Anna Komisarczyk Kraków 25.11.2002

METODY POMIARU OBCIĄŻEŃ TRENINGOWYCH

Ocena obciążeń treningowych stanowi podstawowe na­rzędzie kontroli trenerskiej w kierowaniu procesem szkoleniowym. Bez takiej możliwości nie można dokonać analizy obciążeń (np. w świetle osiąganego stanu wytrenowania i wyników sportowych), nie wspominając o ich planowaniu czy realizacji.

Terminy te, zanim weszły w obieg rozważań teoretycznych i poczynań praktycznych, miały swoją historię. Na początku rejestrowano tylko dane ilościowe pracy treningowej, potem włączono do tego zapis intensywności pracy, co wzbogaciło możliwość konfrontacji z osiąganym rezultatem sportowym. Przykładem takiego rozwiązania praktycznego może być np. metoda zaproponowana przez Buhbindera(1).Następnie podjęto próby globalnej oceny obciążenia trenin­gowego, objętości oraz intensywności. Do prób takich można, np.: zaliczyć sposoby oceny Fidelusa(2) opracowane w latach 1970 i 1974. W następnej kolejności do teorii i praktyki weszło pojęcie obciążenia wewnętrznego, które znalazło swoje odbicie m.in. w propozycjach Nikiforowa czy Afonina. Jeszcze później pojawiły się możliwości oceny wykonanej pracy trenin­gowej (łączące pojęcia obciążenia zewnętrznego i wewnętrznego) w postaci, np.: metody Georgieva i Semova. Dalszą możliwością rozszerzenia analiz wpływu obciążeń na stan wytrenowania i osiągany wynik sportowy jest propozycja Ważnego, jak dotąd najpełniejsza.

Wspomniane wyżej metody pomiaru obciążeń treningowych opiera­ją się na następujących zasadach:

• Metoda Buhbindera jest pomyślana jako forma planowania ob­ciążeń w mikrocyklach rocznego cyklu treningowego. Ocenia się w niej w sposób subiektywny wartość ćwiczeń za pomocą wskaźników (od 0 do 7), biorąc pod uwagę objętość i intensyw­ność pracy. Wyrazem objętości jest tutaj suma wskaźników w mikrocyklu, a intensywności wskaźnik tygodnia (suma punktów o wartości 3 i wy­żej dzielona przez 7). Wskaźnikiem „0" oznaczono czas przeznaczony na odnowę biologiczną, a liczbą 7 zawody sportowe i sprawdziany, jako najwyższy wskaźnik obciążenia. Liczby od l do 6 to swoiste kontinuum od ćwiczeń np. rozluźniających o małej objętości i intensywności do wysiłku specjalistycznego o dużym zakresie pracy i wysokiej mocy. W omawianej propozycji nie oblicza się wartości obciążenia.

Jak wiadomo, szacowanie jest niezbyt precyzyjną metodą oceny zjawiska dlatego też podejmowano dalsze próby ujednolicenia metod pomiaru obciążeń treningowych. Z propozycją idącą w tym kierunku wystąpił Fidelus.

• Metoda tzw. „sekund zredukowanych", opracowana w 1970 r. polega na ustaleniu liczby wykonywanych ćwiczeń oraz czasu ich trwania (w s). Daje to podstawę do obliczenia zakresu pracy. Wskaź­nik intensywności oblicza się na podstawie stosunku wartości ćwiczenia wykonanego na treningu do osiągniętego przez zawodnika wyniku rekordowego w tym ćwiczeniu. Wartość globalnego obciążenia (w sekundach zredukowanych) oblicza się mnożąc wyliczoną objętość ze wskaźnikiem intensywności. Metoda ta daje możliwość porównania ze sobą wartości obciążeń obliczanych za pomocą ćwiczeń mierzonych w różnych jedno­stkach (w: s, cm, kg, %%). Jednak ujmuje tylko efektywny czas pracy (bez przerw wypoczynkowych).

Druga propozycja Fidelusa, pochodząca z 1974 r., to próba ujed­nolicenia

metod pomiaru obciążeń treningowych. Autor sugeruje, aby objętość treningu wyrażać w jednostkach pracy (J), a intensywność w jednostkach mocy (W). Pomysł ten wywodzi się z możliwości obliczania tzw. „sprawności organizmu" i jest zawarty w następujących równaniach:

gdzie: Lu - praca użyteczna (taka jaką organizm rozwija względem otoczenia)

Lw - praca włożona (taka jaką wydatkuje organizm)

WPU - współczynnik pracy użytecznej (sprawność organizmu)

Nw - moc włożona (inten­sywność)

Nu - moc użyteczna

Powyższy sposób oceny obciążeń nastręcza jednak szereg trudności przy wprowadzaniu

go do praktyki (np. przy obliczaniu WPU). Ponieważ jeżeli przyjmiemy, że Lu jaką wykonali 2 zawodnicy wynosi 3000 J to Lw może wynieść u jednego 375000 J (przy WPU=0,08) a u drugiego 176470 J (przy WPU=0,17) a zatem błąd oszacowania może wynieść aż 112,5%.

• Metoda Nikiforowa to przykład pośredniej oceny obciążeń wewnęt­rznych. Propozycja ta polega na ustaleniu minutowej wielkości tętna w czasie wykonywania na treningu poszczególnych ćwiczeń, następnie na określeniu grup ćwiczeń w zależności od częstotliwości uderzeń serca/min i przyznaniu (za odpowiednie miejsce na liście rangowej) punktów 1 - 10.

Skala intensywności ćwiczeń treningowych boksera (wg. Nikiforowi i Wiktorowa)

Średnie HR/min	135-145	146-155	156-165	166-175	176-185	186-190	191-195	195-200	195-210	>210
Intensywność w punktach	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10

Po ustaleniu czasu trwania poszczególnych ćwiczeń oraz całego treningu obciążenie otrzymuje się podstawiając te dane do skonstruowanego przez Kellera i Sajczuka wzoru:

P = ∑ti • ∑pi • t^-1

gdzie:

P - obciążenie

∑ti - suma czasu zużytego na ćwiczenia

∑pi - suma punktów

t - czas trwania treningu.

• Jednym ze sposobów oceny obciążenia wewnętrznego jest pomiar kosztu energetycznego zajęć treningowych. Metoda ta wymaga jednak specjalistycznej aparatury, analizującej wydy­chane powietrze.

Dlatego też próbuje się dokonać tego w sposób pośredni. Czego przykładem jest metoda Afonina uwzględniająca istnienie istotnych zależności między czasem wykonywania ćwiczeń i liczbą powtórzeń z zarejestrowana sumą nadwyżki tętna.

• Ogólną miarą obciążenia wewnętrznego, jest suma „nadwyżki tętna", czyli suma uderzeń serca w czasie trwania całego treningu i pierwszej fazy odpoczyn­ku, pomniejszona o sumę wartości tętna spoczynkowego w tym czasie.

• Metoda Georgiewa i Semowa opiera się na następujących po­miarach: czasu trwania (w min) każdego środka treningowego bez uwzględnienia przerw wypoczynkowych, czasu trwania całego tre­ningu (łącznie z przerwami) oraz na ustaleniu wysokości tętna każ­dego zawodnika wykonującego poszczególne ćwiczenie oddzielnie. Częs­totliwość uderzeń serca mierzy się w ciągu 10 s. Objętością obciąże­nia jest czas pracy każdego środka treningowego, a intensywnością - wyliczona średnia arytmetyczna ustalonych wielkości tętna po zakoń­czeniu poszczególnych ćwiczeń. Obciążenie całego treningu stanowi suma wyliczonych obciążeń z każdego środka treningowego, nato­miast średnia intensywność to wysokość tętna wyliczona z uwzględ­nieniem tzw. funkcjonalnego wypoczynku, który otrzymujemy po od­jęciu efektywnego czasu trwania ćwiczeń od czasu trwania całego tre­ningu.

W praktyce funkcjonuje wiele sposobów rejestracji obciążeń pozwalających zapisać objętość i intensywność wykonywanej pracy. Trzeba jednak powiedzieć, że zbierane w tradycyjny sposób informacje pozwalają jedynie scharakteryzować minimalne i ma­ksymalne obciążenia zawodników o różnym poziomie zaawan­sowania, ocenić zmiany obciążeń w czasie oraz ustalić dynamikę w określonych cyklach. Obecnie to już nie wystarcza i dlatego proponuje się inne podejście w technologii rejestrowania obciążeń treningowych, pozwalające zgromadzić informację o trzech naj­ważniejszych cechach zrealizowanej pracy:

1) jej rodzaju określanego udziałem ćwiczeń o różnej złożoności koordynacyjnej (w ramach danej specjalizacji można, zatem wyróżnić ćwiczenia wszechstronne, ukierunkowane i specjalne);

2) jej intensywności ocenianej na podstawie wskaźników fizjologicznych i metodycznych, co umożliwia kwalifikację danej grupy ćwiczeń do odpowiedniego zakresu intensywności

3) jej objętości, czego najlepszym wyrazem jest czysty czas pracy (bez przerw wypoczynkowych) w poszczególnych rodzajach wysiłku czy w poszczególnych zakresach intensywności. Taką możliwość daje metoda Ważnego.

• Ujmuje w swym założeniu pomiar czasu trwania ćwiczeń (w min) z uwzględnieniem tzw. sfery energetycznej (ćwiczenia podtrzymujące i kształtujące wykonywane z uwzględnieniem przemian tlenowych, mieszanych i beztlenowych) oraz sfery informacyjnej (ćwicze­nia ogólne, ukierunkowane i specjalne). Dzięki temu powstaje 15-członowa matryca umożliwiająca umieszczenie czasu trwania środka trenin­gowego z wykorzystaniem obu sfer łącznie. Idea obciążenia zawarta jest we wzorze:

E=Tij

gdzie

E -obciążenie

T - czas trwania ćwiczenia

i - sfera informacyjna

j - sfera energetyczna.

Przykładowy zapis

Piłka siatkowa - arkusz kodowania obciążeń

(dane pochodzą z bibliografii nr 4)

Możliwość stosowania w praktyce pre­zentowanej tu koncepcji rejestracji i analizy obciążeń w treningu może być ograniczona, a często nie w pełni potrzebna.

Bardziej subiektywną metodę oceny wartości stosowanego obciążenia jest szacowanie wielkości zmęczenia po charakterys­tycznych objawach natury psychicznej, fizjologicznej lub motorycznej. Metoda ta pozwala na względnie poprawne dozowanie intensywności i ob­jętości pracy oraz na wyznaczenie odpowiednich przerw wypoczynkowych.

Kryteria oceny stopnia zmęczenia pod wpływem wykonanej pracy treningowej

(wg. Harrego)

Bibliografia:

1.Buhbinder B . 1973. Nowy system planowania rozkładu obciążeń treningowych. Sport Syczynowy, nr 5, s. 55

2.Fidelus K. 1974. Propozycje jednolitego pomiaru obciążenia treningowego. Sport Wyczynowy, nr 9

3.Nikifolow I. B. 1973 Badanie oddziaływania obciążeń treningowych przy budowie treningu przedstawionego według zasady wahadła. Sport Wyczynowy, nr8

4.Sozański H. (red)1993Podstawy teorii treningu. Resorowe centrum Metodyczno-Szkoleniowe Kultury Fizycznej i sportu, Warszawa, s. 162-173

5.Ważny Z. 1989. Ewolucja form zapisu i analizy obciążeń treningowych. Sport Wyczynowy nr 12, s.3

6. Żarek J., Januszewski J.  Przewodnik do ćwiczeń z teorii sportu.   Kraków  Akademia Wychowania Fizycznego, 1985

---