Sztuka starożytnego Egiptu
Tematyka i kompozycja w malarstwie i reliefie egipskim
Rysunek i malarstwo w starożytnym Egipcie nigdy nie służyły osobistej ekspresji artystycznej. Nie były wyłącznie efektem wzruszenia, jakiego doświadczał Egipcjanin wobec harmonijnej linii lub kształtu. Rysunek i malarstwo to przede wszystkim pismo ornamentalne. Nie tworzono sztuki dla sztuki. Artysta egipski ze zmysłem syntezy stosuje tylko tyle kształtów i kolorów, ile należy przywołać, by akcja stała się zrozumiała, a przedstawienie było przekonujące (dlatego są przedstawienia z profilu). Dlatego rysunek i malarstwo są ściśle związane z pismem.
Barwne reliefy płaskie i wklęsłe pokrywają mury i kolumny grobowców oraz świątyń. Malarstwo, służące początkowo reliefowi usamodzielniło się w okresie Nowego Państwa.
Jedne wieki reprezentują sztukę pełną powagi i dostojeństwa, w innych artyści odtwarzali grację, lekkość przedstawianych postaci.
Funkcja malarstwa oraz barwnego reliefu - podwójna.
1. dekoracyjna
2. ideologiczna (podobnie jak rzeźby i architektury) - przekazanie informacji lub utrwalenie wiadomości religijnych i historycznych w sposób jasny i czytelny dla przeciętnego odbiorcy.
Cywilizacja Egiptu stworzyła sztukę malarską służącą przede wszystkim narzuconemu przez religię rytuałowi.
1. Aspektowa (slajd)
Malowidło ścienne; XVIII dynastia, czasy panowania Amenhotepa II
Schemat postaci ludzkiej - przedstawienie głowy profilem, oka na wprost, tułowia na wprost, nóg profilem;
Egipcjanie nie stosowali skrótów perspektywicznych, które deformowały nos i stopy widziane od przodu;
chcieli ukazać rzeczy takimi jakie są, a nie jakimi się wydają;
tym samym w ten sposób radzili sobie z przystosowaniem trójwymiarowej bryły do dwuwymiarowej płaszczyzny
perspektywa odrzutowana - przedstawianie trójwymiarowych pomieszczeń na dwuwymiarowej płaszczyźnie; przestrzeń ukazywana w sposób umowny, dzieląc kompozycję na poziome pasy opowiadające o rozwoju akcji w czasie i przestrzeni
w niektórych okresach układy kompozycyjne są swobodniejsze, rytmika bardziej zróżnicowana
Malarstwu i reliefowi towarzyszyły znaki pisarskie - jedność pisma i obrazu
Kompozycja pasowa - odczytanie historii
2. Relief (płaskorzeźba)
trójwymiarowe opracowanie płaszczyzny, jedna z technik rzeźbiarskich wyróżniająca się pozostawieniem tła. Relief wykonywany jest na płycie kamiennej, drewnianej lub metalowej poprzez rzeźbienie, kucie lub odlewanie, w zależności od swej głębokości może być płaski, wypukły, wklęsły.
kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, metalowej lub drewnianej z pozostawieniem na niej tła. Pomimo że płaskorzeźby powstawały jako dekoracja architektoniczna, to często stanowią odrębne, pełnowartościowe dzieło sztuki.
W zależności od stopnia wypukłości relief określa się jako:
- płaski (bas-relief) - płaskorzeźba wystaje nad powierzchnię mniej niż połową swej wypukłości
Relief płaski;
płyta drewniana zdobiąca korytarz mastaby Hesi-re w Sakkara
- wypukły (haut-relief) - płaskorzeźba wystaje nad powierzchnię więcej niż połową swej grubości
- wklęsły (wklęsłorzeźba) - płaszczyzna powierzchni wystaje powyżej wykonanej kompozycji.
Relief wklęsły;
relief Osorkona II, XXII dynastia, ze świątyni w Bubastis
3. Rodzaje scen
Najważniejsze i najliczniejsze sceny religijne to wyobrażenia bóstw, faraona, przedstawianie rytuału pogrzebowego oraz sądu Ozyrysa. Sceny batalistyczne reprezentuje bitwa pod Kadesz Ramzesa II w Abu Simbel. Częste są dzieła przedstawiające zajęcia gospodarskie, polowania w zaroślach papirusów, zwierzęta, drzewa, kwiaty.
Egipcjanie byli wrażliwi na piękno przyrody własnego kraju.
Sceny z uczt, malowidła przedstawiające tancerki, muzykantki, śpiewaków - Egipcjanie umieli bawić się i cieszyć pięknem przemijającego świata.
Stare Państwo
relief
Wnętrza grobów dostojników zdobiły przedstawienia scen z życia codziennego wiążące się z funkcją, rozrywkami, obowiązkami zmarłego. Sceny były pośmiertnym przedłużeniem życia zmarłego. Często przedstawiano je na tle krajobrazu, w którym jednym z elementów była trzcina papirusowa. Artysta przedstawiał też bogaty świat zwierzęcy i roślinny.
W Starym Państwie pojawia się dekoracja grobowa - w kaplicy - scena, której tłem są liście papirusu, zajmująca kilka pasów; zmarły stoi na tratwie i chwyta łodygi papirusu lub znajduje się w barce, otoczony przez sługi, i zatapia harpun w ciele hipopotama.
Stare Państwo;
Reliefy w mastabie Ti, dostojnika z okresu V dynastii, Sakkara
IV dynastia - dekoracja reliefowa steli grobowej: zmarły siedzi przed stołem lub ołtarzem, na którym leżą ceremonialne kromki chleba, a pod stołem stoją dzbany z piwem + lista ofiar potrzebnych zmarłemu w zaświatach
Stare Państwo;
relief z grobu dostojnika, IV dynastia
Średnie Państwo
Płaskorzeźba - przeważa relief wklęsły
Tematem scen oficjalnych było symboliczne przedstawienie połączenia Dolnego i Górnego Egiptu, rytualny taniec króla
Malarstwo (jako samodzielna dekoracja) - przedstawienia scen z życia, np. karmienie antylop, polujący kot
Karmienie antylop oryks;
malowidło z grobowca księcia Chnumhotepa III,
w Beni Hassan, XX dynastia
(podobne przedstawienia w Średnim Państwie)
Nowe Państwo
W czasach Amenhotepa II i Totmesa IV - nowy styl: pełen powabu i wdzięku; reprezentatywne dzieło: scena z grobu skryby imieniem Nacht, przedstawiająca muzykantki - ukazane niemalże nagie ciało, palce harfistki układają się z gracją na strunach, postać muzykantki ujęta jest w kontrapoście
Nowe Państwo;
Tancerka i dwie muzykantki ze sceny uczty, malowidło w grobie Nachta, w Tebach; okres panowania XVIII dynastii
„Doryforos”, Poliklet, V w. p.n.e.
Kontrapost - w rzeźbie greckiej v wieku stanowi podstawową zasadę kompozycji (Doryforos Polikleta); przestawienie figury ludzkiej w taki sposób, że ciężar ciała wspiera się na jednaj nodze, druga zaś lekko dotyka ziemi palcami; ręce obciążone są odwrotnie
Relief - stosowanie zabiegu technicznego, który nadaje postaciom wyraz wdzięku i melancholii; oko jest miękko wymodelowane, jego powierzchnia nieomal roztapia się w całości rysunku - przypomina występujące później w sztuce aleksandryjskiej, w rzeźbach marmurowych, owo zamglenie zwane sfumato.
Za panowania Amenhotepa III sztuka okresu Nowego Państwa osiągnęła szczyty. Występują w niej tendencje do klasycyzmu - łączył charakter reprezentacji oficjalnej z gracją i finezją oraz subtelnością rysunku i precyzja oddania szczegółów (np. wybitnie płaskie reliefy z grobowca Ramose, wezyra i gubernatora Teb)
Tematy przedstawień - tryumf króla nad pokonanymi, bitwy, polowania i składanie danin władcy;
W scenach batalistycznych władca pokazywany był jako zwycięzca stojący w rydwanie zaprzężonym w pędzące konie lub gdy zbliżał się do murów miejskich i zgarniał z nich pokonanych wrogów.
Również sceny z życia codziennego.
Często wśród przedstawianych postaci występowali cudzoziemcy.
Polichromowany relief ze świątyni Hatszepsut w Dejr el-Bahari
Pojawił się w sztuce nurt scen rodzajowych, np. przedstawienie płaczek pogrzebowych z grobowca Re'mose.
XVIII dynastia - sceny batalistyczne (dominuje apoteza bitwy pod Kadesz), sceny polowań
Reliefy;
Bitwa pod Kadesz
Rozwój scen związanych z przyrodą - uczty w ogrodach, wśród kwiatów i zieleni, koty polujące w zaroślach.
Ptaki siedzące na akacji;
malowidło z grobu księcia Chumhotepa III w Beni Hassan, XX dynastia
Ściany i stropy grobowców zdobiły malowidła i polichromowane płaskorzeźby, przedstawiające wędrówkę zmarłego w zaświatach.
4. malowidła w pałacu w Tell Dab'a (Awaris)
Wykopaliska w Tell el-Daba (lata 90. XX w.) przyniosły odkrycie ruin budowli pokrytych reliefami z przedstawieniami króla i napisami hieroglificznymi oraz fresków w stylu późnominojskim (kultura egejska), podobnych do fresków z Knossos, zdobiących ściany pałacu (poł. XVI w. p.n.e.).
Malowidło z pałacu w Tell Dab'a
Fresk „Akrobaci z bykiem”; w pałacu w Knossos
5. Sztuka za czasów Echnatona (styl amareński)
Echnaton będąc poetą popierał rozwój sztuki wolnej od schematów.
Tematyka oficjalna - przedstawianie króla z rodziną pod opieką Atona (w postaci tarczy słonecznej, wysyłający promienie, zakończone dłońmi), np. płaskorzeźba króla jadącego z małżonką w rydwanie.
Artyści mają przedstawiać to, co widzą, bez upiększania.
Malowidła i reliefy ukazują z wielką swobodą życie rodzinne faraona: córka króla została sportretowana w czasie posiłku, dwie córki odpoczywające.
Sztuka tego okresu tchnie radością i przekazuje coś z intymności uczuć ludzkich: miłości, wzajemne porozumienia pary małżonków, ich radości z dzieci, naturalnego traktowania siebie i swego otoczenia.
Realizm przedstawienia budowy ciała i twarzy (realizm, wierne oddawanie postaci - jajowate głowy - defekt Echnatona powielany w wizerunkach otoczenia władcy - powstała maniera).
Przedstawienia bogatego świata roślinnego i zwierzęcego, np. fragmenty podłóg z pałacu w al-Amarna.
Echnaton z żoną i córkami;
relief z Tell el-Amarna; XVIII dynastia
Córki Echnatona;
malowidło z Tell el-Amarna; XVIII dynastia
6. Sarkofagi
Najstarsze sarkofagi, wykonane z potężnych płyt kamiennych, będące prostokątnymi skrzyniami, opatrzone były dekoracją zewnętrzną wzorowaną na wyglądzie fasad pałacowych gmachów; wnętrza zdobiono malowidłami, wyobrażającymi złożone zmarłemu ofiary z jadła i napojów, i wersetami modlitw w napisach hieroglificznych.
Okres Średniego Państwa - regres ekonomiczny państwa - drewniane sarkofagi.
Okres Nowego Państwa - rozkwit kulturowy i gospodarczy - sarkofagi antropoidalne - zdobione malowidłami i napisami modlitewnymi; ciało zmarłego spowite w „kartonaż”, czyli cienką warstwę usztywnionego płótna i swego rodzaju makulatury papirusowej, pokrytych malowaną bogato dekoracją, niekiedy ukształtowana plastycznie twarz zmarłego była złocona lub umieszczany był w tym miejscu portret zmarłego (wykonany techniką enkaustyczną).
Mumia i kartonaż kapłana Thota Hor-Dżehuti, Teby, I w.
Antropoidalny sarkofag Nubnen, Deir el-Medina, Nowe Państwo, XVIII dynastia, w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, depozyt Uniwersytetu Warszawskiego
7. Portret trumienny z Fajum
Fajumskie portrety, umowna nazwa egipskich portretów zmarłych, malowanych na desce lub płótnie pokrytym gipsem, pochodzących z pierwszych wieków n.e. Nazwa wywodzi się od oazy, gdzie po raz pierwszy odkryto tego rodzaju zabytki. Potem znajdowano podobne w wielu miejscach w Środkowym i Górnym Egipcie.
Portrety fajumskie biorą swój początek od gipsowych masek, które miały stanowić podobizny zmarłych. Wykonane były techniką enkaustyczną (rozprowadzanie farb gorącym woskiem).
Portrety fajumskie cechował realizm, nie stosowano pełnego profilu. Najwspanialsze portrety pochodzą z II w., w wiekach późniejszych styl pogarsza się i narasta schematyzm w oddawaniu modela. Ukazują one ogromną galerię ludzi, zazwyczaj w codziennych strojach i fryzurach, najwięcej wśród portretowanych Greków, Rzymian czy też Żydów, prawie nie ma wśród nich Egipcjan. Portrety przybandażowywano do sarkofagu wykonanego z makulatury papirusowej, w którym znajdowała się mumia zmarłego.
Portret fajumski przedstawiający chłopca;
2. poł. II w. po Chr., w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie
3