6. Ojczyzna twórczej niezgody
Ale oto te wartości, które namiętnie przeczą sobie wzajemnie, a często są sprzeczne same w sobie, nie niszczą jednak siebie. W oczekiwaniu na zwycięstwo — które odnoszą raz jedne, raz drugie — trwają w cieniu historii, w tradycjach, w książkach i w zbiorowej podświadomości. Wszystkie one, bez wyjątku, dochodzą do głosu w życiu współczesnego człowieka. Wystarczy jeden przykład: dogmat o Trójcy Świętej, niezależnie od tradycji kościelnej, stał się modelem heglowskiej dialektyki podjętej przez Marksa, a potem przez Lenina, co dało wiadome konsekwencje, wkraczające nawet w codzienną egzystencje siedmiuset milionów Chińczyków, którzy uważali się za wyznawców Konfucjusza, buddystów albo niewierzących...
Ateny, Rzym i Jerozolima, papiestwo i Święte Cesarstwo, Okrągły Stół króla Artura i gminy miejskie, wszystkie niesione w ten sposób wartości i wszystkie konflikty, a czasem sojusze, wszystko to trwa i żyje w nas na tysiączne sposoby. Wszystko to kształtuje w najogólniejszych zarysach, jeszcze przed naszym przyjściem na świat, naszą wrażliwość i sądy moralne, nasze odruchy społeczne i nasze „rzeczywiste" potrzeby, ekonomiczne, seksualne i religijne.
Wszystko to również skłania nas, abyśmy to, co nas wyznacza, kwestionowali — i daje po temu przydatne narzędzia.
I wreszcie wszystko to określa Europę jako ojczyznę różnorodności, więcej nawet: twórczej niezgody, aby użyć słów Heraklita.
Przeciętny Europejczyk nie istnieje i — zgodnie z definicją — nie może istnieć. Albowiem typowy Europejczyk to ten, który czasami oświadcza na głos, a zawsze myśli: „Jakąż miałbym rację bytu, gdybym był taki sam jak wszyscy?" W jego oczach — i to może nam pomóc w sformułowaniu definicji — „wyróżniać się" albo być „kimś wyjątkowym" jest synonimem zasłużonego albo otrzymanego zaszczytu, nie zaś niewybaczalną winą przeciw obyczajom, nie skłonnością do odchyleń albo bluźnierstwem.
Człowiek Wschodu (myślę tu raczej o Hindusach niż o Chińczykach) jest człowiekiem pewnej kasty, pewnego zakonu, pewnego karmami i nie może zadawać sobie pytania o indywidualny sens swojego życia, zbaczający z drogi wyznaczonej zawczasu przez kategorię jednostek, w której się urodził. Jeśli chodzi zaś o obywatela kraju totalitarnego, partia za niego wie, co jest dla niego dobre, a w razie potrzeby potrafi mu udowodnić, że wie od niego lepiej. Myśl o tym, żeby być innym, żeby się odróżniać lub żeby wprowadzać innowacje, wydaje się człowiekowi Wschodu czymś głęboko niewłaściwym; natomiast w systemie dyktatury totalitarnej wszelka inicjatywa naraża człowieka ją podejmującego na zarzut sabotażu. Popełniony w ten sposób błąd i trwanie w nim człowiek Wschodu może odpokutować w kolejnych wcieleniach, podczas gdy mieszkaniecf Kraju tĘad jeszcze w tym życiu zostanie poddany „reedukacji" dla dobra zbiorowej przyszłości.
I przeciwnie: mieszkaniec Europy, jak widzimy, dąży do bycia właśnie sobą, do odróżniania się, i zdarza mu się mylić te cechy z wysoką jakością bądź doskonałością. I niemal ze wszystkich stron docierają do niego bodźce utwierdzające go w takich wysiłkach: a zatem przykładne żywoty, których chwałę się opiewa, postaci bohaterów, świętych — a także wymagania, jakie niesie konkurencyjność. Widzimy więc, jak Europejczyk kształtuje swoją drogę życiową zgodnie ze swoimi preferencjami, wierzeniami, które odbiegają (lub przynajmniej tak mu się wydaje) od uważanych za panujące, z uzdolnieniami, które poddaje doświadczalnym próbom, i na koniec zgodnie ze swoim powołaniem, jeśli powołanie posiada, albo jeśli sądzi, że je posiada. Kiedy dochodzi do konfliktu pomiędzy nim a prawami, tradycjami czy przesądami jego środowiska, uznaje, że są one absurdalne albo oburzające. Postawa przeciwstawiająca jednostkę wszystkiemu, co budzi jej oburzenie, uznająca absurdalność nie „ja", które przeżywa absurd, ale absurdalność świata albo społeczeństwa — oto specyficzna cecha Zachodu. Daje to w wyniku buntowników, ludzi odmawiających służby wojskowej z pobudek moralnych, rewolucjonistów albo reformatorów; w dziedzinie nauki — badaczy, w sztuce — poszukiwaczy tego, co nowe; daje to, co właśnie liczyło się w dziejach Europy, co stanowi o jej tytułach do chluby i o odrębnym obliczu. Trzeba tli podkreślić, że te nieustanne dramatyczne spięcia między ludzkim „ja" i społecznym losem, między wolna osobą ludzką a przeznaczeniem, dają się pomyśleć tylko w świecie, który liczy lata od momentu Ukrzyżowania; w świecie zrodzonym równocześnie z tą religią, która zbawienie człowieka uzależnia nie od przestrzegania zbiorowych obrzędów, ale od osobistego nawrócenia.
Pytania o sens naszych żywotów, o szczegółowy sens każdego życia zanurzonego w życiu, określa i wyciska swoje piętno na świecie zachodnim, a zwłaszcza na Europie. Można by zatem zdefiniować Europę jako tę część naszej planety, w której człowiek nieustannie wątpi i szuka samopotwierdzenia i chce tak zmieniać świat, aby je g o osobiste życie uzyskało sens.
Teza-antyteza-synteza, ale także an sich —fur sich — an und fur sich (w sobie — dla siebie — w sobie i dla siebie) u Hegla