłużanie istnienia grupy w drodze dostarczania jej nowych członków;

• Ustanawianie aliansów między grupami.

Grupy korporacyjne oparte na pokrewieństwie:

• Każdy system pokrewieństwa jest wytworem trzech powiązanych ze sobą zasad:

• Małżeństwa

• Zamieszkania

• Pochodzenia

Małżeństwo:

• Małżeństwo - instytucja kulturowa wiążąca z sobą dwie lub więcej osób w społecznie uznawanej długookresowej relacji, ukierunkowanej na cele osobiste, seksualne, prokreacyjne, polityczne i/ lub ekonomiczne.

• Fundamentalną „regułą” społeczeństw ludzkich jest słynne tabu kazirodztwa.

Tabu kazirodztwa:

Nieomal uniwersalna zasada zabraniająca małżeństwa oraz uprawiania seksu z kimś „krewnym”.

Praktyki małżeńskie:

• Egzogamia - zasada dotycząca małżeństw, na mocy której jednostka poślubia osobę spoza własnej kategorii kulturowej (np. zawiera małżeństwo z kimś odmiennej płci kulturowej).

• Endogamia - zasada zawierania małżeństw zgodnie z którą jednostka poślubia osobę należącą do tej samej kategorii kulturowej (np. zawiera małżeństwo z kimś tego samego wyznania, narodowości).

Ile osób może poślubić jednostka?

• Monogamia - zasada małżeńska zgodnie z którą jednostka może mieć tylko 1 małżonka.

• Monogamia seryjna - praktyka małżeńska polegająca na tym, że jednorazowo można mieć tylko 1 współmałżonka, ale można mieć więcej współmałżonków - tyle, że w różnych okresach życia.

• Poligynia - zasada małżeńska na mocy której mężczyzna poślubia 2 kobiety lub więcej.

• Poligynia sororalna - praktyka małżeńska zgodnie z którą mężczyzna poślubia 2 lub więcej sióstr.

• Poliandria - reguła małżeńska zgodnie z którą kobieta poślubia 2 lub więcej mężczyzn.

Jak małżeństwo powinno być zawarte:

Małżeństwo aranżowane - praktyka zgodnie z którą członkowie rodziny (często rodzice) wybierają partnerów dla młodych w wieku odpowiednim do zawarcia małżeństwa, niekiedy z niewielkim lub żadnym udziałem samych partnerów czy możliwością dokonania przez nich wyboru.

Małżeństwo a wymiana własności:

• Opłata małżeńska / cena za narzeczoną;

• Wysługa małżeńska

• Posag

Inne ciekawe praktyki małżeńskie:

• Lewirat - praktyka małżeńska zgodnie z którą oczekuje się, że brat zmarłego mężczyzny poślubi wdowę po nim.

• Sororat - praktyka małżeńska zgodnie z którą od kobiety oczekuje się poślubienia męża jej siostry w przypadku jej zgonu.

• Preferencyjne małżeństwo kuzynowskie - zasada małżeńska zgodnie z którą dana osoba powinna poślubić kuzyna / kuzynkę tzn. dziecko rodzeństwa własnej matki czy ojca.

Zamieszkanie:

• Patrylokalność lub virilokalność - praktyka polegająca na tym, że po zawarciu małżeństwa zamieszkuje się z rodziną męża lub w jej pobliżu.

• Matrylokalność lub uxorilokalność - praktyka polegająca na tym, że po zawarciu małżeństwa mieszka się z rodziną żony lub w jej pobliżu.

• Awunkulokalność (od avunculus - „wuj”) - praktyka polegająca na tym, że para małżeńska zamieszkuje z wujem, którym często jej brat matki lub w jego pobliżu.

• Ambilokalność - (od ambi - „oba” lub jeden z dwóch) - praktyka polegająca na tym, że po zawarciu małżeństwa zamieszkuje się z obiema stronami rodziny (czasami na przemian) lub opcjonalnie z jedną albo z drugą.

• Neolokalność (neos - nowy) - praktyka zamieszkania polegająca na tym, że po zawarciu małżeństwa zakłada się własne gospodarstwo domowe, odrębne od gospodarstwa rodziców czy rodzin.

Pochodzenie:

Zasada pokrewieństwa polegająca na wyznaczaniu członkostwa w krewniaczej grupie korporacyjnej na podstawie sekwencji przodków.

• Pochodzenie unilinearne - jednostki ustalają swoich przodków „wzdłuż” linii swoich krewnych (zazwyczaj w linii męskiej lub żeńskiej) na skutek czego niektórzy krewni związani „więzami krwi” są włączani do grupy pochodzeniowej, a inni są z niej wykluczani.

• Pochodzenie patrylinearne - system wyznaczania pochodzenia w którym relacje ustala się „wzdłuż” linii krewnych płci męskiej. Dzieci należą do grupy korporacyjnej swojego ojca.

• Pochodzenie matrylinearne - system pochodzenia w którym związki wyznacza się „wzdłuż” linii krewnych płci żeńskiej. Dzieci należą do grupy korporacyjnej matki.

• Pochodzenie bilateralne - uwzględnia obie strony, uważa za społecznie równoważnych krewnych ze strony matki i ze strony ojca.

Inne inkluzyjne struktury krewniacze:

1. ród - grupa społeczna oparta na wspólnocie krwi, obejmująca rodziny wywodzące swe pochodzenie od wspólnego przodka. Więź wewnętrzną rodu u większości ludów pierwotnych oraz w bardziej rozwiniętych ustrojach stanowiło pochodzenie ojcowskie. Ród jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do rodziny, składa się bowiem z wielu rodzin posiadających niejednokrotnie inne nazwiska.

Z różnych rodzajów ustroju rodowego wywodzi Feliks Koneczny różniczkowanie cywilizacyjne. Wyróżniał m.in. ród pierwotny, despocję rodową, spółki, wspólnoty z używalnością stałą oraz używalności czasowe.

2. fratria - część plemienia powstała prawdopodobnie z podziału z jednego rodu na kilka rodów. Termin wprowadzony przez L.H. Morgana na oznaczenie związku rodów składających się na plemię. Utożsamiana bywa z moiety. Funkcje: Pełni ona często funkcje polityczne i religijne. Uważana jest za grupę krewniaczą, gdyż jej członkowie wywodzą swe pochodzenie od jednego przodka. Niekiedy fratrie są egzogamiczne.

3. moieta - połowa plemienia; termin w etnologii oznaczający jedną z dwóch uzupełniających się grup w organizacji plemiennej życia społecznego, religijnego i politycznego. Występowanie: przykładem społeczeństwa o organizacji dwoistej są kalifornijscy Indianie z plemienia Miwoków. System moiet występuje także u południowo-amerykańskich Indian z grupy Ge: Szerente, Kaingang czy Apinayé.

Interakcje ze światem nieludzkim: religia.

1. Definiowanie religii.

B. Tylor - wiara w istoty duchowe

E. Durkheim - system powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy (tzn. rzeczy wyodrębnionych i zakazanych), wierzeń i praktyk łączących wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę moralną zwaną kościołem (1915r.)

A. Wallace - zespół obrzędów racjonalizowanych za pośrednictwem mitu mobilizujący siły nadprzyrodzone do wywołania zmiany jakiegoś stanu w człowieku lub przyrodzie bądź zapobieżenia jej (1966)

C. Geertz - system symboli budujący w ludziach mocne wszechogarniające i trwałe nastoje i motywacje przez formułowanie koncepcji ogólnej ładu istnienia i tworzenia wokół tych koncepcji takiej aury faktyczności, ze owe nastroje i motywacje wydają się niezwykle rzeczywiste (2005)

2. Funkcje religii.

- wyjaśnienie zwłaszcza początków lub przyczyn

- kontrola zarówno nad kultura jak i nad naturą

- legalizacja rzeczywistości kulturowej i naturalnej

3. Elementy religii - ISTOTY

Dusza - niematerialny składnik czy składniki żyjącego człowieka. Powszechnie wierzy się, że dusza przeżywa ciało po śmierci, przynajmniej przez jakiś czas i dalej istnieje w jakiejś innej formie

Duch - religijna lub duchowa istota, ogólnie uznawana za pozbawioną ciała, duchową część zmarłego człowieka

Duchy przodków - duchy zmarłych członków rodziny, którzy zgodnie z wierzeniami nadal przebywają w pobliży swoich żyjących krewnych i wchodzą z nimi w interakcje

4. Religie koncentrujące się na kwestiach duszy.

Animizm - (od łac. anima - dusza) duch będący roślinami lub/i zwierzętami lub/i obiektami naturalnymi lub/i siłami natury lub „znajdujące się w nich”

Totemizm - jednostka lub grupa społeczna pozostaje w jakimś duchowym związku z określonym gatunkiem przyrodniczym lub przedmiotem w taki sposób, że gatunek czy przedmiot stanowi „totem” tej osoby czy grupy

5. Ostatnim typem religijnej istoty jest bóg

Nie ma doskonałej uniwersalnej definicji boga, ale zazwyczaj są to potężne, zwykle stwórcze i względnie odległe istoty duchowe

Teizm - wiara religijna w jednego lub wielu bogów

Politeizm - religijna wiara w dwóch lub więcej bogów

Monoteizm - forma teizmu, która polega na wierze tylko w jednego boga/boginie

Deizm - forma teizmu, wiara w boga (bogów), w której zakłada się istnienie boga stworzyciela, nieodgrywającego jednak aktywnej roli ani moralnie zainteresowanego ludzkimi sprawami

Panteizm - forma teizmu, w której wierzy się, że „wszystko” jest bogiem, ze wszechświat i cały śwait materialny jest tym samym co bóg, że bóg jest „immanentny” i koekstensywny ze światem fizycznym

6. Specjaliści religii.

Szaman - ma osobistą moc, bazującą na unikalnych doświadczeniach życiowych lub terminowaniu szamana seniora, umożliwiającą mu komunikowanie się, wchodzenie w interakcje i czasem walkę z nadprzyrodzonymi istotami lub siłami, często uzdrowicieli

Kapłan - wykształcony w określonej tradycji religijnej i działający, jako funkcjonariusz określonej instytucji religijnej w celu odprawiania obrzędów i utrwalania istnienia tej instytucji religijnej

Czarnoksiężnik - specjalista religijny, używający różnych technik, wyłącznie z urokami i magicznymi miksturami, w celu osiągniecia pewnych nadprzyrodzonych efektów (magia statyczności, magia homeopatyczna)

Wróżbita - specjalista religijny, który używa jednej w wielu technik „odczytywania” informacji za świata zewnętrznego

Wyrocznia - specjalista religijny z mocą przepowiadania przyszłości lub odpowiadania na pytania za pośrednictwem komunikowania się z siłami ponadnaturalnymi lub poprzez manipulowanie nimi

Prorok - człowiek, który przemawia w imieniu duchów i otrzymuje od nich przekazy

7. Zachowania religijne.

Obrzęd - dowolny typ powtarzalnego formalnego zachowania, któremu towarzyszy przeczucie, że jego znaczenia wykracza poza wykonywanie czynności. Zwłaszcza religijny obrzęd często wykorzystuje symbole, odtwarza nadprzyrodzone/mityczne wydarzenia i jest jak się wierzy o tyle skuteczny, o ile poprawnie wykonany

8. Typologia obrzędów wg. Wallace.

- obrzędy techniczne

- obrzędy terapeutyczne

-obrzędy ideologiczne

-obrzędy zbawiania

-obrzędy odnowy

9. Obrzędy o szczególnym znaczeniu.

Obrzęd wzmożenia - dzięki któremu członkowie społeczeństwa osiągają większą wspólnotę, więzi społeczne ulegają wzmocnieniu

Ofiara - zachowania obrzędowe, podczas którego coś jest niszczone lub zabijane w przekonaniu, że efektem tego jest wyzwolenie jakimś sposobem sił ponadnaturalnych

Obrzęd przejścia - rodzaj obrzędu, którego intencją jest towarzyszenie zmianie lub doprowadzenie do zmiany statusu lub roli uczestników np. inicjacja (zmiana z młodzieńca w dorosłego) lub zawarcie małżeństwa

Liminalność - stan bycia „pomiędzy” lub „na marginesie” ról społecznych, zwłaszcza „w przejściu” (jak podczas obrzędu przejścia od jednej roli społecznej do innej

10. Język modlitwy.

Mit - opowieść zwykle o działaniach istot nadprzyrodzonych, często mówiąca o tym w jaki sposób została ustanowiona część lub całość społecznego świata. Oprócz „wyjaśnienia” początków, dostarcza również ludziom modelu wskazującego jak powinni żyć

Modlitwa - forma językowego obrzędu religijnego, za pośrednictwem, którego zgodne z wierzeniami ludzie zwracają się do istot nadprzyrodzonych i wchodzą z nim w interakcję

11. Specjalistyczna mowa obrzędowa.

- postać

- styl

- morfologia i składnia

- struktura narracji

- kontekst

- preformance

12. Religa to luźny system różnych typów pojęć ról i zachowań. Każda religia uwzględnia:

- jakąś istotę duchową lub/i siłę włącznie z duchowym aspektem człowieka

- role ludzkich specjalistów religijnych

- czynności i zachowania obrzędowe (rytualne)

- język i mowę religijną, zwykle będące częścią jakiejś czynności obrzędowej lub same stanowiące taką czynność

Grupy korporacyjne nieoparte na pokrewieństwie:

• Podział społeczny oparty na kryterium płci biologicznej lub kulturowej;

• Podział społeczny w oparciu o wiek;

• Podział oparty o wspólne interesy;

• Podział oparty o status społeczno-ekonomiczny lub klasę.

Systemy pokrewieństwa

---