Trzebiński „Twórczość a struktura pojęć”
POJĘCIE - reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy (kategorii), mają podwójną rolę: bycie reprezentacją i bycie wymiarem umożliwiającym kształtowanie się i funkcjonowanie innych pojęć-reprezentacji.
POJĘCIE KLASYCZNE (matrycowe, arystotelesowskie) - o ostrych granicach, oparte na ścisłej definicji zawierającej warunki konieczne i wystarczające, by dany obiekt mógł być uznany za reprezentanta danej kategorii; jest to sztuczne pojęcie, każda cecha jest równorzędna, równie istotna (coś jest pojęciem albo nim nie jest)
POJĘCIE NATURALNE (granice między tym, co jest pojęciem, a tym co nie jest = jest rozmyta) - zamiast na definicji i warunkach koniecznych i wystarczających, oparte na podobieństwie do przechowywanych w pamięci "typowych" egzemplarzach., muszą mieć inną budowę i inaczej funkcjonować niż pojęcia matrycowe, cechy nie są równoważne
zapewniają ekonomiczne funkcjonowanie poznawcze,
pozwalają rozumieć i wyjaśniać rzeczywistość,
pozwalają na manipulacje na reprezentacjach przedmiotów a nie na samych przedmiotach,
umożliwiają komunikację.
(pojęcie naturalne = rdzeń + jego dopuszczalne transformacje; można różnicować według stopnia ich „typowości”)
Pojęcia ogólne - stanowią reprezentacje całych klas przedmiotów lub procesów (p-d jabłko, osoba oddana czemuś). Poszczególne egzemplarze traktowane są jako równoważne; kryterium równoważności może być np. właściwość fizyczna, funkcja, pochodzenie;
Pojęcia jednostkowe -mają tylko jeden egzemplarz i w przeciwieństwie do poprzedniej grupy wydają się bardziej konkretne
Reprezentacje pojęciowe:
Reprezentacja „obrazowa” - dokładna kopia lub odbicie elementu rzeczywistości
Reprezentacja w postaci „listy cech” - cechy mają być elementarnymi jednostkami, z których reprezentacja jest zbudowana [np. linia prosta, krzywa, kąt…]
Reprezentacja zbudowana z sądów - elementarną jednostką jest sąd [pojęcie jest zbiorem sądów] jako zakodowana informacja o określonych relacjach zachodzących między jednostkami informacyjnymi; najprostszymi jednostkami inf są wartości na biologicznie danych wymiarach, np. kolory, ciepłota; drugim składnikiem sądu są relacje pomiędzy poszczególnymi jednostkami
Reprezentacja jako zespół sądów może prowadzić do subiektywnego poczucia „widzenia” lub „słyszenia” podczas przypominania, a także dokonywać można na niej umysłowych operacji izomorficznych .
Kształtowanie się pojęć polega na wyodrębnieniu elementów rzeczywistości podobnych do siebie pod pewnymi względami i równocześnie różnych pod tymi względami od innych elementów.
PROTOTYP - taka poznawcza reprezentacja obiektu rzeczywistego lub skonstruowanego sztucznie, spontanicznie lub w sposób zaplanowany, która ma najwięcej cech wspólnych z innymi reprezentacjami egzemplarzy pojęcia i jednocześnie najmniej cech wspólnych z reprezentacjami egzemplarzy innych pojęć, przyjmuje więc zazwyczaj średnie wartości w istotnych dla pojęcia wymiarach
RDZEŃ pojęciowy - określony syndrom poszczególnych wartości na każdym z istotnych wymiarów pojęcia, ma budowę podobną do reprezentacji egzemplarza tego pojęcia; rdzeń jest niepełną, tzn. pozbawioną opisu na tych dodatkowych wymiarach, reprezentacją szczególnego egzemplarza (rdzeń zawiera najbardziej typowe elementy rzeczywistości, które reprezentuje ten schemat)
Im bardziej ogólne jest pojęcie naturalne, tym mniej jest wymiarów istotnych i tym mnej wartości składa się na jego rdzeń. Rdzeń pojęcia bardziej ogólnego nie zawiera reprezentacji fizycznych cech swych egzemplarzy.
Gdy reprezentacja egzemplarza ma budowę pojęciową, to składa się ona z rdzenia i dopuszczalnej wielkości jego transformacji, które ukierunkowane są na osiągnięcie odpowiedniości między przekształconymi wartościami rdzenia a wartościami, w jakich zakodowany jest identyfikowany obiekt. Na wielkość transformacji rdzenia składa się więc suma ważonych przekształceń wszystkich jego wartości. Im większa transformacja, tym dłuższy czas na identyfikację obiektu i tym niższe poczucie „typowości” dla danego pojęcia. Im bardziej typowy egzemplarz tym łatwiej daje się rozpoznać. Istnieją pojęcia, które posiadają więcej niż jeden rdzeń.
Funkcją pojęć jest wyodrębnienie obiektów podobnych pod określonym względem do siebie i jednocześnie różnych od innych, powinna istnieć tendencja do przybierania przez wartości rdzenia wartości średnich, które gwarantują najmniejsze transformacje rdzenia wymagane w procesie identyfikacji.
EGZEMPLARZ NAJBARDZEJ TYPOWY - naturalny punkt odniesienia przy porównywaniu obiektów, ma najwięcej cech definicyjnych danego pojęcia, wzorca (pojęcie przedstawia wymagane cechy, by coś mogło być wzorcem); jeśli istnieje pojęcie ptak (musi fruwać) to gołąb jest typowym egzemplarzem; egzemp.typowe występują w potocznych zwrotach językowych z innymi określnikami niż egzemplarze oszacowane jako „nietypowe”
Kontekst aktywizuje wstępnie rdzeń lub liczbę określonych rdzeni, które od razu transformowane są na wartości identyfikowanego obiektu.
OBRONNOŚĆ PERCEPCYJNA - po aktywizacji rdzenia pojęcia skrajnie awersyjnego obiektu, zahamowaniu ulega proces transformacji rdzenia na wartości reprezentujące obiekt
Obiekt zidentyfikowany przez określone pojęcie zapamiętywany jest jako rdzeń tego pojęcia oraz zapis operacji takiego przekształcenia jego wartości, jakie potrzebne było do identyfikacji tego obiektu. Przypominanie sobie obiektu polega na aktywizacji odpowiedniego rdzenia pojęciowego i wykonania na nim określonych przekształceń według przechowywanego zapisu. Im większe są transformacje rdzenia potrzebne do identyfikacji obiektu, a później do przypomnienia sobie, to tym dłuższy jest czas przypominania tego obiektu i tym częstsze i większe luki i błędy w przypominaniu.
STEREOTYPIZACJA ODTWARZANIA INFORMACJI - niemożność dokonania kolejnego przekształcenia sprawić może, że zamiast wartości reprezentującej cechę „przypomnianego” obiektu, odtwarzana jest wartość rdzeniowa lub zbliżona do rdzeniowej.
Im bardziej „nietypowe” są identyfikowane obiekty, tym trudniejsze i dłuższe jest ich odtwarzanie, tym więcej pojawia się błędów i stereotypizacji.
Generowanie z pamięci nazw egzemplarzy pojęć opisać można tak: podanie nazwy pojęcia aktywizuje jego rdzeń, transformacja rdzenia przybiera formę scanningu mającego ogólny kierunek „odrdzeniowy” Przekształcone wartości rdzenia pojęcia mogą wchodzić w zakres wartości reprezentujących różne egzemplarze tego pojęcia, co powoduje ich aktywizację i generowanie nazw kolejnych egzemplarzy. Jako pierwsze aktywizowane są egzemplarze reprezentowane przez wartości najbardziej podobne do wartości rdzenia, najpóźniej zaś egzemplarze o reprezentacji najmniej podobnej do rdzenia.
ADKOMODATYWNOŚĆ STRUKTURY RDZENIA - zdolność do zachodzących pod wpływem nowych doświadczeń względnie trwałych zmian treści rdzenia, przy zachowaniu jego struktury i możliwości identyfikacyjnych
STABILNOŚĆ RDZENIA - podatność rdzenia na rozpad, który następuje pod wpływem kontaktu z nowymi obiektami lub interferencji z innymi reprezentacjami podczas identyfikacji i objawia się niemożnością dokonania transformacji lub dokonania błędnych identyfikacji.
Inne typy pojęciowych reprezentacji innych niż pojęcia naturalne:
kompleksy pojęciowe - Wygotsky, ich struktura stanowi układ powiązanych ze sobą asocjacjami reprezentacji poszczególnych egzemplarzy tych kompleksów; przykład: kompleks łańcuchowy - elementy powiązane są podobieństwem swych wartości na dowolnych wymiarach; kompleksy pojęciowe stanowią pierwszy etap kształtowania się pojęć naturalnych
pojęcia matrycowe - tworzą uporządkowany system pojęciowy, logiczne systemy dedukcyjne, które pozwalają w sposób wyczerpujący i ekonomiczny przejść od konkretnej identyfikacji pojęciowej do zespołu antycypacji.
Trzy właściwości:
systemy te nie są twórcze, jedyny ich rozwój polega na wyciągnięciu wszystkich dedukcji z wewnętrznych założeń
systemy te obniżają zdolność dostrzegania nowych problemów istniejących w tym obszarze rzeczywistości, który reprezentują (ujednolica się reprezentacje obiektów i to w określonym kierunku)
identyfikacje nie generują emocji w ogóle, a więc emocji pozytywnych, stanowiących przesłankę ciekawości poznawczej
Wpływają na kształtowanie się pojęć naturalnych, np. przez określanie ich istotnych wymiarów. Również pojęcia naturalne determinują kształtowanie się pojęć matrycowych, przynajmniej w ich początkowej fazie.