PROCESY UWAGI

Uwaga została wyrzucona przez behawioryzm ze słownika psychologicznego. Uwaga jest mechanizmem, dzięki któremu spostrzegamy tylko część bodźców docierających do organów zmysłów, przypominamy tylko część informacji zakodowanych w pamięci, uruchamiamy tylko jeden z wielu możliwych procesów myślenia i wykonujemy tylko jedną z wielu możliwych do wykonania reakcji.

ISTOTA UWAGI:

• Mechanizm redukcji nadmiaru informacji (kontrola procesów odbioru i przetwarzania informacji, aby uniknąć niebezpiecznych skutków przeładowania). Redukcja informacji dokonuje się na wejściu sensorycznym, ale dotyczy również wyjścia efektorycznego, a ponadto wszystkich procesów pośredniczących między bodźcem a reakcją. Na każdym etapie przetwarzania ilość potencjalnie dostępnych informacji wielokrotnie przekracza ograniczone możliwości systemu poznawczego.

UWAGA A ŚWIADOMOŚĆ:

• Pole uwagi jest szersze od pola świadomości, zatem możliwe jest „zwracanie uwagi” na bodźce, z których istnienia nie zdajemy sobie sprawy.

• Podział świadomości:

  • Świadomość introspekcyjna - polega na zdawaniu sobie sprawy z własnych procesów psychicznych.

  • Świadomość percepcyjna - polega na zdawaniu sobie sprawy z tego, co dzieje się w otoczeniu (w tym: we własnym ciele).

• przerwa w świadomości (urwany film) jest możliwa poprzez analizę cech ujawniających się w różnych częściach bodźca złożonego. Uwaga musi w takich wypadkach bardzo sprawnie redukować nadmiar informacji. Towarzyszą jej jednak stany świadomości wyłącznie percepcyjnej.

• Niektóre czynności zachodzą dzięki uwadze skupionej na bardzo niewielkiej liczbie bodźców — ale skupionej intensywnie. Inne czynności mogą zachodzić w stanach uwagi rozproszonej, obejmującej wiele bodźców lub obiektów w sposób mniej intensywny.

• Uwadze intensywnej towarzyszy wyostrzona świadomość treści wchodzących w jej pole. Dla uwagi ekstensywnej charakterystyczne jest osłabienie świadomości tego, co znajduje się w jej polu.

• Procesy przeduwagowe polegają na przedświadomej obróbce bodźców, zwykle prezentowanych w bardzo krótkim czasie lub w sposób zdegradowany. Procesy przeduwagowe polegają na odbiorze, selekcji i obróbce bodźców, z których działania nie zdajemy sobie sprawy.

• W wielu badaniach nad zjawiskiem prymowania (priming) okazało się, że krótka ekspozycja bodźców uprzedzających modyfikuje przetwarzanie danych następujących po prymie (np. przyśpiesza lub spowalnia procesy dekodowania znaczenia słów).

CZYNNOŚCI AUTOMATYCZNE I KONTROLOWANE:

• Czynności automatyczne zwykle są wynikiem długiego procesu nabywania wprawy. Na początku czynność wykonujemy pod kontrolą świadomości, z czasem jej już nie potrzebujemy, czasami może być wtórnie uświadamiana.

• Wtórne uświadomienie może być jednak dość trudne, o czym świadczą kłopoty, jakich doświadczają eksperci z wytłumaczeniem nowicjuszom, jak należy wykonywać dobrze wyuczone czynności.

• Czynności automatyczne wykonywane są równolegle, a kontrolowane — szeregowo.

• Czynności automatyczne są szybkie, a kontrolowane — wolne.

• Czynności kontrolowane są sterowane „globalnie”, to znaczy z zaangażowaniem całego systemu poznawczego, w szczególności ważnych centrów dyspozycyjnych, takich jak uwaga i pamięć robocza.

• Czynności automatyczne, sterowane przez struktury „lokalne”, nie angażują mechanizmów uwagi i pamięci, albo też czynią to w minimalnym zakresie.

• Automatyzowanie czynności odgrywa zasadniczą rolę w procesach poznawczych człowieka.

FUNKCJE UWAGI:

1. Selektywność - zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli, kosztem innych. (np. cocktail party phenomen, Cherry, 1953, zauważył, że podczas przyjęcia nie słyszymy większości wypowiedzi, a koncentrujemy się tylko na tym, co mówią do nas najbliżsi sąsiedzi). Selektywność uwagi pozwala stłumić większą część stymulacji, ażeby zrobić miejsce” mniejszej części — z jakichś powodów ważniejszej. Podstawowe zagadnienia uwagi selektywnej: co jest istotne? co należy zignorować? kiedy i dlaczego uwaga „przepuszcza” informacje nieistotne?

2. Czujność - zdolność to długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca, zwanego sygnałem, a ignorowania pozostałych bodźców, zwanych szumem. Trudność, jakiej musi sprostać mechanizm uwagi, polega na tym, że szum działa nieustannie, „usypiając czujność”, natomiast sygnały działają rzadko i w nieoczekiwanych momentach. Sygnał może być obecny lub nie, a człowiek ma do wyboru zareagowanie lub powstrzymanie się od reakcji. Jeśli zareaguje na sygnał, oznacza to trafienie; jeśli nie zareaguje na szum, oznacza to poprawne odrzucenie. W tych dwóch wypadkach człowiek działa prawidłowo. Może jednak

• zareagować na szum – jest to błąd fałszywego alarmu. System uwagi dopuści do wielu fałszywych alarmów, minimalizując ryzyko popełnienia błędu chybienia.

• zlekceważyć sygnał – jest to błąd chybienia. System zaryzykuje serię chybień, zminimalizuje ryzyko ponoszenia negatywnych skutków fałszywego alarmu.

1. Przeszukiwanie - proces aktywny. Systematyczne badanie pola percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium. Podstawowym czynnikiem utrudniającym przeszukiwanie jest obecność bodźców zakłócających - dystraktorów. Efektywność i czas przeszukiwania pola percepcji wzrokowej zależą od:

• liczby dystraktorów,

• ich podobieństwa do szukanego sygnału,

• wzajemnego podobieństwa samych dystraktorów.

Jeśli zbiór dystraktorów jest różnorodny, przeszukiwanie staje się trudne, a jeśli jednorodny — łatwiejsze.

1. Kontrola czynności jednoczesnych - czynności wykonywane w tym samym czasie, nawet jeśli nie wykazują objawów obniżenia poprawności wykonania, zwykle spowolniają się wzajemnie - zjawisko to, zwane okresem refrakcji, sugeruje, że kontrola czynności jednoczesnych polega w istocie na przetwarzaniu szeregowym, a nie równoległym. Obsługa czynności jednoczesnych wymaga skutecznego działania mechanizmu przełączania uwagi z jednej czynności na drugą. Zgodnie z hipotezą przełączania, nawet czynności w pełni zautomatyzowane i wykonywane równolegle wymagają więcej czasu niż każda z nich osobno.

TEORIE UWAGI SELEKTYWNEJ: co decyduje o odrzuceniu pewnych informacji jako nieistotnych?

na którym piętrze przetwarzania informacji dokonuje się selekcja?

1. Teorie wczesnej selekcji - zakładają, że przyjęcie informacji ważnej, a odrzucenie zbędnej, dokonuje się na wczesnych etapach przetwarzania informacji. W związku z tym mechanizm uwagi ma się kierować sensorycznymi, fizycznymi właściwościami bodźców.

Model Broadbenta:

• Technika cienia (wprow. ją Cherry) jednoczesne prezentowanie dwóch różnych komunikatów do obojga uszu osoby badanej, której uwaga „podąża jak cień” za jednym z nich. Sens tej techniki polega na tym, że jeśli uwaga „podąża jak cień” za jednym komunikatem, drugi powinien być ignorowany.

• Pierwotne twierdzenie Cherry’ego: do kanału ignorowanego nie dociera nic lub prawie nic. sugerowało to, że mechanizm uwagi jest w stanie całkowicie wyłączyć przekaz, którego natężenie i inne parametry fizyczne niczym się nie różniły od przekazu „ważnego”.

• Późniejsze badania: uwaga „przepuszcza” pewne informacje z kanału ignorowanego. Przede wszystkim imię osoby badanej.

• Broadbent przyjął, że z kanału ignorowanego przedostaje się niewiele informacji, a to, co się przedostaje, nie ma wymiaru semantycznego, lecz fizykalny. Na podstawie tego założenia stworzył teorię filtra uwagi - można symbolicznie przedstawić w postaci dużej litery Y. Górne ramiona litery Y odpowiadają dwóm kanałom stymulacji sensorycznej - sensoryczne „poczekalnie” dla bodźców, przed ich wpuszczeniem na wyższe, semantyczne piętra obróbki. Wyższe piętra obróbki bodźca to „noga” litery Y, która jest tylko jedna. Znaczy to, że w systemie przetwarzania informacji znajduje się „wąskie gardło” (inaczej: „szyjka od butelki”), które nie zezwala na obróbkę wszystkich bodźców napływających z otoczenia. Uwaga jest mechanizmem decydującym o tym, które ramię” sensoryczne otrzyma wstęp do semantycznej ‚„nogi”.

• Krytyka modelu Broadbenta: wyniki badań eksperymentalnych nie zgadzają się z teorią wczesnej selekcji, dokonywanej na podstawie fizykalnych właściwości bodźca.

• Gray i Wadderburn zmodyfikowali technikę cienia w ten sposób, że zamiast dwóch różnych tekstów prezentowali dwa ciągi bodźców, składające się z cyfr bądź ze słów. osoby badane bez żadnych trudności przełączały się z jednego kanału na drugi, odbierając spójny komunikat, na przykład „Szła dzieweczka do laseczka”.

1. Teorie późnej selekcji - wybór i odrzucenie informacji przez mechanizm uwagi dokonuje się na późnych etapach przetwarzania. Głównym kryterium selekcji mają być zatem semantyczne, a nie sensoryczne aspekty stymulacji. Nie negują wąskiego gardła, ale przesuwają na inny etap.

Model osłabiacza Anny Treisman:

• Informacje nieważne, nieistotne lub niespełniające kryterium selekcji są osłabiane na wczesnym etapie przetwarzania, ale nie blokowane i bezpowrotnie odrzucane.

• Osłabione, przechodzą do dalszych etapów przetwarzania i mogą być wykorzystane nawet na najwyższym, świadomym piętrze analizy, jeśli to się okaże konieczne.

• selektywny odbiór informacji dokonuje się w trzech etapach:

  • odbiór i analiza bodźców ze względu na ich właściwości fizykalne (np. intensywność, ton głosu, płeć nadawcy). Obróbka na tym etapie dokonuje się w sposób przeduwagowy, nieświadomy i równoległy, dotyczy wszystkich informacji docierających do organów zmysłów. Informacje spełniające określone kryterium selekcji są przekazywane dalej w niezmienionej postaci, natomiast pozostałe informacje w postaci osłabionej.

  • analiza informacji ze względu na charakterystyczne wzorce percepcyjne. (np. mowa lub muzyka to nie bezładny szereg dźwięków, ale sekwencja zbudowana według określonego wzorca). Wykryte wzorce są przekazywane dalej w niezmienionej postaci, jeśli spełniają kryterium selekcji, lub w postaci osłabionej, jeśli nie spełniają owego kryterium.

  • skupienie świadomej uwagi na informacjach, które dotarły do tego piętra. Nadanie im sensu i znaczenia, a także ocena kolejnych nadchodzących informacji pod względem ich znaczenia. Na tym etapie system uwagi działa szeregowo, a jego pojemność jest stosunkowo mała.

Model Anthony’ego i Diany Deutschów:

• Model jest bardziej radykalny, co do przesunięcia „szyjki od butelki” na wyższe piętra analizy bodźca. Ich zdaniem, wszystkie informacje przechodzą przez etap analizy sensorycznej i percepcyjnej w oryginalnej postaci. Model ten rozwinął Norman.

• Filtr uwagi działa na możliwie najpóźniejszym etapie, tuż przed świadomą obróbką informacji przez system pamięci operacyjnej.

• Model budzi wiele wątpliwości, ponieważ zakłada w zasadzie nieograniczony dostęp wszystkich informacji — ważnych i nieważnych — do bardzo wysokich pięter systemu przetwarzania danych.

1. Teorie integrujące - selekcja informacji dokonuje się zarówno na wczesnych, jak i na późniejszych etapach przetwarzania. Każdy etap może polegać na jakościowo różnym sposobie selekcjonowania nadmiaru informacji.

Model Johnstona:

• Zakładał, że jeden z dwóch filtrów (sensoryczny, semantyczny) może uzyskać priorytet w zależności od tego, które informacje są systemowi poznawczemu potrzebne, a które zbędne. Jednak w określonych sytuacjach filtr sensoryczny i semantyczny mogłyby z sobą współdziałać.

• Eksperyment: dwa zadania. Pierwsze: manipulowanie kursorem na ekranie. Drugie: przypominanie i parafrazowanie materiału werbalnego - miało trzy poziomy trudności.

• Wyniki: zadanie pierwsze (manipulacja kursorem) było wykonywane tym gorzej, im trudniejsze było zadanie drugie (test werbalny).

• Wnioski: Jeśli istnieją dwa niezależne filtry uwagi, jeden nie powinien przeszkadzać drugiemu, a w każdym razie poziom działania jednego z nich nie powinien zależeć drugiego.

• Johnston przyjął więc ostatecznie, że istnieje jeden filtr uwagi, charakteryzujący się elastycznością działania. Przetwarzanie na poziomie płytkim, polegające na analizie cech fizycznych bodźca, jest stosunkowo szybkie, natomiast przetwarzanie na poziomie głębokim, polegające na semantycznej obróbce bodźca — stosunkowo wolne. Im głębszy poziom przetwarzania, tym wolniejsze tempo działania filtra uwagi.

• filtr uwagi jest jeden, ale może działać na różnych poziomach przetwarzania danych (nie tylko dwóch), a na każdym poziomie kieruje się innym kryterium odrzucenia informacji lub przyjęcia ich do dalszego przetwarzania.

Model integracji cech:

• badania Treisman i Gelade: prezentowanie bodźców wzrokowe, charakteryzujących się dwiema cechami (np. kształtem i kolorem). Wyniki: wykrycie bodźca zdefiniowanego jako sygnał było stosunkowo łatwe, jeśli inne bodźce w polu wzrokowym, czyli dystraktory, różniły się w stosunku do sygnału ze względu na pojedynczą cechę, a trudne — gdy różniły się wieloma cechami.

• Teoria szeregowej integracji cech Treisman: występują dwa etapy obróbki bodźca: przeduwagowy i uwagowy.

  • Przetwarzanie przeduwagowe polega na automatycznej rejestracji wszystkich istotnych cech obiektów. Proces niewymagający wysiłku, mimowolny, a wszystkie cechy są rejestrowane równolegle w tym samym czasie. Spełnia więc kryteria czynności automatycznej.

  • Przetwarzanie uwagowe polega na zestawianiu wcześniej zarejestrowanych cech w obiekt. Proces powolny, wymagający wysiłku i szeregowy, ponieważ cechy są integrowane w obiekt jedna po drugiej, a nie równolegle. Spełnia więc kryteria czynności kontrolowanej.

Selekcja w wersji łatwiejszej nie zależy od liczby dystraktorów, ponieważ wszystko odbywa się na etapie przeduwagowym, szybkim i składającym się z procesów równoległych.

1. Teorie uwagi podzielnej - jak jest możliwe nadzorowanie więcej niż jednej czynności w tym samym czasie? Odwołanie do koncepcji niezależnie działających modułów uwagi lub do idei zasobów mentalnych, przydzielanych poszczególnym czynnościom.

Teoria modułów:

• Allport, Antonis i Reynolds: badania techniką cienia. 1 etap: Badani mieli powtarzać komunikat werbalnego, prezentowany do jednego ucha. Jednocześnie do drugiego ucha podawano im pojedyncze słowa o różnym stopniu treściowego powiązania ze śledzonym komunikatem. 2 etap: prezentowanie słów z kanału „ignorowanego” i sprawdzanie, czy są one prawidłowo rozpoznawane.

• Wynik: osoby badane nie są w stanie rozpoznać słów wcześniej prezentowanych w kanale ignorowanym, niezależnie od tego, w jakim stopniu owe słowa kojarzyły się z treścią komunikatu „ważnego”. Kiedy jednak słowa „nieistotne” prezentowano w drugim etapie wizualnie, badani byli w stanie rozpoznać niektóre z nich w stopniu wykluczającym przypadek. Najlepsze wyniki uzyskano gdy zamiast słów pokazywano odpowiadające im obrazki. Poprawne rozpoznanie średnio 90% bodźców, prezentowanych w kanale „ignorowanym”.

• Wnioski: uwaga działa poprzez niezależne kanały sensoryczne, z których każdy zaopatrzony jest w osobny filtr.

• McLeod: wykazał, że poziom błędów związanych z wykonywaniem dwóch czynności znacząco wzrasta, gdy jedna z nich wymaga reagowania prawą ręką, a druga — lewą.

• Wobec tych danych Allport zmodyfikował swą pierwotną koncepcję. Zamiast niezależnych kanałów sensorycznych postuluje istnienie niezależnych modułów przetwarzania informacji.

Teoria zasobów:

• Daniel Kahneman odszedł od tradycji prezentowania różnych komunikatów do różnych kanałów sensorycznych. Rozwinął technikę podwójnego zadania (dual task), polegającą na jednoczesnym wykonywaniu dwóch prostych czynności, z których jedna przybierała dwa poziomy trudności. W tego rodzaju eksperymentach obserwuje się zwykle znaczące wydłużenie czasu reakcji prostej, wtedy gdy czynność kategoryzowania wchodzi na wyższy poziom trudności.

• uwaga działa jak system dystrybucji energii mentalnej, zwanej zasobami uwagi, przydzielanej poszczególnym czynnościom i decydującej o tym, jak dobrze będą wykonywane.

• Ta teoria należy do najlepiej uzasadnionych. Generalnie zakłada, że istnieje niespecyficzna energia mentalna (zasoby uwagi), przydzielana poszczególnym czynnościom według ich ważności lub pilności. Tylko czynności nieautomatyczne wymagają zasobów uwagi.