Drogi włączania (wchodzenia), jak i wychodzenia (wypadania) pierwiastków biogennych z obiegu w ekosystemach mogą być różne. Należy tu uwzględnić erozję mechaniczna i chemiczna (zwłaszcza procesy karbonizacji - działanie węglanów)
Tempo dopływu i odpływu danego pierwiastka z ekosystemu może być zrównoważone lub z przewagą jednego z procesów
Jeżeli tempo dopływu danego pierwiastka do ekosystemu przewyższa znacznie tempo jego odpływu prowadzi to do akumulowania znacznych jego ilości w zasobach żywej i martwej materii organicznej. Proces taki jest typowy dla wczesnych stadiów sukcesji (powstawania ekosystemów)
Czasami odpływ danego pierwiastka jest większy niż dopływ np w przypadku pożarów, wycinania lasów, czy zbierania plonów pól uprawnych.
Pierwiastki biogenne mogą być przenoszone z prądami powietrza lub wody na znaczne odległości. Przemieszczanie to nie jest ograniczone żadnymi barierami. Dlatego też często cykle krążenia pierwiastków biogennych rozważa się w skali całej Ziemi jako globalne cykle biogeochemiczne.
Istnieje silny związek pomiędzy obiegiem fosforu i siarki.
Związki nieorganiczne fosforu w glebie i osadach dennych są
zazwyczaj nierozpuszczalne. Są to głównie fosforany wapniowe (w
środowisku alkalicznym) oraz żelazowe i glinowe (w środowisku
kwaśnym).
Rozpuszczanie fosforanów wapniowych zachodzi w wyniku
aktywności biochemicznej niikroorganizmów wytwarzających
kwasy w tym kwas siarkowy. Uwalnianie jonów fosforanowych z
nierozpuszczalnych związków może zachodzić w reakcjach
wymiany pomiędzy fosforanami żelaza i glinu a siarczkami lub i
siarkowodorem.
Dzisiaj najważniejsze jest to aby działalność człowieka i jego I wpływ na środowisko nie naruszały zasadniczych praw I przyrody, by nie pogarszać warunków biologicznych życia człowieka, a pogorszone naprawiać.
OCHRONA PRZYRODY |
Ochrona przyrody jest nauką zajmującą się podstawami ochrony tworów przyrody i jej zasobów, obejmuje wiec działania zmierzające do:
zapewnienia trwałości i odnawialności elementów przyrody;
- właściwego użytkowania ożywionych i nieożywionycła składników przyrody: populacji i biocenoz wraz z ich siedliskiem, jak również całych krajobrazów;
- rozważa przyczyny i następstwa przemian przyrody w wyniku II działalności człowieka oraz poszukuje sposobów zapobiegania lub łagodzenia skutków niekorzystnych zmian.
KRÓTKI RYS HISTORYCZNY |
Pierwsze przesłanki dotyczące działań w zakresie ochrony przyrody pochodzą z czasów Bolesława Chrobrego, kiedy to na skutek zmniejszającej się populacji bobra podjęto decyzję o ograniczeniu jego odłowów.
W 1347 roku Kazimierz Wielki, a w roku 1420 i 1423 Władysław Jagiełło, wydali zarządzenia dotyczące zakazu wycinania cisów, starych dębów i innych
W Pionierami nowoczesnej ochrony przyrody w Polsce byli M. Siła-I-Nowicki, M. Raciborski, J.G. Gawlikowski, których dzieło
kontynuowali A. Wodiczko i M. Siedlecki. Wybitnymi 1 organizatorami ochrony przyrody byli W. Goetel, a przede
wszystkim W. Szafer.
OBECNIE
Współczesna ustawa z 31.01.1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (DZ.U. Z 1994 r. Nr49 poz. 196 z późniejszymi zmianami) obejmuje swoim zasięgiem ogół elementów przyrody, w grę wchodzi nie tylko ochrona przyrody lecz także ochrona człowieka wśród przyrody, łącznie z ochroną elementów przyrody przekształconych przez człowieka. Jest to również ochrona przed uciążliwościami środowiska, które są następstwem zamierzonych lub niezamierzonych działali człowieka takich jak. zanieczyszczenie wód, gruntów, powietrza atmosferycznego, odpady postcywilizacyjne, hałas itp.
OCHRONA PRZYRODY W ROZUMIENIU USTAWY I
-Oznacza zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz
odnawianie zasobów i składników przyrody, w szczególności
dziko występujących roślin i zwierząt oraz kompleksów
przyrodniczych i ekosystemów.
-Ochronę cennych ze względu na szczególną wartość
naukową i społeczną lub unikalność i rzadkość występowania
tworów przyrody oraz obszarów o wyjątkowych naturalnych
wartościach przyrodniczych.
(Ust. Z 16.10.1991, Dz.U. Nr 114 poz. 492 z późniejszymi
zmianami art. 35).
CEL OCHRONY PRZYRODY
Za cel ochrony przyrody ustawodawca uznał:
1. Utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
2. Zachowanie różnorodności gatunkowej;
3. Zachowanie dziedzictwa geologicznego;
4. Zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów
FORMY ZACHOWAWCZEJ OCHRONY PZYRODY
Ustawa postanawia, że poddanie pod ochronę przyrody następuje poprzez:
1, Tworzenie parków narodowych;
2. Uznawanie określonych obszarów za rezerwaty przyrody; 3 Tworzenie parków krajobrazowych;
4. Wyznaczanie obszarów chronionego krajobrazu; 5. Wprowadzanie ochrony gatunkowej roślin i zwierząt;
6. Wprowadzanie ochrony indywidualnej w drodze uznania za: a. Pomniki przyrody
b. Stanowiska dokumentacyjne c. Użytki ekologiczne!
d. Zespoły przyrodniczo krajobrazowe
Formy wymienione w punktach 1-4 tworzą krajowy system obszarów chronionych
W przeciwieństwie do tradycyjnej, biernej ochrony obecnie rozwijane są idee czynnej ochrony przyrody, polegającej na ochronie nie tylko układów ekologicznych ( biocenoz, ekosystemów, krajobrazów, populacji) lecz także procesów (często pochodzenia antropogenicznego), które doprowadziły do ich powstania.
Człowiek będąc przedmiotem środowiska, czyli obiektem na który ono oddziałuje jest jednocześnie podmiotem wpływającym na środowisko.
Mówiąc o ochronie i kształtowaniu środowiska traktujemy człowieka jako gatunek dla którego korzystne jest powstrzymywanie się od pewnych fonu oddziaływań na środowisko - ochrona bierna — oraz podejmowania określonych przedsięwzięć - ochrona czynna.
Program natura 2000
Powstaje Europejska Sieć Ekologiczna, zwana NATURA 2000. j
której głównym celem jest określenie obszarów szczególnego
zainteresowania Wspólnoty. Każdy kraj członkowski ma za
zadanie wyznaczenie specjalnych obszarów ochronnych. Obszary
| szczególnego zainteresowania dotyczą przede wszystkim ważnych
typów ekosystemów oraz zagrożonych gatunków fauny i flory.
:: G-łównym celem tych działań ma być zapewnienie różnorodności
Zakłada się, że program NATURA 2000 obejmie około 15%
powierzchni Europy.
Program NATURA 2000 opiera się na nastepujących regulacjach wspólnotowych:
• Dyrektywa Rady EWG z 1979 r. o ochronie dzikich ptaków -.Dyrektywa ptasia" - celem tej dyrektywy jest ochrona i zachowanie wszystkich populacji ptaków naturalnie występujących w stanie dzikim, prawne uregulowanie handlu i pozyskiwania ptaków łownych oraz przeciwdziałanie pewnym metodom ich łapania i zabijania. W ramach ochrony postuluje się następujące działania:
-Tworzenie obszarów chronionych.
- Wdrażanie zasad zrównoważonego gospodarowania w ostojach ptaków i ich otoczeniu zgodnych z ich potrzebami życiowymi.
- Renaturalizacja bądź odtwarzanie siedlisk przeksztalconych
- Stosowanie kontroli przestrzegania prawa i ustalenie zasad eksploatacji populacji ptaków łownych, zabraniając w szczególności: umyślnego zabijania lub chwytania tych ptaków, niszczenia lub uszkadzania ich gniazd i jaj, płoszenia
w okresie lęgowym i wyprowadzania mlodych
• Dyrektywa Rady EWG z 1992 r. w sprawie ochrony naturalnych i półnaturalnych siedlisk dzikiej fauny i flory -
Dyrektywa siedliskowa" zwana „habitatową" — dyrektywa ma na celu zachowanie różnorodności biologicznej w obrębie europejskiego terytorium państw członkowskich UE. Ochrona typów siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochronnych - SOO. Utworzenie sieci obszarów chronionych ma na celu zachowanie miejsc występowania zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, odbudowę liczebności populacji do poziomu gwarantującego ich
trwałość.
Europejska sieć ekologiczna EECONET
W 1992 r. Rada Europy przyjęła koncepcję EECONET jako ideę paneuropejskiego systemu ochrony dziedzictwa przyrodniczego krajów Wspólnoty Europejskiej
EECONET skupia się nie tylko na ochronie tego co naturalne, pierwotne i nie przekształcone przez człowieka -w małych izolowanych obszarach ale zakres ochrony rozszerza wszystkie zagrożone gatunki i systemy ekologiczna łącznie z tymi częściowo przekształconymi przez człowieka Chodzi bowiem o zachowania całego bogactwa przyrody w spójnym związku z programami rozwoju gospodarczego.
6. Wprowadzanie ochrony indywidualnej w drodze uznania za:
a Pomruki przyrody
b, Stanowiska dokumentacyjne
c Użytki ekologiczne
d Zespoły przyrodniczo krajobrazowe
Formy wymienione w punktach 1-4 tworzą krajowy system obszarów chronionych
Zakłada się, że utworzenie europejskiej sieci ekologicznej pozwoli na:
1. Ukształtowanie spójnej przestrzennie struktury sieci obszarów najmniej przekształconych pod względem przyrodniczym.
Lepszą ochronę gatunków i siedlisk.
Ułatwienie rozprzestrzeniania się i migracji gatunków przez zachowanie obszarów stanowiących drogi ich migracji co jest ważne dla zachowania różnorodności genetycznej i przetrwania wielu populacji
4. Sformułowanie wspólnej dla Europy strategii mniej przekształconych ekosystemów i krajobrazów i poprzez to przeciwdziałanie w przyszłości zanikaniu gatunków.
Opracowanie wspólnej dla całego obszaru Europy mapy sieci ekologicznej, co ukaże walory przyrodnicze kontynentu i unaoczni zakres odpowiedzialności za ich stabilne trwanie.
EECONET składa się z następujących elementów:
1. Obszary węzłowe:
biocentra strefy buforowe
2. Korytarze ekologiczne
Obszary wymagające unaturalnienia
Realizacja tego zamierzenia oparta ma być na europejskiej strategii ochrony przyrody oraz na strategiach krajowych, regionalnych i lokalnych z udziałem Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (The World Conservation Union - IUCN)
Wytyczając obszary węzłowe i korytarze ekologiczne kierowano się następującymi kryteriami:
1. Obszary węzłowe:
- wysoki stopień naturalności ekosystemów lub nagromadzenie ekosystemów półnaturalnych świadczących o malej intensywności gospodarowania,
duża różnorodność (siedliskowa, gatunkowa, form użytkowania).
- reprezentatywność typów siedliskowych w regionie bądź rzadkość występowania fonn, siedlisk i gatunków (endemity, relikty, gatunki zagrożone w skali europejskiej), |
wielkość obszarów zapewniająca trwałe zachowania różnorodności biologicznej i kraj obrazowej.
2. Korytarze ekologiczne:
- wskazania dla zachowania spójności systemu (długość i szerokość korytarzy),
- zgodność siedliskową korytarzy z obszarami węzłowymi,
- rozmieszczenie naturalnych systemów korytarzowych (doliny rzek, pradoliny, łańcuchy górskie),
różnorodność struktury przyrodniczej.
Sieć krajowa składa się z 78 obszarów węzłowych (46 międzynarod. + 32 krajowe - 31% pow. baju) i 110 korytarzy ekologicznych (38 międzynarod. + 72 krajowe - 15% pow. kraju). Łączna powierzchnia ECONET-PL obejmuje 46% terytorium Polski.
Przyrodniczy system informacyjny CORINE
Przyrodniczy system informacyjny CORINE (Coordination of Information on the Enviromnent) nadzorowany jest przez Europejską Agencję Środowiskową - EEA.
Cele programu CORINE:
• Zebranie informacji koniecznej do realizacji priorytetowych zadań i określenie kierunku polityki dotyczącej ochrony środowiska.
• Skoordynowanie tworzenia baz danych i organizacji obiegu informacji między krajami członkowskim i UE.
Stworzenie systemu CORINE ma na celu realizację polityki Unii Europejskiej, która obejmuje:
• ochronę najważniejszych ekologicznych procesów i systemów przyrodniczych podtrzymujących życie-
• ochronę różnorodności genetycznej,
• ograniczenie wykorzystania gatunków i ekosystemów.
Program ten realizowany jest w krajach UE oraz w Bułgarii, Czechach, Polsce, Rumunii, Słowacji i na Węgrzech. Stanowi on podstawę dla tworzonego w UE systemu obiektów chronionych NATURA 2000, opartego na EECONET.
W Polsce programem CORINE jest realizowany w trzech działach tematycznych
• CORINE land cover - dotyczy informacji związanych z użytkowaniem ziemi (rolnictwo, akweny wodne, tereny zurbanizowane).
• CORINEAIR - zajmuje się inwentaryzacją emisji zanieczyszczeń do atmosfery w ścisłej współpracy z instytucjami międzynarodowymi, takimi jak: UNECE, OECD, ECE, WHO opracowując wspólnie końcowy Raport Europes Environment.
• CORINE biotops - zadaniem tego programu jest:
- wytypowanie ostoi przyrodniczych o znaczeniu europejskim,
- sporządzenie spójnego opisu bogactwa przyrodniczego Polski oraz ocena adekwatności sieci obszarów prawnie chronionych i rozmieszczenia ostoi przyrodniczych,
zainicjowanie pracy nad krajowym systemem infonnacyjnym ochrony przyrody i połączenie z tym systemem różnych naukowych centrów przyrodniczych oraz banków danych organizacji państwowych i pozarządowych.
Program CORINE BIOTOPS obejmuje identyfikację, inwentaryzację i opis miejsc, których ochrona jest szczególnie istotna dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy. CORINE biotops to koordynacja informacji o biotopach, czyli miejscach życia populacji taksonu. Identyfikacja biotopu w terenie pozwala wyznaczyć ostoje CORINE. Ostoja biotop jest jednostką ekologiczną wyróżniającą się w terenie. Typowymi ostojami są: jezioro z przylegającymi do niego łąkami i lasem, dolina rzeczna, rozległy kompleks leśny lub rozległy kompleks leśny stanowiący mozaikę różnych drzewostanów, polan śródleśnych i torfowisk. Wyróżnia się ostoje kompleksowe, obejmujące całe regiony i ostoje cząstkowe.
W banku informacyjnym CORINE biotops znajdują się informacje dotyczące 959 ostoi w Polsce, któiych ochrona jest istotna dla zachowania pełnego dziedzictwa przyrodniczego Europy. Obejmują one 10-12% powierzchni kraju. Powierzchnia poszczególnych ostoi jest zróżnicowana: od całego regionu np. Bieszczady, do pojedynczej jaskini.
W obrębie ostoi występuje mozaika siedlisk (habitatów) poszczególnych gatunków roślin i zwierząt. Rangę siedliska wyznacza wyjątkowość cech ekologicznych: rzadkość występowania, jego reprezentatywność oraz stan zachowania. W przypadku stwierdzenia wrażliwego siedliska lub bogactwa różnych typów siedlisk wyznacza się obszar ostoi. Miejsce występowania gatunku (siedlisko) staje się więc ostoją CORINE.
Utrzymanie pełnego zróżnicowania siedlisk jest niezbędnym warunkiem zachowania bioróżnorodności gatiuikowej i i wewnątrzgatunkowej. W wielu przypadkacli zachodzi potrzeba chronienia siedlisk na terenach silnie przekształconych przez człowieka. Dlatego też program CORINE wykracza poza tereny dotychczas prawnie chronione.
Park narodowy
Park narodowy obejmuje obszar chroniony wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni I nie niniejszej niż 1000 hektarów, na którym ochronie podlega I całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. I
Parki narodowe służą nauce, dydaktyce, kulturze, a także zaspokajają potrzeby doznań estetycznych. Wszystkie działania na terenie parku muszą być podporządkowane ochronie przyrody i mają pierwszeństwo przed wszystkimi innymi działaniami. Katalog ograniczeń, nakazów i zakazów obowiązujących na terenie parku określają przepisy ustawy o ochronie przyrody.
Nadrzędnym celem parku narodowego jest poznanie, zachowanie całości systemów przyrodniczych danego terenu,^ wraz z warunkami ich funkcjonowania, oraz odtwarzanie zniekształconych i zanikłych ogniw rodzimej przyrody
Szczególną role spełnia obszar ochronny wokół parku tzw. J otulina, która ma go chronić przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.
Polska przyjęła definicję parku narodowego określoną na X i XT Ogólnym Zgromadzeniu Światowej Unii Ochrony Przyrody | i Jej zasobów (IUCN-WCU), stąd wszystkie polskie parki narodowe, jako odpowiadające wymogom IUCN znalazły się na jej liście.
Sześć polskich parków narodowych .UNESCO
(Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki
i Kultury) wpisało na listę rezerwatów biosfery
(Babiogórski, Białowieski, Bieszczadzki, Karkonoski,
Słowiński, Tatrzański) W tym jeden z nich -
Białowieski - został przez UNESCO uznany za obiekt
dziedzictwa światowego, Ponadto dwa parki narodowe -
Biebrzański i Słowiński - objęte zostały konwencją
RAMSAR z 2 lutego 1971 r Konwencja o obszarach
wodno-blotnych mających znaczenie jniedzynarodowe
zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego.
Parki narodowe tworzy Rada Ministrów drogą rozporządzenia, określając w nim nazwę parku, obszary wchodzące w jego skład, obowiązujące na terenie parku ograniczenia i zakazy oraz granice ewentualnej strefy ochronnej.
Parkiem narodowym zarządza dyrektor, który realizuje zadania związane z celem utworzenia parku, a także działa jako organ administracji rządowej w zakresie konserwatorskiej ochrony przyrody.
W roku 2001 Polska miała 23 parki narodowe.
podkreślono - rezerwaty biosfery
nazwa parku narodowego |
rok założenia |
obszar [ha] |
Babiogórski |
1954 |
3392 |
Białowieski |
1947 |
10502 |
Biebrzański |
1993 |
59223 |
Bieszczadzki |
1973 |
29202 |
Bory Tucholskie |
1996 |
4798 |
Drawieński |
1990 |
11342 |
Gorczański |
1981 |
7030 |
Gór Stołowych |
1993 |
6340 |
Kampinoski |
1959 |
38544 |
Karkonoski |
1959 |
5575 |
Magurski |
1995 |
19962 |
Narwiański |
1996 |
7350 |
Ojcowski |
1956 |
2146 |
Pieniński |
1932 |
2346 |
Poleski |
1990 |
9762 |
Roztoczański |
1974 |
8482 |
Słowiński |
1967 |
18617 |
Świętokrzyski |
1950 |
7632 |
Tatrzański |
1954 |
21164 |
Ujście Warty |
2001 |
7956 |
Wielkopolski |
1957 |
7584 |
Wigierski |
1989 |
15085 |
Woliński |
1960 |
10937 |
Rezerwaty przyrody
| Podobnie jak parki narodowe, rezerwaty są obszarami chronionymi. Podstawowa różnica między rezerwatem a parkiem narodowym polega na różnym zakresie celów ochrony. Parki narodowe mają złożone cele ochrony, każdy rezerwat przyrody ma określony szczególny cel.
Rezerwaty są tworzone w celu ochrony określonych
fragmentów przyrody przed negatywnym wpływem
działalności gospodarczej człowieka i zachowania
przedmiotu ochrony dla badań naukowych. Są to zatem
obszaiy obejmujące zachowanie w stanie naturalnym lub
mało zmienionym ekosystemów, określonych gatunków
roślin i zwierząt, elementów przyrody nieożywionej
mających istotną wartość ze względów naukowych,
przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych. W celu zabezpieczenia rezerwatu przed ujemnym wpływem czynników zewnętrznych dla rezerwatu może być ustanowiony obszar ochronny - otulina.
W zależności od przedmiotu ochrony wyróżnia się rezerwaty faunistyczne, florystyczne, wodne, torfowiskowe itp:
Dla realizacji celów ochronnych poszczególnych rezerwatów, w akcie o ich utworzeniu ustala się katalog nakazów, zakazów i innych powinności
W zależności od tego jak rygorystyczny ma być reżim ochronny tworzy się rezerwaty:
ścisłe - wykluczające ingerencję człowieka
częściowe - z możliwością ingerencji człowieka ale w
ograniczonym zakresie.
Aktem normatywnym tworzącym S rezerwat jest rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, w którym określa się nazwę rezerwatu, położenie, cel ochrony, ograniczenia, nakazy i zakazy, granice oraz organ sprawujący bezpośredni nadzór nad rezerwatem.
Liczba rezerwatów w Polsce jest oszacowana w tysiącach (w 1999 było ich 1251), co wynika z faktu, że są to bardzo często małe obszary, niekiedy nawet mniejsze niż 0,5 ha.
Park krajobrazowy i obszar chronionego krajobrazu
Oba są obszarami chronionymi, utworzonymi w celu ochrony krajobrazu, przy czym zasady ochronne na ich obszarze są złagodzone w porównaniu do ochrony rezerwatowej.
Nie wprowadzaj się na tych terenach drastycznych ograniczeń działalności człowieka, a wręcz przeciwnie, dąży się do zapewnienia mu bezpośredniego kontaktu z przyrodą, pod warunkiem jednak poszanowania elementarnych reguł ochrony.
Obszar chronionego krajobrazu - obejmuje wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie tych ekosystemów powinno zapewnić stan względnej^ równowagi ekologicznej systemów
przyrodniczych.
Obszar ten musi być uwzględniony w planach zagospodarowania przestrzennego.
Obszar chronionego krajobrazu tworzony jest | rozporządzeniem wojewody, w którym określa nazwę obszaru chronionego, jego powierzchnię i ograniczenia, jakie będą na nim obowiązywały.
W 1999 roku w Polsce było 401 obszarów chronionego krajobrazu.
Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt
Opiera się na przepisach ochrony przyrody.
Ochrana dzikiego świata roślinnego i zwierzęcego ma zasięg ponadpaństwowy, globalny i jest regulowana w umowach międzynarodowych, z których najbardziej znane są dwie: paryska - o ochronie ptaków pożytecznych dla rolnictwa (z | 1902 r.) i waszyngtońska - w sprawie międzynarodowego handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (z 1973 r.)
Oclirona gatunkowa ma charakter powszechny, to znaczy że obowiązuje w stosunku do chronionych gatunków roślin i zwierząt na terenie całego kraju i ochrania je w identyczny sposób, niezależnie od tego czyją są własnością.
Aktem prawnym, na podstawie którego realizuje się oclironę gatunkową jest rozporządzenie Ministra Oclirony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Określa się w nim listę chonionych gatunków roślin i zwierząt, sposoby wykonywania ochrony, a także zakazy, nakazy i inne J ograniczenia w korzystaniu ze środowiska.
Ochrona gatunkowa roślin
Ochrona gatunkowa roślin oparta jest iia rozporządzeniu Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6IV 1995 r. w sprawie oclirony gatunkowej roślin (Dz.U. Nr 41, poz. 214).
Rozporządzenie to wyróżnia ochronę ścisłą i ochroną częściową,
(j Ochrona ścisła roślin dziko rosnących polega na zakazie umyślnego niszczenia, zrywania, ścinania, zbywania, nabywania, przenoszenia oraz wywożenia za granicę w całości lub części w stanie świeżym lub przetworzonym,
Ochrona ścisła obejmuje 111 rodzajów roślin dziko rosnących.
Jeżeli zmiany środowiska wywołane działalnością człowieka
spowodują zagrożenie roślin objętych ochroną ścisłą,
wojewoda obowiązany jest po zasięgnięciu opinii
wojewódzkiej komisji ochrony przyrody, podjąć stosowne
działania w celu zapewnienia trwałego zachowania danego
| gatunku i jego stanowisk badź zapobieżenia lub ograniczenia szkód.
Ochrona gatunkowa zwierząt
Ochrana gatunkowa zwierząt oparta jest na rozporządzeniu Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 611995 r. w sprawie ocluony gatunkowej zwierząt.
Polega na bezwzględnym zakazie zabijania, okaleczania chwytania, płoszenia, niszczenia jaj, gąsienic, poczwarek, gniazd lęgowych, siedlisk, przetrzymywania, zbywania, nabywania, przemieszczania z naturalnych stanowisk, wywożenia za granice zwierząt żywych lub martwych, całych oraz rozpoznawalnych ich części lub pochodnych, a także na zakazie niszczenia mrowisk w lasach, zakazie filmowania oraz fotografowania w określonym czasie i miejscu, zakazie preparowania.
Jeżeli zmiany środowiska wywołane działalnością człowieka spowodują zagrożenie gatunków zwierząt objętych ochroną, wojewoda obowiązany jest po zasięgnięciu opinii wojewódzkiej komisji ochrony przyrody, podjąć j stosowne działania w celu zapewnienia trwałego zachowania danego gatunku, jego miejsca rozrodu i regularnego przebywania bądź zapobieżenia lub ograniczenia szkód.
Ochrona zwierząt łownych dziko żyjących - oznacza gospodarowanie ich zasobami w zgodzie z zasadami ekologu oraz racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej."
Gospodarowanie populacjami zwierzyny wymaga w szczególności:
1 Tworzenia stałych i okresowych osłon dla zwierzyny (lasy,
zadrzewienia, zakrzewieniaitp.).
2. Wzbogacanie naturalnej bazy żerowej.
3. zachowanie istniejącyh naturalnych
zbiornikow wodnych, rekonstrukcji istniejących, tworzenia nowych.
Ziemia po osiągnięciu masy zblizonej do obecnej, zaczęła | sie ogrzewać, głównie w wyniku rozpędu izotopów promieniotwórczych, a
| częściowo wskutek
pozyskania energii kinetycznej uderzających w jej
powierzchnię niewielkich ciał stałych (planetozymali
powstałych również w wyniku kondensacji gorących gazów).
Litosfera (skorupa ziemska), hydrosfera i atmosfera powstały głównie z uwolnienia materiału z górnych warstw płaszcza Ziemi.
Pod dnem oceanów skorupa ziemska wytwarza się nieprzerwanie, tworząc grzbiety śródoceaniczne, czemu towarzyszy uwalnianie gazów i niewielkiej ilości wody. Skład powłoki, z której powstała skorupa lądów i dna oceanów, ulegał ewolucji w czasie w szczególności w wyniku oddestylowywania pierwiastków z płaszcza. Średni skład chemiczny współczesnej skorupy wskazuje, że najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem jest tlen, wiążący się na różnych drogach z krzemem (Si), glinem (Al) i innymi pierwiastkami, tworząc minerały krzemianowe.
Lotne pierwiastki (w wyniku odgazowania), wydostawały się z płaszcza Ziemi dzięki wybuchom wulkanów, które towarzyszyły tworzenia się skonipy. Niektóre z nich zostały zatrzymane i utworzyły atmosferę. Pierwotna atmosfera składała się z C02 i azotu (N2) z pewną ilością wodom i pary wodnej. Ewolucja jej w kierunku współczesnej atmosfery utleniającej nastąpiła dopiero wtedy, gdy zaczęło rozwijać się życie.
Najstarsze znane skamieniałości stanowią bakterie, których wiek szacuje sie na 3.5 mld hit. Wykorzystywały one energie sloneczną tir. syntezy materii organiczne! % wykorzystaniemi H2S jako donora wodoru
CO2 + H2S = CH2O + 2S + H2O
Kolejnym etapem byla fotosynteza przebiegajaca z fotoliza wody
H2O + CO2 = CH2O +O2
Wytwarzanie tlenu podczas fotosyntezy minio dalekosiężne
skutki.
Początkowo tlen był zużywany na utlenianie zredukowanych
związków i minerałów. Z czasem szybkośc jego wytwarzania
przetoczyła zużycie, co spowodowało wzrost jego stężenia w
atmosferze. Spowodowało to rozwój nowego metabolizmu
biogeochemicznego i umożliwiło zróżnicowanie fonu życia na
Ziemi.
Dodatkowo tlen w atmosferze podlegał reakcjom
fotochemicznym, prowadzącym do powstawania ozonu (O3),
chroniącego Ziemię przed promieniowaniem nadfioletowym.
Ta osłona .pozwoliła skolonizować wyższym organizmom
powierzchnie lądów.
Litosfera - (gr.: strefa kamienna) - względnie sztywna i krucha I zewnętrzna powloką Ziemi złożona ze skał zbliżonych do znanych z jej powierzchni, częściowo nawet niestopionych. Obejmuje skorupę i zewnętrzną część górnego płaszcza (tzw. \ warstwo perydotytową). Ulega deformacjom tektonicznym (uskoki, fałdy). Miąższość litosfery wynosi ok. 100 km, a jej temperatura dochodzi do 700°C. Rozróżniamy litosferę kontynentalną i oceaniczną. Litosfera w częściach globu zajętych przez płyty kontynentalne jest nazywana litosferą kontynentalną. Litosfera oceaniczna występuje pod oceanami. W obrębie m kontynentów jest ona grubsza niż pod oceanami.
Gleba (pedosfera) - stanowi powierzchniową warstwę skorupy ziemskiej^ objętą prooesami glebotwórczymL lako zusacli i tozy elemeiH litosfery i§st h«ii)voi znajważniejszychkomponentów ekosystemów lądowych i wodnych. Gleby należą do niepomnażalnyoh zasobów kuli ziemskiej i spełniają szereg imikoji przede wszystkim juko nMlisko wzrostu i rozwoju i "ii! m i zwierząt oraz transformacji itkładmków minerainyoh i orgunioznych.
Gleba ii#i to integralny, wieloflinkcyjny składnik ekosystemów lądowych i niektórych płytkowodnyoh, będący trójfazowym produktem oddziaływania lito*, bydro-, atmo- i biosfery.
GLEBA - biologicznie czynna powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, powstała ze skały macierzystej w procesie glebotwórczym, żyzna (dzięki zawartości próchnicy oraz mineralnych składników pokarmowych przyswajanych dla roślin).
Badaniem gleby zajmuje się nauka zwana gleboznawstwem lub pedologią. Pedologia to nauka o glebie jako tworze przyrody i środku produkcji rolnictwa, jej powstaniu, budowie, właściwościach oraz rozmieszczeniu gleb na kuli | ziemskiej.
Gleba jako iikład trójfazowy składa się z:
■ fazy stałej - stanowią ją cząstki mineralne (okruchy skał i minerałów), organiczne (próchnica, resztki roślinne i zwierzęce w różnym stopniu rozkładu oraz organizmy żywe) i lniiierakio-organiczne.
■fazy ciekłej (roztwór glebowy) - woda wraz z
rozpuszczonymi w niej związkami mineralnymi i
organicznymi. Ilość i jakość wody w glebie są
zróżnicowane i zależne od klimatu, rzeźby terenu, warunków hydrologicznych i innych.
■ fazy gazowej (powietrze glebowe) - stanowi ją mieszanina gazów i paiy wodnej, różni się od powietrza atmosferycznego większa zawartością C02
POWSTAWANIE GLEB
Gleba jest naturalnym tworem wierzchniej warstwy skorupy ziemskiej, powstałym ze zwietrzeliny skalnej w wyniku oddziaływania na nią zmiennych w czasie różnych czynników w określonych waninkach rzeźby i terenu.
W procesie swego naturalnego rozwoju gleby ulegają pionowemu zróżnicowaniu, tworząc profil glebowy, czyli system poziomów genetycznych,'-* których liczba, morfologia, wzajemny' układ oraz zespół fizycznych, chemicznych oraz biologicznych właściwości są wyrazem minionych i obecnych wpływów środowiska glebotwórczego zmiennego w czasie i przestrzeni, i należą do kryteriów w klasyfikacji gleb.
Gleba jest ożywionym, dynamicznym tworem przyrody, w którym zachodzą ciągłe procesy rozkładu i syntezy związków mineralnych i organicznych oraz ich przemieszczanie.
Każda gleba odznacza się swoistymi cechami: morfologicznymi, fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi dzięki którym stwarza warunki życia dla roślin i zwierząt.
Całość zmian przebiegających w powierzchniowej warstwie litosfery pod wpływem biosfery, atmosfery i hydrosfery, powodujących powstanie i rozwój gleby określa się jako proces glebotwórczy.
Bardzo złożoną i ważną fazą tworzenia się gleb jest proces wietrzenia skal. Następuje tu jakościowa zmiana substratu mineralnego, z którego w wyniku procesu glebotwórczego formuje się gleba. Istotną rolę w procesach glebotwórczych odgrywa obieg materii - biologiczny i geologiczny.
Biologiczny obieg materii obejmuje powstawanie, migrację i gromadzenie się w powierzchniowej warstwie zwietrzeliny skalnej połączeń organicznych i organiczno-mineralnych.Dzięki temu zwietrzelina zyskuje urodzajność, która powoduje, że zwietrzelina zmienia się w glebę.
Geologiczny obieg materii obejmuje przemieszczanie połączeń mineralnych i organicznych, w formie roztworów, powodując z jednej strony niszczenie skał, z drugiej zaś wzbogacenie powierzchniowych warstw gleby, a w wyniku długotrwałego oddziaływania wpływa na różnicowanie się profilów gleb na poziomy i warstwy.
Gleba podlega nieustannej ewolucji Proces glebotwórczy nie kończy się więc na powstaniu gleby, lecz trwa ciągle, przyczyniając ftie do jej rozwoju, a kierunek tego rozwoju zależy od wielu czynników glebotwórczych.
Czynniki glebotwórcze to:
skala macierzysta -jej skład wpływa na podatność na wietrzenie, a tym samym na tempo rozwoju gleby oraz na sklad
klimat - jeden z ważniejszych ozynników glebotwórczych, określa charakier wietrzenia (erozja eoliczna ożyli wietrzna, erozja wodna) oraz wpływa na kierunki procesów glebotwórczych, wyznacza warunki cieplne i wodne, od których zależy intensywność wszystkich procesów globowych.
organizmy żywe — aktywność flory jak i faiiny jest istotna w procesach powstawania gleb i jest ściśle zależna od klimatu, wody jak i rodzaju skały macierzystej gleby. Ich rola polega na zwiększeniu urodzajności gleb.
MIKROORGANIZMY żyjące w^ glebach rozkładają materie organiczna, zarówno w warunkach tlenowych jak i beztlenowych. Wydzielając do gleby dwutlenek węgla i rożne kwasy organiczne przyśpieszają i modelują złożony proces wietrzenia minerałów i powstawania gleby. Uczestniczą w ten sposób w uiuchamianiu (przechodzeniu do roztworów glebowych) niektórych pierwiastków np. P i K. Są kluczowym ogniwem warunkującym obieg pierwiastków w ekosystemach glebowych, niektóre z nich (symbiotyczne i niesymbiotyczne) biorą udział we wzbogacaniu gleb w azot w procesie asymilacji azotu atmosferycznego. Wzrost roślin jest zatem uzależniony od sprawnego działania mikroorganizmów mineralizujących obumarłą
substancję organiczną
Spośród ROŚLIN pionierami w zasiedlaniu skal i tworzeniu gleb są porosty. Wydzielają one kwasy porostowe, wspomagające erozję chemiczną skal Kich kruszenie. Stanowią rezerwuar wody i minerałów i i miejsce gromadzenia się materii organicznej. Zmiany przez nie rozpoczęte umożliwiają następnie zasiedlanie skał przez mchy, paprotniki i wreszcie rosimy nasienne.
Istotna rola w powstawaniu i kształtowaniu gleb przypada roślinności. Współdziałając z tworzywem gleby i czynnikami glebotwórczymi przyczynia się do uformowania zasadniczych profilów glebowych.
Pokrywa roślinna chroni gleby przed działaniem :czynników atmosferycznych, nie dopuszczając do rozbijania agregatów glebowych (niszczenie struktury), wypłukiwania cząstek gleby przez wodę (erozja wodna) i wiatr (erozja eoliczna).
!\ Rośliny głęboko zakorzenione przemieszczają składniki pokannowe z niższych partii profilu J do wyższych gdzie akumulują je w fonnie masy Q organicznej (asymilacja). Masa ta ulegał rozkładowi, wzbogacając górną warstwę gleby
w próchnicę i mineraly.
FAUNA glebowa odgrywa istotną rolę w mieszaniu materiału cleboweso,
wzbogacaniu gleby w substancję organiczną, obiegu składników
pokannowych, mineralizacji substancji! organicznej (przyspieszenie procesu poprzez jej " rozdrobnienie), stabilizacji stniktiuy % gleby. W procesach tych biorą udział: krety, 1
| myszy, króliki, stonogi, roztocza,! skoczogonki, larwy owadów, pająki, 1
[mrówki i najważniejsze dżdżownice, które substancję glebową przerabiają w I przewodzie pokarmowym, a odchody swej pozostawiają w postaci koprolitów -kompleksów mineralno-organicznych
- woda - wszelkie postacie wody (lód, deszcz, grad, śnieg) zaliczamy do czynników glebotwórczych o charakterze niszcząco-budującyni.
Woda jest czynnikiem warunkującym erozję wodną skał macierzystych, jednocześnie może być czynnikiem powodującym erozję wodną gleb (wymywanie powierzchniowe, wymywanie wartościowych składników do głębszych poziomów).-
Woda jest czynnikiem limitującym procesy biologiczne i ^ chemiczne w glebach. Jej niedobór spowalnia, a nawet J wstrzymuje ich przebieg. Nadmiar może być przyczyną pogorszenia się warunków tlenowych, a co za tym idzie pojawienia się procesów beztlenowych przemian, oglejania i zatykania porów, a poprzez to pogorszenia warunków wegetacji organizmów żywych.
• w przypadku gleb uprawnych, kultura rolna — racjonalne
gospodarowanie, stosowanie płocic zimami, wyrównywanie strat powodowanych zbiorem plonów, odpowiednie zabiegi agrotechniczne.
Produkcyjność gleby - jest to zdolność gleby (biotopu) do wytwarzania biomasy. Miarą produkcyjności jest ilość suchej masy organicznej wytworzonej w jednostce czasu na jednostce powierzchni gleby.
Urodzajność gleby - miarą urodzajności jest plon, czyli masa tej części rośliny, która ma bezpośrednie znaczenie użytkowe. Urodzajność gleby zależy od kultury gleby
Kultura gleby - układ właściwości zabiegów agrotechnicznych Dotyczy to zwłaszcza akumulacji próchnicy, składników pokarmowych, odczynu, aktywności biologicznej gleby oraz stosunków powietrzuo-wodnych.
Sorpcyjne właściwości gleb
Gleba ma zdolność zatrzymywaniu i pochlaniania różnych składników w tym jonów i czastek. Zdolność tę określamy jako SORPCJĘ
O zjawiskach sorpcyjnych w glebie decyduje,silnie zdyspergowana koloidalna faza stała SORPCYJNY KOMPLEKS GLEBOWY.
Dzięki sorpcyjnym właściwościom gleb możliwa jest w nich:
regulacja odczynu;
magazynowanie dostarczonych (również w nawozach) składników pokarmowych;
neutralizacja szkodliwych dla organizmów żywych substancji, które dostają się do gleby
Kompleks sorpcyjny zbudowany jest z koloidów glebowych czyli:
minerałów ilastych;
krystalicznych uwodnionych tlenków żelaza i glinu;
minerałów bezpostaciowych;
próchnicy;
kompleksów ilasto - próchniczych
Najważniejszą cechą koloidów glebowych, tworzących kompleks sorpcyjny, jest ładunek elektryczny na ich powierzchni, wynikający z budowy ich jądra. Pojedyncza cząstka koloidalna (micela) składa się z:
jądra o budowie krystalicznej lub amorficznej oraz strukturze zbitej lub porowatej
wewnętrznej powłoki jonów dodatnio lub ujemnie naładowanych, które można uważać za część składową jądra;
zewnętrznej warstwy kompensujących jonów o znaku przeciwnym niż jony wewnętrznej powłoki;
W przypadku minerałów głównym źródłem ładunków są grupy OH na zewnętrznych powierzchniach, w przypadku próchnicy są to grupy karboksylowe i fenolowe, w których H może być częściowo zastępowany przez inne kationy.
Sorpcja wymienna polega na wymianie jonów pomiędzy roztworem glebowym a koloidalnym kompleksem sorpcyjnym gleby. Na miejsce jonów zasorbowanych na powierzchni koloidów glebowych wchodzi równoważna chemicznie ilość jonów z roztworu glebowego.
Najczęściej spotykanymi kationami wymiennymi w glebach są
kationy zasadowe: Ca2+, Mg2+, K+, Na+, NH4+
kationy kwaśne: H+, Al3+
Zdolność gleby do przeciwstawiania się zmianom odczynu nosi nazwę właściwości buforowych lub zdolności regulujących gleb.
Jony wodorowe występujące w glebach działają jak bufor w stosunku do zmiany odczynu. Polega to na tym, że usuwane z roztworu glebowego jony wodorowe są uzupełniane z kompleksu sorpcyjnego, a w prowadzane do roztworu - przechodzą do kompleksu sorpcyjnego, przy czym odczyn roztworu glebowego w obu przypadkach nie ulega większym zmianom.
Właściwości sorpcyjne gleb uwarunkowane są wielkością ich pojemności sorpcyjnej, ilością zasorbowanych kationów o charakterze zasadowym o raz składem roztworu glebowego.
Materia organiczna gleb
Materia organiczna gleb (często określana jako próchnica lub humus) zawiera produkty chemicznych i biologicznych przemian różnych wyjściowych materiałów roślinnych i zwierzęcych. Dziali się na:
nieswoiste substancje próchnicze (czyli substancje niehumusowe) - węglowodany, białka, tłuszczowce, węglowodory i ich pochodne i inne. Stanowią one 10 - 15 % ogólnej ilości materii organicznej.
Swoiste substancje próchnicze (substancje humusowe), stanowią 85 - 90 % ogólnej ilości materii organicznej.
Swoisto substancje próchniczne to kompleks bezpostaciowych substancji organicznyoh. Związki te tworze się w procesie rozkladu materiału organicznego* w procesach resyntezy produktów rozkladui oraz w procesach syntezy, w wyniku działalności życiowej mikroorganizmów (bakterii, grzybów, promieniowców).
W materiale glebowym wyróżniamy trzy główne grupy substancji humusowych:
kwasy fulwowe - łatwo rozpuszczalne w kwasach i zasadach, związki heterogeniczne, składają się z prostych związków o niższej masie cząsteczkowej,
- kwasy huminowe — nierozpuszczalne w kwasach, rozpuszczalne I w zasadach, substancje koloidalne zbudowane z polimerów utworzonych z monomerów (jednostek podstawowych) zbudowanych z aromatycznego rdzenia, mostków łańcuchowych oraz grup funkcyjnych. Obecność mostków decyduje o porowatej | strukturze warunkującej m.in. chłonność cząsteczek wody i właściwości sorpcyjne.
huminy — nierozpuszczalne -. kwasach i zasadach, na ogól nieaktywne, nie biorą bezpośredniego udziału w procesach gębowych.
Funkcje gleby w ekosystemie
Do nieodłącznych funkcji gleby należą:
1. Udział i bezwzględny warunek produkcji biomasy w ekosystemach lądowych (produktywność).
2. Uczestnictwo w mineralizacji i hmninkacji martwej materii organicznej oraz w magazynowaniu próchnicy.
Udział w przepływie energii oraz w krążeniu i retencji wody i pierwiastków biogenicznych.
6. Udział w okresowym przechowywaniu nasion i innych propagul.
7. Udział w procesach samoregulacyjnych
(homeostatycznych), zapewniających ekosystemom względną trwałość i pewną odporność na działanie zewnętrznych czynników destrukcyjnych.
Rejestrowanie zmian środowiska glebotwórczego.
Z obliczeń dokonywanych przez FAO (organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa) przyjmuje się, że tylko 1/3 całkowitej powierzchni Ziemi może nadawać się do wykorzystania i jest to górna granica możliwości wykorzystania terenów nadających się do uprawy.
GLEBA W KRAJOBRAZIE
Wszystkie najważniejsze cechy i właściwości gleby zależą od jej miejsca w krajobrazie. Od topograficznej sytuacji zależą lokalne stosunki wodne, nasilenie procesów erozji (wodnej i eolicznej), powstawanie zmrozowisk i wiele innych cech.
W krajobrazie antropogenicznym właściwości gleb modyfikuje działalność człowieka.
W krajobrazach rolniczych naturalne krążenie składników biogennych ulega zakłóceniu. Składniki wynoszone z plonem zostają zastąpione nawożeniem mineralnym i organicznym. Dodatkowe znaczenie mają takie czynniki jak mechaniczna uprawa roli, wapnowanie, melioracje itp. Stosunki wodne w takich układach mogą ulec całkowitej zmianie.
W krajobrazach przemysłowych częstym zjawiskiem jest zniszczenie gleb. W miejscach obfitujących w kopaliny pojawiają się wyrobiska i hałdy, których rekultywacja jest bardzo trudna. Wokół wyrobisk pojawiają się leje depresyjne. Na szczególnie niekorzystne zmiany narażone są wtedy zbiorowiska roślinności błotnej i torfowiskowej. Przeciwne zjawiska (podtapianie, zabagnianie) występują na terenach sąsiadujących ze zbiornikami retencyjnymi.
ZNIEKSZTAŁCENIE I DEGRADACJA GLEB
Zniekształcenie gleb - wstępna faza degradacji obejmująca stosunkowo niewielkie zmiany nie sięgające głębszych partii gleby. Dotyczą głównie pogorszenia się warunków hiunifikacji i mineralizacji. Skład mineralny stałej fazy gleby I pozostaje nienaruszony.
Degradacja i dewastacja gruntów - zmiany obejmujące głębsze poziomy gleby* naruszające yty względnie trwałe ceclr takie jak skład mineralny, przekształcenia typu
[ hydrologicznego Obniżenie (degradacja) tub całkowita utrata (dewastacja) wartości użytkowej gruntu, w wyniku niekorzystnych zmian rzeźby terenu, właściwości gleby.
f warunków wodnych i szaty roślinnej Przyczyną może byc działalność przemysłowa, agrotechniczna, bytowa człowieka lub działanie sił przyrody (pożary, susze, erozja trzęsienia ziemi ftp.)
W wyniku obiuźenia łub utraty swoich wartości użytkow\^ grunt> zdewastowane tub zdegradowano wyiu^j rekultywacji oraz ponownego zagospodarowania.
STOPNIE DEGRADACJI GLEB
Degradacja lekka:
podłoże miniowe ma częściowo ograniczoną przydatność rolniczą, jednak bez naruszenia naturalnych funkcji biologicznych, 8 przywrócenie pierwotnej przydatności rolniczej jest możliwe poprzez modyfikacje systemu gospodarowania i zarządzania terenem.
Degradacja umiarkowana:
podłoże gruntowe ma znacznie ograniczona przydatność rolniczą i jednocześnie częściowo namszone naturalne funkcje biologiczne* a przywrócenie wydajności wymaga zastosowania zabiegów inżynierskich.
Degradacja ekstremalna:
podłoże gruntowe jest całkowicie zdegradowane, naturalne funkcje biologiczne i odporność na zanieczyszczenia są całkowicie utracone.
CZYNNIKI I PROCESY DEGRADACYJNE
Czynniki i procesy degradacyjne gleb mogą mieć charakter naturalny (erozje, pożary, susze, trzęsienia ziemi), jak i 1 antropogeniczny (zanieczyszczenia, zniszczenie powierzchni I ziemi itp.) Dzielimy je na trzy grupy: I
I. Czynniki i procesy fizyczne:
a. erozja wodna i eoliczna,
b. niekorzystne zmiany stiiiktury i gęstości gleb wskutek j ugniatania przez pojazdy i maszyny, oraz udeptywanie przea| wypasane zwierzęta i ludzi,
c. niekorzystne zmiany profilowej budów gleb, np. wsk^| głębokiej orki,
d. Niekorzystne zmiany stosunków Wodnych*i termicznych
gleby np wskutek wadliwie przeprowadzonych melioracji w zasięgu lejów depresyjnych.
Dewastacja wynikająca z przekształceń typu hydrologicznego 1 moze sprzyjac zawodnieniem (wodami napływowymi* rozlewiskami lub zbyt dużym podniesieniem się zwierciadła 1 wód gruntowych) pozbawiającym gleby powietrza, j powodującym zlewanie się cząstek mineralayoh i zanik porowatości gleby oraz wylugiwanie gleby składników mineralnych, Strukturę gleby niszczy się podczas drenażu (np. przez wykopy kopalniane) lub intensywnego poboru wody,
I II. Chemiczne I fizykochemiczne procesy i czynniki I degradacyjne gleb:
[ a. Zubożenie zasobów próchnicy, która jest zasadniczym 1 sorbentem i źródłem składników pokannowyoh, nośnikiem] energii dla heterotrofów glebowych.
b. Zubożenie^ skłachulców pokarmowych np, wskutek brakuj wyrównywania ich ubytku spowodowanego zbiorem plonu I roślin uprawnych lub pozyskiwaniem użytków leśnych.
I o, Jednostronne przenawożenie gleby.
r łl Niekorzystne zmiany odczynu np. wskutek kwaśnych deszczów J lub opadu pyłów nadmiernie alkalizujących glebę, zakłócenie korzystnych proporcji pierwiastków w roztworze glebowym i] kompleksie sorpcyjnym, nagromadzenie nadmiernej ilości pierwiastków 1 związków toksycznych pochodzących * iinisji lub ścieków przemysłowych i fomunalnych wysypisk śmieci, transpojtu itp,
c. Nie uwzględnianie małych, wyspowych zasięgów gleb żyznych, otoczonych przez siedliska uboższe. Zwiększa to monotonię biocenoz (spadek bioróżnorodności) i przyczynia się do degradacji gleb w żyźniejszych enklawach.
cl. Biologiczne wypłycenie gleb, czyli pojawienie się w profilu glebowym przeszkód utrudniających lub uniemożliwiających głęboką penetrację korzeni.
EROZJA GLEB
Pod pojęciem erozji gleb rozumie się procesy niszczenia wierzchniej warstwy gleby przez wiatr (erozja wietrzna, eoliczna) i wodę (erozja wodna).
EROZJA WODNA
Wyróżnia się:
• erozje powierzchniowa - zniszczeniu ulega cala powierzchnia i terenu,
• erozje liniowa - zniszozenia mają charakter liniowy i mogą j 'przejawiać się w formie erozji: żłobinowej, wąwozowej i rzecznej,
• ruchy masowe - zniszczeniu ulegają całe obszary, głównie na | skutek sil ciężkości, ale przy współudziale wody. Zalicza się tu I następujące zjawiska: spelzywanie (powolne przesuwanie się dużych mas na stoku), soliflukcja (zsuwanie się wierzchniej warstwy po głębszej, zamarzniętej warstwie podłoża), osuwiska (przemieszczenie mas zwietrzejmy na stoku - zazwyczaj gwałtowne),
■ suffozje (erozja podziemna) wymywanie materiału glebowego przez wody płynące podziemnymi korytarzami powstałymi np. w wyniku działalności kretów lub lisów, może to być również spływ wzdłuż korzeni palowych drzew Zniszczeniu mogą ulec niekiedy duże obszary terenu, skutkiem są studnie i podziemne korytarze oraz zapadanie się powierzchni ziemi.
• abrazje - zniszczeniu ulega brzeg morski na skutek uderzających fal.
Jeżeli chodzi o Polskę, to 30% obszaru jest zagrożone erozją wodną, w tym
l 28% użytków rolnych i 2% lasów. Erozja o średnim i silnym stopniu nasilenia zagraża 13% użytków rolnych
[ (są tam niezbędne kompleksowe melioracje przeciwerozyjne) i 0.5% lasów.
Wielkość zmywu erozyjnego w Polsce ocenia się na około 5 mln ton gleby
Rocznie
EROZJA EOLICZNA
Erozja wietrzna (eoliczna) to niszczące działanie wiatru, polegające na wywiewaniu, unoszeniu i zasypywaniu gleby. Uderzający wiatr porywa z gleby cząstki mineralne i próchnicze. Wiatr naładowany cząstkami, uderzając w glebę żłobi ją i drąży bądź zasypuje.
Warunki nasilenia się erozji eolicznej powoduje bardzo często sam człowiek, pozbawiając duże obszary zwartej szaty roślinnej, prowadząc niewłaściwe zabiegi agrotechniczne, intensywną | gospodarkę rolną.
Skutki erozji wietrznej dla rolnictwa są najbardziej widoczne w odniesieniu do pokrywy glebowej, gdzie wskutek wywiewania cząstek mineralnych i organicznych następuje zubożenie poziomu próchniczego i spłycenie profilu gleby, a w wyniku osadzania piasku nadbudowa profilu jałowym materiałem.
Procesy eoliczne powodują szkody w uprawach - odsłanianie systemu korzeniowego, mechaniczne uszkadzanie, zdzieranie lub zasypywanie roślin.
Wyróżnia się trzy główne okresy nasilonych procesów eolicznych: wiosna i jesień podczas prac polowych oraz zima. z niskimi temperaturami, silnymi wiatrami i cienką pokrywą śniegu.
Pomimo że erozja wietrzna w Polsce jeszcze nie stanowi I większego problemu gospodarczego, to w perspektywie należy liczyć się z jej nasileniem, zwłaszcza wskutek zmniejszenia się powierzchni zalesień i stałego pogarszania się bilansu wodnego.
Wyróżnia się trzy główne okresy nasilonych procesów eolicznych: wiosna i jesień podczas prac polowych oraz zima. z niskimi temperaturami, silnymi wiatrami i cienką pokrywą śniegu.
Pomimo że erozja wietrzna w Polsce jeszcze nie stanowi I większego problemu gospodarczego, to w perspektywie należy liczyć się z jej nasileniem, zwłaszcza wskutek zmniejszenia się powierzchni zalesień i stałego pogarszania się bilansu wodnego.
RZEŹBA TERENU - natężenie erozji jest zależne od spadku, długości zbocza, kształtu i ekspozycji stoków. Im teren jest silniej sfalowany, poprzecinany dolinami, tym spływ wody jest szybszy. Natężenie erozji jest wprost proporcjonalne do spadku i długości zbocza, przy czym wpływ spadku jest większy od wpływu długości zbocza.
BUDOWA GEOLOGICZNA I RODZAJ GLEBY - do cech gleb, które mają największy wpływ na podatność na erozję należą: skład mechaniczny, przepuszczalność, pojemność wodna, żyzność i wreszcie struktura. Do gleb i skał najbardziej podatnych na erozję zalicza się less. Zbudowany jest z drobnych cząstek, które łatwo tracą spoistość pod wpływem wody. Za najbardziej odporne uważa się gleby szkieletowe, górskie, odznaczające się dużą przepuszczalnością. Często jednak o rozmiarach strat erozyjnych decyduje nie tylko podatność gleby na rozmywanie, ale i jej sposób użytkowania
SZATA ROŚLINNA
Czynniki antropogeniczne to:
UKŁAD PRZESTRZENNY UŻYTKÓW - las i
wieloletni użytek zielony najlepiej chronią glebę. Na pola orne należy przeznaczać zbocza o spadkach niniejszych niż 20% i dostatecznie dobrej glebie, czyli miejsca, gdzie I nie zagraża zniszczenie gleby wskutek spływów.
2. UPRAWA PODŁUŻNA - na zboczach o spadkach większych od ok. 6% konieczny jest właściwy układ pól umożliwiający uprawę poziomą. Na zboczach o spadkach większych niż 10% gleba podczas orki przemieszczana jest przez pług ku dołowi. Najbardziej niebezpieczna, z uwagi na ułatwianie spływu, jest orka z góry w dół zbocza. Z tego powodu nie zaleca się uprawy podłużnej na zboczach o spadku większym niż 20%. Istotne znaczenie ma również dobór roślin uprawnych (od niego zależy osłona, jaką zapewniają glebie rośliny), a także częstotliwość orek i innych zabiegów uprawnych. Wieloletnie rośliny (np., trawy, lucerna) doskonale zabezpieczają przed silnym nawet spływem. Mniej skutecznie chronią glebę rośliny ozime, jak żyto, rzepak; jeszcze mniej zboża jare osłaniające tylko przed spływem letnim.