Architektura i rzeźba starożytnego Egiptu

Siedzący skryba (Luwr)

Piramida Dżesera

Uszebti

Kartusz

Sfinks w Gizie

Świątynia Hatszepsut

Echnaton

Popiersie Nefertiti

Maska Tutanchamona

Posąg Ramzesa II w Luksorze

Posąg Ramzesa II z żoną w Karnaku

Sala hypostylowa w Karnaku

Egipski obelisk w Karnaku

Świątynia Ramzesa II w Abu Simbel

Pylony świątyni w Edfu

Posąg Horusa z Edfu

Świątynia Hathor w Denderze

Świątynia Luksorska

Rozwój architektury starożytnego Egiptu, a w nieco szerszym pojęciu sztuki starożytnego Egiptu, obejmuje okres od czwartego tysiąclecia p.n.e. do IV wieku naszej ery. Całą tę epokę cechowała jedność artystycznych form, ciągłość rozwoju oraz funkcja służebna wobec władców i religii. Sztuka pomagała w utrzymaniu i utrwalaniu ustalonego porządku społecznego.

Okres predynastyczny

Najstarsze zachowane szczątki osad i cmentarzyska pochodzą z okresu predynastycznego, czyli z czwartego tysiąclecia p.n.e. Zostały odnalezione w pobliżu miejscowości Merimde (w południowo-zachodniej części delty Nilu), Fajum, Badari, Omami, Amra i Gerza. Domy Egipcjan wznoszone w tym czasie to szałasy z trzciny i papirusu, później z rzecznego mułu na szkielecie z drewna. Odnalezione groby mieszkańców osad najczęściej miały owalny kształt, ściany i stropy wzmocnione drewnem i matami. Zmarłych grzebano w pozycji skurczonej, z głową skierowaną na południe i twarzą zwróconą na zachód. Informacji o życiu codziennym dostarczają odnalezione w grobach naczynia, ozdoby, narzędzia pokryte malowidłami i płaskorzeźbami. Za najcenniejsze uważane są odnalezione palety do rozcierania barwników. Ceramika odkryta w grobach wykonana z rzecznego syltu (muł nilowy) była wypalona na kolor czerwony lub czarny.

Okres wczesnodynastyczny

Najstarsze grobowce władców, nazywane mastabami, miały przekrój trapezu, a ich prostokątna podstawa była usytuowana dłuższą osią na kierunku północ-południe. W części podziemnej znajdowały się komory. Mastaby wznoszone były z suszonej cegły, a powierzchnię zabezpieczano cienką warstwą wapna. Ukośny kształt mastab tłumaczy się naśladownictwem ścian domów budowanych z mułu, który miał tendencje do osuwania się i tworzenia w ten sposób lekko skośnych powierzchni. Strona zewnętrzna dzielona była pionowymi framugami na wnęki. Układ wnęk najprawdopodobniej odpowiadał rozmieszczeniu komór wewnątrz mastaby. Na ścianie fasady umieszczano środkowe drzwi pomiędzy dwiema wieżami lub bastionami. Wnętrza komór w zachowanych ruinach są zniszczone, często przez pożary. Zachowały się jedynie ślady polichromii zdobionej motywem plecionki. Wyjątkowym znaleziskiem jest zachowany relief przedstawiający lwy na nadprożu komory grobowej królowej Hor-Neith w Sakkarze.

U wejścia do mastab ustawiane były stele. Najstarsze wykonane są z wapienia, późniejsze z twardszych kamieni. Motyw zapisu imienia króla, zwany "imieniem Horusowym" pojawił się w okresie pierwszej dynastii. Na znalezionej wapiennej steli króla Dżeta w górnej części płyty przedstawiona jest sylwetka świętego ptaka - sokoła, symbolu Horusa stojącego na prostokątnym znaku, w którym znajduje się imię króla, zapisane hieroglifem przedstawiającym kobrę. W dolnej części stelli umieszczono fasadę pałacu. Stele późniejsze mają bardziej rozbudowaną dekorację. Zmarły przedstawiany jest w pozycji siedzącej, przy stole zastawionym kromkami chleba, z dzbanami ustawionymi pod nim. Na steli wypisywana jest lista ofiar, które zmarły otrzymuje w podróż w zaświaty. Ważnym elementem wyposażenia grobowców były posągi oraz figurki tzw. uszebti, odgrywające rolę opiekunów i pomocników zmarłego. Posągi pokryte były licznymi hieroglifami. Zawierały one informacje o przedstawionej postaci, modlitwy, zaklęcia itp. Zwyczaj ten był kontynuowany przez cały okres trwania cywilizacji egipskiej. Do ciekawych znalezisk tego okresu należy paleta Narmera.

Stare Państwo

Rozwój sztuki nastąpił w Memfis w okresie trzeciej dynastii. W budownictwie na szeroką skalę zaczęto używać bloków kamienia wapiennego i granitu. W początkowym okresie monumentalna architektura naśladuje formy wypracowane przez budowle wznoszone z cegły i drewna. Pojawiają się nowe rozwiązania. Piramidy schodkowe, nowe dekoracje fryzu (fryz kobr mających chronić władcę przed złymi mocami oraz tzw. chekeron - fryz z szeregu figur stylizowanych na kształt witki trzcinowej, związanej w regularnych odstępach). Cegła i drewno używane były nadal, lecz tylko przy budowie pałaców, domów mieszkalnych. To zróżnicowanie materiałowe tłumaczy szczątkowe zachowanie budowli mieszkalnych tego okresu. Starożytne Memfis nie zachowało się. Pozostała natomiast zbudowana w pobliżu (w Sakkara) nekropola, nad którą dominuje zachowany do naszych czasów, monumentalny grobowiec króla Dżesera (Dżosera).

Kanon

W okresie Starego Państwa utrwalił się kanon obowiązujący, z małymi wyjątkami, przez cały okres rozwoju architektury i sztuki starożytnego Egiptu. Ścisłe przestrzeganie wymogów kanonu wymusiło wysoki i wyrównany poziom artystyczny w starożytnym Egipcie.

Kanon dotyczył:

• kompozycji i sposobu przedstawiania w rzeźbie postaci:

  • królowie przedstawiani byli jako osoby młode, w pozycji siedzącej lub kroczącej, były to postacie o najwyższym wzroście. Prezentowane obok żona, córka, to osoby znacznie niższe niż wymagałoby pokazanie naturalnej różnicy; urzędnicy - przedstawiani byli bardziej swobodnie, w scenach stanowiących wizytówkę wykonywanego przez nich zawodu; lud – zawsze w ruchu, przy pracy;

  • w płaskorzeźbie, malarstwie i w rysunku postać przedstawiana była zgodnie ze stałymi zasadami: głowa i kończyny z profilu, barki i oko en face (frontalnie), biodra w ujęciu 3/4 - była to metoda ujmowania człowieka z kilku perspektyw jednocześnie, w przekonaniu, że żaden ważny szczegół nie ujdzie w ten sposób uwagi patrzącego. Egipcjanie potrafili przedstawić postać człowieka w dowolnym oglądzie, ale odstępstwa od obowiązującej zasady czyniono tylko wyjątkowo, w odniesieniu do obcokrajowców lub ludzi niższego stanu;

• kompozycji w układach pasowych

• układu świątyni poświęconej, służącej kultowi władcy i bogom

• kolumny i filary stylizowane na kształt pni i łodyg roślin, o głowicach naśladujących formę kwiatu lotosu lub liści palmowych.

We wnętrzu jednej z mastab, w pobliżu piramidy Snorfu, w Meidum, odnaleziono dwa posągi z czasów IV dynastii. Książę Rahotep (najwyższy kapłan w Heliopolis) i jego żona Nofret zostali przedstawieni w pozycji siedzącej, z plecami przywartymi do oparcia, na którym wypisano ich imiona. Rzeźby wykonane są z wapienia, polichromia przetrwała w bardzo dobrym stanie. Największe wrażenie na odkrywcach zrobiły oczy posągów, inkrustowane kamieniami, o wyrazistym rysunku.

Nie do końca jest jasny dalszy rozwój budownictwa grobowego za czasów trzeciej dynastii. Grobowce następców Dżosera zachowały się w bardzo złym stanie. Powszechnie przyjmuje się, że kolejnym etapem była piramida romboidalna, czyli o załamanej linii profilu. Teoria ta wynika z kształtu piramidy Snofru w Dahszur (Dahsur). Badania archeologiczne wykazały, że budowla w trakcie wznoszenia została mocno zarysowana. Prace na pewien czas zostały przerwane. Po ich wznowieniu zmieniono kąt nachylenia ścian, tym samym zmniejszając wysokość piramidy. To pozwoliło na zmniejszenie obciążenia dolnej, już wybudowanej jej części. Podwójny kompleks pomieszczeń wewnątrz piramidy też nasuwa przypuszczenie o eksperymentalnym charakterze budowli. Wyniki tych obserwacji oraz fakt wybudowania drugiej piramidy, już o regularnym kształcie i kącie nachylenia ścian podobnym do górnej części pierwszej piramidy, dały powód do wysnucia teorii o czynionym eksperymencie i pierwszej, nieudanej próbie wybudowania piramidy w kształcie ostrosłupa. Zatem nie ma pewności, czy piramida łamana była formą pośrednią, czy tylko nieudanym eksperymentem. Kolejne piramidy powstały już jako regularne. Do najwspanialszych przykładów takich budowli należą piramidy: Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. W pobliżu znajduje się inny wspaniały zabytek tego okresu - Sfinks, będący pierwszą monumentalną rzeźbą Egiptu. Podczas panowania kolejnych władców budowle grobowe nie miały już tak ogromnych rozmiarów. Możliwe, że przyczyniło się do tego osłabienie potęgi władców kolejnych dynastii. Po upadku szóstej dynastii nastąpiło rozbicie państwa na szereg mniejszych państewek (tzw. pierwszy okres przejściowy). Wraz z upadkiem państwa nastąpiło zahamowanie rozwoju sztuki, w tym i architektury. Tradycje sztuki memfickiej kontynuowane są w Herakleopolis. Inne ośrodki odchodzą nieco od obowiązujących schematów. To z kolei spowodowało, po raz pierwszy w historii Egiptu, pewne zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi twórcami.

Średnie Państwo

Ponowne zjednoczenie Egiptu było dziełem książąt tebańskich, zatem to Teby (Luksor) stały się centrum politycznym i kulturalnym Egiptu. Pomimo powrotu do wzorów klasycznych, architektura i rzeźba Egiptu różnią się od tych z poprzedniego okresu. Zaniechano budowy mastab, kontynuowano wznoszenie piramid z cegły i kamienia oraz rozwinięto budowę grobowców kutych w skale. Przykładem grobowców kutych w skale jest grobowiec króla Mentuhotepa-Nebheperte (władcy, który ponownie zjednoczył Egipt), wybudowany w Deir el-Bahari, w tej samej dolinie, w której później powstał sławny grobowiec królowej Hatszepsut. Grobowiec króla Mentuhotepa-Nebheperte zbudowany jest z dwóch rozległych tarasów będących świątynią grobową. Tarasy, połączone ukośną rampą, obiegały portyki z filarami. Świątynia przylegała do ściany masywu skalnego. Przed nią, od strony Nilu, zbudowany był dziedziniec porośnięty drzewami i ozdobiony posągami króla. Obok świątyni, po zachodniej stronie umieszczono sześć kaplic małżonek króla i kapłanek bogini Hathor. Groby ich znajdują się na dziedzińcu. Do komory grobowej prowadził długi korytarz. Sama komora była wykonana z bloków granitowych i ozdobiona reliefami. Zachowane fragmenty pokazują sceny polowań na zwierzęta pustynne i ptactwo, łowienie ryb, wojny oraz obrzędy kultowe.

Inne charakterystyczne cechy architektury tego okresu to budowa miast o regularnej siatce ulic oraz wprowadzenie nowego typu kolumn w budownictwie sakralnym, o głowicach stylizowanych na kształt otwartych lub zamkniętych pąków papirusu, a także tzw. kolumny prodoryckie, czyli takie, których trzony nie naśladują elementów roślinnych. Pierwsze kolumny tego typu zastosowano co prawda przy budowie piramidy Dżesera, jako kolumny kanelurowane, ale do szerszego zastosowania doszło dopiero w tym okresie. Zachowane w piramidach hieroglify wskazują na wzrost znaczenia kultu słońca. Wierzenia w bóstwa Re, Atum, Chepri, Harachte, czczone w Heliopolis, urosły do znaczenia religii państwowej. W architekturze znalazło to odzwierciedlenie w budowie świątyń związanych z kultem słonecznym. Najlepiej zachowana jest świątynia wzniesiona za panowania Niuserre w miejscowości Abu Gorab. Plan świątyni zbliżony jest swoim układem do królewskich zespołów grobowych, z tą różnicą, że zamiast piramidy ustawiono na cokole potężny obelisk zakończony piramidionem. Przed obeliskiem ustawiony jest ołtarz słoneczny, przy którym składano ofiary. Kompleks otoczony jest murem z kryptoportykami. Korytarze zdobione są licznymi reliefami przedstawiającymi prace rolnicze wykonywane w różnych porach roku oraz personifikacje prowincji egipskich i Nilu. W pomieszczeniach zwanych Komnatami Pór Roku ustawiono także rzeźby przedstawiające wiosnę i lato.

W architekturze tego okresu wyróżniają się dwie szkoły: memficka - prezentująca styl klasyczny, oraz tebańska - o pewnych uproszczeniach i jednocześnie większej swobodzie kompozycji. W rzeźbie portretowej obserwowany jest tzw. kierunek pesymistyczny, ukazujący wizerunek władcy o smutnych, zadumanych obliczach, na których jego wiek też znajduje swoje odbicie. Jest to nowy, po wcześniejszym idealizującym, sposób przedstawiania postaci. Okres Średniego Państwa to dynamiczny czas rozwoju rzeźb wykonywanych z drewna i umieszczanych w grobowcach dostojników. Przedstawione dynamiczne postacie ukazują różne sceny rodzajowe. Umieszczenie ich najprawdopodobniej zastąpiło w znacznej mierze bogate fryzy kute w kamieniu. Figurki zostały odnalezione w grobowcach Meket-re w Deir el-Bahari oraz w miejscowości El-Bersza, w tych grobowcach dekoracja ścian była znacznie uboższa.

Nowe Państwo

Po kolejnym zjednoczeniu Egiptu, wraz z panowaniem XVIII dynastii, rozpoczął się kolejny okres świetności Egiptu. W tym czasie panowanie Egipcjan zostało rozszerzone na sąsiednie terytoria. Stolicą imperium były Teby, które w tym czasie przeżywały swój największy rozkwit. W architekturze wykształcił się monumentalny kanon świątyń egipskich. Wybudowane wcześniej świątynie są rozbudowywane na szeroką skalę. Zdarza się, że wcześniejsze fragmenty są burzone, a odzyskany materiał wykorzystywany jest ponownie. Do świątyń prowadzą monumentalne aleje procesyjne z szeregami posągów sfinksów ustawionych po obu jej stronach. Wejście na dziedziniec obramowane jest z dwóch stron potężnymi pylonami. Dalej mogli wejść tylko kapłani i dostojnicy. Zatem to pylony stały się wizytówką świątyń. Pokrywano je bogatymi reliefami opowiadającymi o czynach faraonów zwyciężających wroga i oddających cześć bogom. Przed pylonami ustawiano potężne posągi faraonów. Za pylonami rozpościerał się obszerny czworokątny dziedziniec, otoczony portykami. Było to miejsce odprawiania publicznych ceremonii (lud obserwował je z placu przed pylonami). W głębi budowano zazwyczaj salę hypostylową, za nią salę ofiarną z ołtarzem i salę pojawień. W drzwiach sali pojawień ukazywał się posąg bóstwa w tzw. barce kultowej (była to przenośna łódź ozdobiona na rufie i dziobie wizerunkami bóstwa, czyli np. głową barana - Amon, głową sokoła - Re). Za salą pojawień znajdowało się sanktuarium, w którym przechowywano posąg bóstwa. Do zespołu świątyń należała też sadzawka z krokodylami.

W tym też okresie utrwalił się typ świątyń - grobowców kutych w skale. Jednocześnie oddzielono miejsce pochówku od świątyni grobowej. Komora grobowa, wykuta w skale u podnóża góry, była połączona z świątynią grobową długim, podziemnym korytarzem. Stąd rząd świątyń grobowych pobudowanych w Tebach Zachodnich na granicy pól uprawnych. Obok nich stawiano kaplice kultowe, w których odbywały się uroczystości pogrzebowe. Pojawił się też nowy typ głowic, tzw. kompozytowy. Na płaszczyznach kapitelu rzeźbiono wizerunki bogini Hathor skierowane na cztery strony świata (na ilustracji obok). Przykładem takiego rozwiązania są kapitele zachowane w świątyni Hatszepsut. W malarstwie i rzeźbie pojawił się nowy sposób przedstawiania wizerunku postaci w tzw. kontrapoście (jest to kompozycja, w której postać człowieka całym ciężarem spoczywa na jednej nodze przy zrównoważeniu postawy przez lekkie wygięcie tułowia i ramienia w stronę przeciwną). Poprzez odejście od obowiązujących kanonów wytworzył się bardziej naturalistyczny styl w rzeźbie i malarstwie, czyli również w zdobnictwie. Do najbardziej znanych przykładów dzieł tego okresu należą: studium portretu królowej Nefertiti oraz złota Maska Tutanchamona. Popiersie królowej zostało odnalezione w warsztacie rzeźbiarskim w Tell el-Amarna. Wykonana z wapienia rzeźba świadczy o wysokim kunszcie artysty, doskonale zachowana polichromia podkreśla rysy królowej. Rzeźba znajduje się w Muzeum Egipskim w Berlinie. Złota maska Tutanchamona została odnaleziona w grobowcu w Dolinie Królów. Precyzyjnie wykonana, bogato inkrustowana masą szklaną maska doskonale oddaje rysy młodego króla. Czoło zdobią wizerunki głowy kobry i sępa, które zgodnie z wierzeniami miały go chronić. Maska przechowywana jest w Muzeum Egipskim w Kairze. Wprowadzono też nowy motyw tematyczny - sceny batalistyczne. Do najlepiej zachowanych zabytków tego okresu należą w Tebach: świątynia w Luksorze, Zespół świątyń w Karnaku, w Nubii - świątynia w Abu Simbel, w Tebach Zachodnich: grobowce kute w skale, np. Hatszepsut, grobowce w Dolinie Królów i Dolinie Królowych.

Za czasów panowania Amenhotep IV (Echnatona) w sztuce egipskiej wystąpił tzw. okres amarneński (od Tell_el-Amarna, współczesnej nazwy obszaru, na którym znajdują się pozostałości wybudowanej przez Echnatona nowej stolicy państwa). Charakteryzował się on daleko idącymi odstępstwami od obowiązujących kanonów. Wyobrażenia osób były zgodne z rzeczywistością, ukazywały nawet wszystkie niedoskonałości postaci. Wizerunki Echnatona przedstawiają króla jako osobę o wydłużonej twarzy, wąskich ramionach i szczupłych rękach, wąskiej talii i szerokich biodrach. Po śmierci Echnatona sztuka amarneńska nie zanikła całkowicie, artyści przenieśli się do Memfis. W czasach Nowego Państwa, jeszcze kilkakrotnie za rządów Ramzesów, dochodziła do głosu maniera amarneńska. Jednak w sztuce egipskiej powszechnie obowiązującej nastąpił powrót do oficjalnych kanonów.

Epoka późna

Rozpad państwa wyczerpanego długimi wojnami nastąpił za panowania ostatnich Ramzesów. Po trzecim okresie przejściowym, w Epoce późnej, nastąpił regres sztuki monumentalnej. Sztuka egipska zaczęła w znacznym stopniu ulegać wpływom obcym. W powstałych w tym czasie rzeźbach można zauważyć cechy zaczerpnięte ze sztuki asyryjskiej, perskiej i greckiej. Ale i sztuka egipska odcisnęła swoje piętno na działalności artystów tych narodów (znaleziono statuę perskiego króla Dariusza I w postawie typowej dla przedstawień egipskich faraonów, ale z zachowaniem perskiego stroju). Pierwsze trzysta lat po upadku Nowego Państwa to powrót w rzeźbie i malarstwie do wzorów z początków Nowego Państwa i zaznaczenie się wpływów szkoły amarnejskiej. Rzeźby pochodzące z końca okresu przejściowego cechuje ciekawa kompozycja, subtelność i eleganckie proporcje. Zostały odnalezione statuetki ukazujące klęczącego władcę. Pochylony, obejmuje wyciągniętymi rękoma stelę ofiarną (Osorkon II) albo rytualną barkę (Osorkon III). Kuszyci po dojściu do władzy, podczas swoich prawie stuletnich rządów (XXV dynastia), próbowali wskrzesić wzory z czasów panowania XVIII dynastii. Za czasów panowania XXVI dynastii wracano także do kanonów z okresu Starego Państwa. Rzeźby tego okresu wyrażają konformizm postawy politycznej tej dynastii. Władcy byli portretowani w ten sposób, że w zależności od potrzeb mogli być traktowani jako władcy Egiptu lub państwa Kusz. Nakrycia głowy były tak skomponowane, że mogły uchodzić za egipski hełm wojenny albo kuszycki czepek. Twarze ich mają ostre rysy o wyraźnie zaznaczonych bruzdach, lekko spłaszczonych nosach i charakterystycznych brwiach.

Okres ptolemejski

Kolejny okres świetności Egipt zawdzięcza Grekom, którzy wyparli Persów. Grecy byli zafascynowani kulturą Egipcjan, próbowali zatem wskrzesić dawniejsze tradycje. Dzieła tego okresu mają wiele cech kompozycji sztuki greckiej. Przejawia się to w malowidłach, w portretach postaci - ciało zachowuje charakterystyczny skręt, ale twarz portretowana jest en face, przedstawiane postacie czasem noszą greckie stroje itp. Rozkwit przeżywa sztuka brązownicza. Powstają liczne posążki bóstw wykonane z tego materiału. Cechują się dbałością o wykończenie detalu, piękną formą i perfekcją wykonania.

Równocześnie Grecy kontynuują własne tradycje. Kwitnącym ośrodkiem tego nurtu staje się Aleksandria. Z tego okresu pochodzą znane portrety fajumskie. Rzeźby okresu ptolemejskiego wyróżniają się realizmem, psychologiczną koncepcją. Zachowane rzeźby głów kapłanów (zielone głowy) stały się wzorem dla sztuki portretowej starożytnego Rzymu. Druga szkoła, rodzima, kontynuuje architekturę monumentalną. Z tej drugiej szkoły pochodzą takie budowle jak świątynia w File, Edfu i Denderze.

Występowanie dwu odrębnych, choć wpływających na siebie kultur powodowało także sporządzanie dokumentów państwowych w dwóch językach, odmiennymi, właściwymi dla nich rodzajami pisma. Taką inskrypcję wyryto na sławnym kamieniu z Rosetty. Dzięki temu znalezisku udało się odczytać hieroglify egipskie.

Ostatni okres w dziejach sztuki starożytnego Egiptu to zaznaczenie się silnych wpływów chrześcijaństwa, niektóre egipskie świątynie przebudowano na kościoły.

Po upadku cesarstwa rzymskiego Egiptem zawładnęła sztuka islamu.

Zachowane zabytki świątyń i grobowców przez tysiąclecia wystawione były na niszczycielskie działanie słońca, wilgoci i wiatru niosącego olbrzymie ilości pustynnego piasku. To spowodowało, że bogate polichromie miały szansę zachować się tylko wewnątrz grobowców. Dzisiejszy obraz pozostałości cywilizacji egipskiej nie pokazuje bogactwa i intensywności barw polichromii i złoceń, jakimi były one pokryte. W czasach faraonów nie były one tak szare jak obecnie. Wprost przeciwnie, były to budowle o żywej i bogatej kolorystyce pokrywających je malowideł i reliefów.

Malarstwo starożytnego Egiptu

Malarstwo egipskie nie jest artystyczną wizją otaczającego świata. To rodzaj specyficznego "pisma", które symbolem postaci, zdarzenia i koloru ma wyczarować świat, w którym zmarły ma zaistnieć w otoczeniu bogów.

Technika malarska

Malarstwo egipskie powstawało bezpośrednio na materiale, z którego wzniesiono budowlę. Kamień, cegła, drewno były pokrywane cienką warstwą wygładzonej zaprawy wapiennej. Na niej czerwoną linią nanoszony był szkic przedstawianej sceny. Kontury zaznaczano mocną, czarną linią. Powstałe pola wypełniano kolorem. Do malowania używano pędzelków z rozgniecionej trzciny, do wypełniania większych powierzchni służyłą pędzelki zrobione z połączonych trzcin, traw i włókien liści palmowych. Farby mieszano w skorupach morskich muszli. Stosowane barwniki były pochodzenia naturalnego: np. czarny z sadzy lub węgla, biały z wapienia lub gipsu, żółto-pomarańczowy z ochry, zieleń i niebieski z malachitu i lazurytu albo kobaltu i tlenku żelaza. Jako spoiwa używano roztworu z gumy arabskiej zmieszanej z białkami jaj i odrobiną wody (farba ta nazywana była temperą). W czasach XVIII dynastii jako spoiwo zaczęto używać wosku pszczelego.
Malowidła pokrywały ściany, sufity grobowców i świątyń. Wnętrza domów dekorowano znacznie skromniej (wyjątek stanowiły pałace faraona w okresie Nowego Państwa, przeznaczone dla Amenhotepa III i Amenhotepa IV). Dekoracja domów służyła zapewnieniu im magicznej ochrony i bezpieczeństwa. Była umieszczana tylko na niektórych kolumnach, portalach i fryzach. Malowano także zewnętrzne powierzchnie budowli, detale architektoniczne, rzeźby, reliefy. Barwy stosowane na zewnątrz były zawsze intensywniejsze od tych stosowanych wewnątrz.

Ewolucja

Ozyrys i Horus z grobowca w Dolinie Królów

Freski egipskie

Freski egipskie

Fresk egipski (Luwr, Paryż)

Najstarsze zachowane przykłady malarstwa to fragmenty ceramiki, płóciennej tkaniny, dekoracja ściany grobu z IV tysiąclecia p.n.e.. Przedstawione sceny wyobrażają krajobraz Nilu, obfitujący w ptaki, zwierzęta, ryby. W tym otoczeniu ukazany jest człowiek. Egipskie malarstwo jest podporządkowane nakazom religijnym. Przy minimalnej liczbie środków ma oddać istotę zdarzenia, kształtu, postaci. Twarz człowieka przedstawiana jest z profilu, bo taki sposób najtrafniej oddaje jej cechy charakterystyczne. Oko rysowane jest en face, by ożywić spojrzenie, w nim odbija się światło bóstwa. Ramiona pokazywane są z przodu, oddając prawdziwą szerokość pleców, ręce i nogi z profilu, pokazując ruch postaci, biodra w pozycji trzy czwarte. To kod, który pozwala stworzyć wyobrażenie przestrzeni w tym dwuwymiarowym pokazaniu postaci. Kolorystyka także jest symboliczna: czerń to kolor ziemi dającej życie, zieleń jest barwą papirusu, wiecznej młodości, czerwonawy kolor, barwa pustyni, to symbol bezpłodnego Seta, biel – oznacza świt, uwolnienie od mocy demonów, intensywna żółć, kolor złota, niezniszczalne ciało bogów i symbol wieczności, żywa czerwień to kolor krwi i życia, barwa niebieska symbolizuje nowe życie, tak wygląda brzask nieba przed świtem – ponownym narodzeniem się słońca, woda zmywająca brud przed ponownym narodzeniem się boga. Jednocześnie malarstwo egipskie żyje poprzez wprowadzenie zróżnicowanych obrysów, ciemniejszych tonów podkreślających szczegół, kilka dodatkowych smug, falistych linii itp. Nie ma na freskach egipskich chmur na niebie, czerwieni zachodzącego słońca. Te widoki były dla wierzeń egipskich wyrazem działania sił demonów przynoszących zamęt, zatem nie należało ich utrwalać w obrazie. Wybór tematu, nawet miejsca, w którym został przedstawiony, też nie jest dziełem przypadku czy indywidualnej wizji twórcy. Ściany grobowców i świątyń pokrywane są pasami scen następujących jedna po drugiej. Poszczególne pasy oddziela tylko linia.

To kapłani decydowali o kolejności fresków, układzie grup, wyborze ściany i tematu dla sceny głównej. W pomieszczeniach, na jednej ze ścian, pasmowa kompozycja była łamana wyobrażeniem dużej symbolicznej sceny, w której zmarły najczęściej poluje. Uśmiercone zwierzęta symbolizują pokonane demony. W kolejnej scenie połowu złowione ryby: okoń (symbol cielesności) i tilapia (Tilapia nilotica) (symbolizuje kosmos) ukazują łączące więzy go jeszcze z światem cielesnym i rodzące się powiązania z światem wieczności.

Dopiero w okresie Nowego Państwa wprowadzono nową tematykę, batalistyczną. Faraon zawsze zwycięża wrogów swojego państwa, symbolizując w ten sposób swoją opiekuńczą rolę. Chroni kraj też przed żywiołami, konfliktami, agresją wyzwalaną przez demony. Zatem zwycięża dzikiego byka i lwa - symbole zamętu. Od kanonów malarstwa oczywiście były robione pewne odstępstwa. Dotyczyły one wyobrażeń zwierząt, ludzi niższego stanu. Zmarły i otaczający go bliscy, bogowie oddawani byli w całym majestacie, czyli z poszanowaniem obowiązujących symboli. Ewolucja dotycząca malarstwa ujawniła się już w okresie Starego Państwa. Do najciekawszych znanych zabytków tego okresu pochodzi fresk przedstawiający "Gęsi z Medum" z grobu Nefermant i Atet (fresk znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze). Fresk datowany jest na czas panowania Snofru. Gęsi nilowe zostały przedstawione z graficzną dokładnością wśród rozsypanych roślin maskujących siatkę, do której mają zostać złowione. Realizm malowidła, mocno odbiegający od wcześniejszych przedstawień fresków w Gizie i Sakkarze, każe uznać początek panowania IV dynastii za pierwszy ważny etap ewolucji malarstwa. Odkryte freski z czasów panowania V dynastii nie kopiują otaczającej przyrody, lecz pokazują jej kształt, uwypuklając niezbędne szczegóły. W okresie Starego Państwa dochodzi ono do mistrzostwa w ukazywaniu postaci zwierzęcych. Sylwetka człowieka nadal poddana jest surowym zasadom. W okresie Średniego Państwa można zaobserwować te same tendencje. Postacie ludzi niższego stanu cechuje już większa swoboda, lekkość w ukazaniu ruchu, zaznaczona zostaje kompozycja pierwszego planu. Budowa nowej stolicy i nekropoli w czasach Nowego Państwa przyczyniła się do szybszego rozwoju malarstwa. Zwłaszcza pewne wyzwolenie się od wpływów Memfis pozwala na większą swobodę twórczą. Z tego okresu zachowało się także więcej zabytków pozwalających prześledzić rozwój tej sztuki. Od tego czasu wdzięk zaczyna się liczyć również w przedstawieniach postaci człowieka. Kształty stają się mniej toporne, ciała tracą swoją sztywność, sylwetki są smuklejsze. Pojawia się bogactwo strojów, peruk, kolorów, przez dobór półtonów, mieszanie farb. W zachowanych grobach można zaobserwować pewną różnorodność "szkół". Freski były malowane przez różnych mistrzów i mimo że jest to malarstwo anonimowe, można odróżnić poszczególnych twórców przez ich indywidualizm w przedstawianiu dzieł. Są malowidła rysowane kilkoma kreskami, przypominające szkic, ale oddające nastrój pokazywanej sceny; groby zdobione freskami o mocno zaznaczonych, ozdobne w każdym detalu; sceny pokazujące żartobliwie ludzi przy pracy (np. scena mężczyzn zbierających winogrona i tłoczących wino ukazuje coraz większą niepewność ruchu w miarę postępu prac).

Za panowania Amenhotepa IV dokonała się reforma państwa i sztuki. Freski odchodzą od umownych przedstawień. Ciało faraona przedstawione jest z realizmem, mimo zachowania niektórych kanonów (twarz z profilu, oko od frontu) sylwetka pokazana jest zgodnie z rzeczywistością. Wielość odcieni wywołuje efekt ekspresji. Do znanych malowideł tego okresu należy fresk przedstawiający córki Amenhotepa (w zbiorach Ashmolean Museum w Oksfordzie). Ciała córek o czerwonawym zabarwieniu (dla kobiet był rezerwowany odcień żółtego oznaczający płodność) przedstawione są z uwidocznieniem ich mankamentów urody (nieproporcjonalnie szczupłe łydki, potężne uda, zwiotczenie mięśni, wydłużenie głowy itp.). Córki i ich matka Nefertiti zasiadają pod baldachimem, tworząc grupę pełną ruchu, ekspresji w gestach pomiędzy poszczególnymi osobami. Twarze dzięki podkreśleniu delikatną kreską stają się bardziej wyraziste. Kolor poduszek-siedzisk to także odcień czerwieni. Jest to pierwsze znane dzieło monochromatyczne. Przedstawienia przyrody też pozbawione zostają resztek sztywności. Roślinność na freskach tego okresu tworzy plątanina naturalnie przygiętych ciężarem kwiatów roślin, pąki kwiatów pokazane są w różnym stopniu rozwinięcia, różnorodność pastelowych odcieni wprowadza do kompozycji element ekspresji.

W okresie panowania XIX dynastii następuje powrót do wzorców bardziej klasycznych, przy zachowaniu indywidualności już osiągniętej w poprzednim okresie. Po raz drugi malarstwo przeżywa okres niezależności pod koniec okresu Nowego Państwa, za panowania dynastii Ramzesów. Odejście to uwidacznia się najpełniej w obrazach wykonywanych na wapiennych skorupkach – ostrakonach. Większość z nich została wykonana przez rzemieślników z Deir el-Medina. Najbardziej znane to: tancerka wykonująca mostek (Muzeum Egipskie w Turynie) i wilk i koziołek (Luwr). Sceny ukazywane w grobowcach także stają się bardziej rzeczywiste i swobodne. Do tematyki wprowadzone zostają sceny batalistyczne z prowadzonych przez faraonów wojen. Po upadku Nowego Państwa osiągnięta swoboda zostaje zaprzepaszczona przez nawrót do kanonów obowiązujących w okresach wcześniejszych, do ilustracji Księgi Umarłych, do rytualnej kolorystyki, gdzie nie ma miejsca dla realizmu świata żywych.