Procesy uwagi w działalności sportowej

William James w książce pt: „Zasady Psychologii” zdefiniował uwagę tymi słowami:

„ Uwaga, to branie w posiadanie umysłu, w jasnej i żywej postaci, przez jedno z tych, co zdaje się być kilku możliwymi równocześnie przedmiotami lub cechami myśli... Pociąga za sobą odejście od niektórych rzeczy, aby móc skutecznie radzić sobie z innymi.”

Uwaga- w największym skrócie, jest to mechanizm redukcji nadmiaru informacji. Informacje docierają do naszego mózgu z wielu źródeł (np. zmysłów, czy tez pamięci) jednak jest on w stanie przetworzyć tylko niewielki ułamek z nich. Uwaga służy więc, między innymi selekcji informacji istotnych i nieistotnych.

Związki uwagi ze świadomością:

Niegdyś naukowcy uważali, że pojęcie świadomości i uwagi to to samo. W tej chwili jednak wiemy już, że przetwarzanie pewnych informacji (zmysłowych czy też pochodzących z naszej pamięci) może przebiegać poza naszą świadomością. Możemy np. prowadzić samochód przez dłuższy czas, nie zdając sobie sprawy z wydarzeń na drodze. Uwaga musi w takich wypadkach bardzo sprawnie redukować nadmiar informacji, jeżeli możliwe jest prowadzenie samochodu.

Procesy automatyczne i kontrolowane

Liczne procesy poznawcze mogą być charakteryzowane ze względu na to czy wymagają, czy też nie wymagają świadomej kontroli. Z tego względu dzielimy je na:

• Procesy automatyczne

Nie wymagają świadomej kontroli, w większości zachodzą poza świadomością. Sterowane są przez struktury „lokalne”, czyli nie angażują mechanizmów uwagi i pamięci, bądź czynią to w stopniu minimalnym.

Np. prowadzenie samochodu przez wprawnego kierowcę, wykonywanie automatycznych, machinalnych ruchów, czy też układanie kostki rubika przez zawodników.

• Procesy kontrolowane

Są one dostępne świadomej kontroli i wręcz jej wymagają. Są sterowane „globalnie” z zaangażowaniem m.in. uwagi i pamięci roboczej.

Np. podczas nauki prowadzenia samochodu, czy nabywania nowych umiejętności ruchowych, nauki nowej techniki sportowej. Procesy kontrolowane są pierwszym stadium w nauce, gdyż część z nich zostaje w późniejszym czasie zautomatyzowana.

Automatyzowanie czynności odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu człowieka. Im szybciej dana czynność zostanie zautomatyzowana, tym łatwiej nasz umysł poradzi sobie z zapamiętaniem nowych rzeczy. Np. podczas nauki tańca, gdy opanujemy kroki podstawowe, możemy przejść do nauki elementów trudniejszych i bardziej skomplikowanych.

Funkcje uwagi

Wyróżnia się cztery podstawowe funkcje uwagi: selektywność, czujność, przeszukiwanie i kontrolę czynności jednoczesnych.

• Selektywność

Selektywność jest to zdolność, do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli, kosztem innych.

Idealnym przykładem działania mechanizmu selekcji, jest tzw.

„efekt coctail party”. Podczas przyjęcia nie słyszymy większości wypowiedzi, a koncentrujemy się tylko na tym, co mówią do nas najbliżsi sąsiedzi. Ponieważ głosy niesłyszane są wystarczająco intensywne, aby w normalnych warunkach znalazły się w polu uwagi musza być, zdaniem autora- aktywnie ignorowane. Selektywność uwagi pozwala stłumić część nieistotnych z jakichś względów informacji, by skupić się, czy też „zrobić miejsce” dla informacji istotnych. Dzięki temu nie potrafimy skupić się na sali wykładowej, ignorując szmery czy też skrzypienie krzeseł. Istnieje swoisty „filtr uwagi”

Selektywność uwagi możemy sprawdzić za pomocą „zadania Stroopa”.

Zadanie to, wymaga przezwyciężenie tendencji to czytania automatycznego, dlatego uchodzi za miarę selektywności uwagi i wskaźnik siły kontroli poznawczej.

• Czujność

Czujność, jest to zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca, zwanego sygnałem, a ignorowania pozostałych bodźców, zwanych szumem.

Np. żołnież na warcie musi być zdolny do natychmiastowego zareagowania na najmniejszy sygnał zagrożenia, mimo, że wcześniej przez kilka godzin „nic się nie działo”, ściślej biorąc, działo się bardzo wiele, ale były to bodźce nieistotne, czyli szum.

• Przeszukiwanie

Przeszukiwanie jest procesem aktywnym, w przeciwieństwie do biernego, lecz wytrwałego czuwania. Polega na systematycznym badaniu pola percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium. Np. uczeń wertujący stronę w książce, w poszukiwaniu konkretnego zagadnienia. Dobrym przykładem może być też siatkarz, który aktywnie wertuje boisko i śledzi ruchy współzawodników i przeciwników przygotowując się jednocześnie do ewentualnego odbicia nadlatującej piłki.

• Kontrola czynności jednoczesnych (uwaga podzielna)

Człowiek prawie zawsze wykonuje wiele czynności w tym samym czasie, np. słucha radia gotując obiad, czy też słuchając wykładu i analizując jego treść- jednocześnie robi notatki. Wykonywanie kilku czynności jest możliwe dzięki ich automatyzacji przynajmniej jednego z nich. Wiele sportów również bazuje na synchronizacji kilku czynności, np. jeździec powodujący koniem, poruszający się w kłusie jednocześnie podbija się z siodła, oddziałuje na boki konia nogami, a na pysk konia wodzami za pośrednictwem rąk.

Habituacja

W miarę, jak przyzwyczajamy się do danego bodźca, zaczynamy po jakimś czasie, stopniowo przestawać zwracać na niego uwagę. Można powiedzmy przyzwyczaić się do tykania zegara, który na początku jego pojawienia się w naszym domu- nie pozwalał nam spać. Habituacja nastąpi tym szybciej, im częściej i dłużej będziemy przebywać w pokoju, w którym ów zegar się znajduje, czyli im częstsze będą ekspozycje na ten dźwięk.

Dyshabituacja

Przeciwnieństwem habituacji jest dyshabituacja, w której zmiana (czasami nawet bardzo niewielka) w znajomym bodźcu sprawia, że znowu zaczynamy go zauważać, bodźce trafiają wtedy do naszej świadomości. Np. gdy jesteśmy zmuszeni do uczenia się w miejscu, w którym rozbrzmiewa jeden rodzaj muzyki, np. muzyka klasyczna- przyzwyczajamy się do niej po jakimś czasie- dochodzi do habituacji. Jeśli natomiast głośność muzyki nagle drastycznie wzrośnie- nastąpi u nas dyshabituacja.

Zwykle nie kontrolujemy habituacji, niemniej jednak- jesteśmy w stanie to robić i pod tym względem różni się ona od procesów adaptacji sensorycznej.

Adaptacja sensoryczna

Nie podlega ona świadomej kontroli i zachodzi bezpośrednio w narządach zmysłów, a nie w mózgu. O ile możemy sprawować świadomą kontrolę nad tym, czy zauważamy coś, wobec czego doszło u nas do habituacji (np. możemy skupić uwagę na tykaniu zegara- zacząć je świadomie zauważać, na skutek własnej woli), o tyle nie mamy świadomej kontroli nad adaptacją sensoryczną. Np. nie możemy w sposób świadomy zmusić siebie do czucia zapachu, wobec którego doszło u nas do adaptacji. Jest on dla nas niewyczuwalny i nie jesteśmy w stanie zmienić tego siłą woli.

Habituacja nie wymaga świadomego wysiłku i zabiera niewiele zasobów uwagi. Pomimo skromnego wykorzystywania zasobów uwagi daje silne wsparcie procesom uwagi dzięki temu, że pozwala nam łatwo odwracać uwagę od znanych i względnie stałych bodźców oraz kierować je na nowe i zmieniające się bodźce. Możemy jedynie snuć przypuszczenia na temat znaczenia ewolucyjnego habituacji. Bez niej, nasz system uwagi byłby zdecydowanie bardziej obciążony. Np. ciężko byłoby słuchać wykładu, gdyby nie doszło do habituacji na dźwięki własnego oddechu, szelest kartek i książek, czy też brzęczenia lamp na sali wykładowej.

Mózgowe mechanizmy uwagi

• Mechanizm w korze ciemieniowej,

regulujacy uwage w wymiarze

przestrzennym (tu, a nie tam)

• Mechanizm w dolnym płacie

skroniowym (zwracanie uwagi na te

a nie inne obiekty)

• Mechanizm w płacie potylicznym i

tylnym skroniowym (cechy obiektów)

• Mechanizm w czołowych obszarach

(zwraca uwage na ruch)

---