METODOLOGIA

Wykład 1 (28.09.04)

Metodologia nauk, węższe rozumienie:

* zajmuje się metodami (sposobami) postępowania stosowanymi w poznawaniu świata, a przede wszystkim sposobami uzasadniania zdań.

* zajmuje się też rozmaitymi czynnościami myślowymi (porządkowanie wiadomości w spójny zbiór, zdanitorzących dorobek jakiejś dyscypliny)

* tak jak nauki techniczne opisuje wykorzystywanie, sprawdzanie, a jednocześnie uczy jak te czynności wykonywać, aby osiągnąć osiągany cel (poznanie prawdy)

Aby sprawnie myśleć trzeba umieć jasno i jednoznacznie formułować myśli w słowa, trzeba znać związki zachodzące między zdaniami (wynikania logicznego), umieć wykorzystać wymienione elementy we wnioskowaniu, sprawdzaniu, i innych czynnościach myślowych.

Metodologia może być w różny sposób uprawiana:

- ogólna, szczegółowa

- opisowa, normatywna

- pragmatyczna, pragmatyczna

- rekonstrukcjonistyczna, dyskrypcjonistyczna

- synchroniczna, diakoniczna

- uzasadniania, odkrywania

- empiryczna

- poszczególnych dyscyplin (logiki, fizyki, chemii)

- poszczególnych autorów

Opisowa:

Rejestruje jedynie pewne fakty:

`w jaki sposób uzasadniano i uzasadnia się jakieś twierdzenia

`w jaki sposób stosuje się pewne schematy wnioskowania oraz reguły inferencyjne

`w jaki sposób przeprowadza się takie operacje, jak: obserwacja, jak się definiuje

Normatywna:

Formułuje pewne zalecenia

`,,tak i tak,, należy posługiwać się schematami

`,,tak i tak,, należy obserwować, wyjaśniać, klasyfikować

Ogólna metodologia nauk zajmuje się, w sposób opisowy czy normatywny zasadniczymi typami czynności poznawczych, które powtarzają się w wielu naukach choć w różnego rodzaju naukach odgrywają często odmienną rolę. Np.:

(definiowanie i obserwacja)pełnią różną rolę w różnych naukach.

Obok ogólnej wyróżnia się szczegółową metodologię nauk, która zajmuje się opisywaniem czynności poznawczych, stosowanych w różnych dyscyplinach:

- metodologia logiki formalnej

- matematyka

- logika

Metodologie szczegółowe:

1. Ustalają przedmiot badań danej nauki, oraz jej problematykę poznawczą

2. Ustalają aparaturę pojęciową danej nauki

3. Ustalają dopuszczalne w danej nauce metody uzasadniania twierdzeń oraz ich odrzucania

-zweryfikowania

-falsyfikacji

4. Ustala tzw.: założenia wstępne

-aksjomaty (nauki formalne)

-pewne podstawowe założenia co do struktury badanego fragmentu rzeczywistości, b bez których badanie nie byłoby możliwe (nauki realne, przyrodnicze)

Wieloznaczność terminu NAUKA:

(termin ten może być rozumiany):

` w sensie dynamicznym (jako zespół czynności wykonywanych przez uczonych „jako takich”)

` jest to „twór” tych czynności (system twierdzeń, do których uznania doszli uczeni w swym dążeniu do poznania rzeczywistości)

` w sensie socjologicznym (wszystkie instytucje naukowe, szkoły, laboratoria, biblioteki, itp.)

nauka jako proces kształtowania, powiększania zakresu swojej wiedzy

` jako dyscypliny, przedmioty wykładane na uczelniach, w szkołach

Ogólna metodologia nauk jest metanauką, istnieje wiele różnych rodzajów metanauk:

- nauki8 zajmują się określonymi obiektami

* fizyczne (fizyka, biologia, chemia)

- nauki zajmują się obiektami psychicznymi

* psychologia

- nauki zajmujące się obiektami konstruowalnymi

* logika, matematyka

Metanauki:

I humanistyczne (historia, psychologia, socjologia, ekonomia, polityka)

II filozoficzne (ontologia, epistemologia lub teoria poznania)

III formalne (rozpatrują od strony formy; logika języka naukowego, logika metod naukowych, logika wiedzy, poznania naukowego obejmuje:

`metodologia nauki (wąsko rozumiana)

`teorię nauki (traktuje naukę jako wytwór czynności, tzn.: systemowe)

IV kompleksowe (naukoznawstwo-teoria kierowania nauką, logiczna teoria nauki-bada naturę poznania naukowego, jego zróżnicowanie oraz wartości poznawcze czy filozofia nauki, filozoficzne i logiczne dociekanie,

Metodologia nauk >szersze rozumienie<

` semiotyka (logiczna teoria języka)

` teoria rozumowań (argumentacji łączne erystyką)

` ogólna metodologia nauk w sensie węższym

` teoria nauki (może być ujmowana dwojako, w sensie historycznym i systemowym

Hist. Analizuje 4 podstawowe koncepcje uprawiania nauki w dziejach jej rozwoju:

1. Arystotelesowsko-Platońska

2. Wielkiego przełomu (Kopernik, Galileusz, Newton, Leibniz, Kartezjusz, Kant)

3. Pozytywistyczna (Koło wiedeńskie, Comte; szkoło Lwowsko-Warszawska: Twardowski, Tarski, Leśniewski)

4. Popper i postPopperowska

Systemowa Analiza samego pojęcia nauki, zagadnienia przedmiotu nauki, związków między dyscyplinami naukowymi, traktowania nauki jako działu kultury)

P. Ramus wyodrębnia kilka działów logiki:

1. o pojęciu (wyrażenia i słowa)

2. o sądzie

3. o rozumowaniu (teoria argumentacji)

4. rozważania o metodzie

Metodologię wiązano z:

-logiką

-filozofią

-historią i psychologią

-prakseologią oraz teorią decyzji

Metodologia nauk zajmuje się procesami bud. nauki (aspekt dynamiczny) a dopiero wtórnie rezultatem tego procesu, tym aspektem czynnościowym różni się metodologia od teorii nauki.

Różne są opinie, co do przydatności metodologii nauki:

- nie ma metody, która w sposób algorytmiczny kierowała by nauką, nauka rozwija się spontanicznie a nie metodycznie

- uprawianie nauki jest całkowicie mechaniczne, bo da się sformułować pełny algorytm postępowania naukowego

- procedura budowania nauki posiada wiele cech indywidualnych, ale też wiele cech niezmiennych, niezależnych od osobowości badacza. Budowanie nauki nie jest więc całkowicie zdeterminowane przez reguły, ale może być przez nie kontrolowane. Metody naukowej nie można uznać za coś zbędnego. Metoda w nauce jest nieodzowna ale odkrycia dokonują się w dużej mieże spontanicznie i inwencyjnie.

Sposób uprawiania metodologii:

1. najpierw opisuje się współczesne i historyczne metody naukowe

2. analiza poprawności oraz specyficzności postulatów teoretycznych teorii nauki a także rygorów praktycznych stawianych przez prakseologię

3. konstruuje się system metodologiczny. Metodologia nie jest więc zbiorem umów ani odgadywaniem prawd postępowania w nauce, jest teorią o charakterze logicznym, choć jako całość nie jest jedynie formalna. Stanowi przedłużenie logiki, uwzględniając zastosowanie teorii oraz zastosowanie w prakseologii.

Prakseologia- teoria „dobrej roboty”

Wykład 2 (05.10.04)

Metodologia ma charakter opisowo-wartościujący oraz:

1. opisuje jak się naukę uprawia, a zarazem wyjaśnia postępowanie badawcze (jak jest? Jak było?). jak faktycznie postępowali badacze?

2. wartościuje od strony prakseologicznej (optymalizacja metody). Dąży do podania norm uprawiania nauki. Normy te nie mają jednak charakteru aksjologicznego (moralnego) ale tetyczny (z ustanowienia). Dążąc do podania teorii działania w nauce , metodologia ma charakter projektujący (działanie to, ma być racjonalne)

Metodologia nauk wąsko rozumiana:

Jest teorią metod naukowych, która opisuje i wymyśla faktycznie stosowane metody, wartościuje prakseologicznie uzasadnione i projektowane metody uprawiania różnych typów nauki.

Potrzeba uprawiania metodologii:

I dyscypliny naukowe się rozwijają, chodzi o podanie takiej metody, które gwarantowała by odpowiedni postęp

II znajomość met. Zwłaszcza semiotyki logicznej języka naukowego usprawnia zrozumienie języka nauki „w ogóle”

III bogactwo form rozumowania obecnych w nauce wymaga ich charakterystyki, opisania ich poprawności oraz ich modyfikacji

IV stan zaawansowania nauki (danej dyscypliny) mirzy się poprawnością metodologiczną

V zachodzą faktyczne związki między naukami, potrzeba więc wskazania na pozycję czy rangę danej nauki wśród innych nauk

Metodologia a metodyka

>Oprócz norm postępowania naukowego, które kodyfikuje metodologię, spotyka się adept danej nauki, z pewnymi przepisami, które mu dyktuje znawca (specjalista) w danej dyscyplinie.

>Spotykamy się więc , w każdej nauce z normami dotyczącymi postępowania przy uprawianiu nauki, które wykraczają poza kompetencje metodologa, a należą do kompetencji specjalisty. Dyscypliną obejmująca takie przepisy nazywa się metodyką danej nauki.

>Granica między metodologia a metodyką będzie zawsze w pewnej mierze dowolna gdyż rozgraniczenie między tymi dyscyplinami jest nieostre. (wg Ajdukiewicza) Zaliczyć do metodologii danej nauki te normy badania dla których uzasadnienia nie trzeba apelować do żadnej innej nauki, natomiast do metodyki danej nauki te normy, które przy ich uzasadnieniu odwołują się do twierdzeń danej, konkretnej nauki.

Metodologia a metoda

(ksero)

Metodę określamy w 2 ujęciach;

I filozoficzne

II językowe

adI

Jest to sposób systematycznie stosowany, czyli jest to dobór i układ czynności, przyporządkowany określonemu celowi i nadający się do powtarzania (wielokrotnego stosowania). Jeśli nie ma celu, nie ma metody.

Metoda to świadomy, wzorcowy, systematycznie stosowany układ czynności zwiększający skuteczność działania i jego ekonomiczność. Metoda ma w sobie również element normatywny: narzuca sposób działania, mówiąc o „dobrej robocie”, czasami przez metodę rozumie się również środki zastosowane w działaniu.

`dla jeszcze innych to sposób działania

`środki

`zespół założeń przyjętych jako ramowe, wytyczne działania

adII

Jest to zespół reguł wyznaczające sposób postępowania (działania) w danej sprawie

Metodę należy odróżnić od:

-techniki działania

-strategii działania

-taktyki działania

Rodzaje metody:

• badawcze

• ze względu na pierwsze źródło wiedzy

• ze względu na strukturę

• ze względu na etapy

• dydaktyczne - różne sposoby, koncepcja układu

Metodologia a logika

Metodologia ogólna jest jednym z działów logiki ogólnej. Ten dział bada poznawcze procesy myślowe i ustala warunki ich realizacji i poprawności. Ogólna metodologia nauk to logika stosowana, gdyż rozumowania są zastosowaniem praw logiki formalnej a ich ogólna teoria należy do metodologii ogólnej.

Metodologia a teoria poznania

Teoria poznania interesuje się poznaniem „w ogóle” i stawia takie pyt: jaka jest istota poznania? Źródła poznania? Natomiast metodologia traktuje o sposobach poznania naukowego.

CZYNNOŚCI WIEDZOTWÓRCZE

Wstępne właściwe budowanie teorii systemów

podział logiczna porządkow. definicje

logiczny analiza i szeregowanie

i klasyfik. Pytań dedukcyjne empiryczne

uzasadnianie zdań

bezpośrednie pośrednie

1.doświadczenie (teoria rozumowań)

2.konwencja

terminologiczna prosta złożona

3.intuicja | 1.wyciąganie konsekwencji

intelektualna wnioskowanie dobór zdań 2.dowodzenie

4.autorytet dedukcyjne 3.wyjaśnianie

i redukcyjne (tłumaczenie)

4.sprawdzanie

Wykład (12.10.04)

Do powtórzenia: podział logiczny zdań.

Logiczna analiza pytań

Przy analizie tekstów naukowych szczególną rolę odgrywa analiza pytań. Pokazuje ona, drogę prowadzącą od problemu do ostatecznych wyników.

Wynikami może być:

--dobrze uzasadnione twierdzenie

--dobrze postawione nowe pytanie

T. Kubiński w swojej monografii „Wstęp do logicznej teorii pytań) uzasadnia i podkreśla ważność stawiania pytań w postępowaniu poznawczym.

„Stawianie pytań jest momentem decydującym dla twórczego myślenia” - T. Loese.

Istnieje jednak spór między idiogeniczną a allogeniczną teorią pytań.

Teoria allgoeniczna sprowadza pytania do wypowiedzenia innego typu: jedne do zdań rozkazujących, inne do zdań oznajmujących.

Teoria Idiogeniczna traktuje natomiast pytania jako swoisty i do innych niesprowadzalny rodzaj wypowiedzi.

Jeżeli słuszność jest po stronie Teorii Alogenicznej, która redukuje pytania do zdań oznajmujących, to, cokolwiek da się wyrazić w formie pytania da się również wyrazić w formie zdania oznajmującego. Wtedy logika pytań pytań nie byłaby konieczna z teoretycznego punktu widzenia.

Według Witolda Marciszewskiego pytania dają się sprowadzić do innych wypowiedzi, ale nie w ten sposób, jak to postulują teorie allogeniczne, tzn. pytania nie można bowiem przełożyć na wypowiedz jednego tylko rodzaju(tylko na zdanie rozkazujące lub tylko na zdanie oznajmiające)

Pytanie jest tworem bardziej złożonym, który po dokładnej analizie rozpada się na co najmniej trojakiego rodzaju wypowiedzi

1. Zdanie z tego samego języka, w którym sformułowane jest pytanie

Składnikiem oznajmującym jest alternatywa będąca założeniem pytania i brzmi ona: „Yeti istnieje” lub „nieprawda, że yeti istnieje”

2. Zdanie wyrażające przekonanie autora pytania dające się też interpretować jako zdanie z metajęzyka

Składnikiem epistemicznym dotyczącym wiedzy lub przekonania autora jest zawarte w pytaniu stwierdzenie, że nie wiadomo lub, że nie jest się przekonanym, czy yeti istnieje

3. Zdanie oceniające lub rozkazujące, czy też tzw. optatywne, np.: Czy istnieje yeti??

Składnikiem wolitywnym, który da się wyrazić w formie rozkazu, normy lub oceny jest postulat usunięcia owej niewiedzy:

--niech będzie wiadomo, czy Yeti istnieje - rozkaz

--powinno być wiadomo, czy Yeti istnieje - sugestia

--dobrze jest wiedzieć, czy Yeti istnieje - ocena

Elementy 2 i 3 można by objąć łącznym mianem składników modalnych, ponieważ logika epistemiczna i logika modalna są różnymi interpretacjami pewnych sytuacji logicznych.

Pytanie i jego rola w badaniach naukowych

W logicznej teorii języka (taka, która interesuje się językiem jako narzędziem poznawczym) niewiele uwagi poświęca się zdaniom pytającym. Być może z tego powodu, ze wyrażenia te nie są zdaniami w sensie logicznym. Nie będąc wyrażeniem ani prawdziwym ani fałszywym nie stanowią jednostek, z których zbudowana jest wiedza ludzka (przede wszystkim naukowa i przednaukowa)

Istnieją próby sprowadzania zdań pytających do zdań oznajmujących, inaczej deklaratywnych, więc wyeliminowanie znaku pytania jakkolwiek przeważa stanowisko zachowujące tradycyjne rozróżnienie mimo niewygód związane z potrzebą budowania specjalnej logiki zdań pytających.

Potrzebę tą odczuwa się zwłaszcza pod wpływem powszechnego zainteresowania procesami komunikowania się oraz rozwijającą się teorię komunikacji, informacji, czy cybernetykę.

Logikę pytań zalicza się do narzędzi ogólnej teorii komunikacji

Chociaż pytania nie stanowią materiału budulcowego nauki, to jednak pełnią istotną rolę sterowniczą w procesie uzyskiwania informacji w tym również informacji semantycznej (naukowej).

1. Wszelkie badania naukowe prowadzi się dla rozwiązania jakiegoś problemu, a każdy problem to pytanie(problemy teoretyczne i praktyczne)

2. Postęp w nauce polega nie tylko na zmianie (modyfikacji redukcji twierdzeń, eliminacji zdań fałszywych przyjmowanych jako twierdzenia lepszemu uzasadnieniu zdań), ale również na eliminacji, modyfikacji i redukcji problemów i pytań. Historia nauki jest nie tylko historią przeciwstawnych prób rozwiązywania danych problemów, lecz również historią sporów o problemy

3. Nie we wszystkich naukach mamy teorie, które mogą stanowić przedmiot badań metodologicznych. Zwłaszcza więc tam, gdzie teorii nie ma, naturalną jednostką badań metodologicznych winna stać się sytuacja problemowa.

4. Pytania i odpowiedzi są wypowiedziami i należą do werbalnego zachowania się człowieka. Zachowanie się osoby dającej odpowiedź na pytanie(respondenta) może mieć bądź wartość informacyjną bądź diagnostyczną(terapeutyczną).

1. Pierwszymi zajmuje się teoria wiarygodności będącą częścią teorią komunikacji

2. Drugimi zajmuje się psychologia, socjologia

5. Typowe sytuacje badawcze obejmują zwykle co najmniej kilku ludzi oraz przedmiot badania(żywy lub martwy). Pytania i odpowiedzi stanowią między nimi tzw. sieć komunikacyjną a w pewnych przypadkach programują wspólne badania

Na czym koncentruje się logiczna analiza pytań??

Koncentruje swą uwagę na pytaniach poznawczych a nie diagnostycznych lub terapeutycznych. A więc będzie jej chodziło o:

--charakterystykę pytajnika jako symbolu szukania

--konstrukcję aparatury pojęciowej pozwalającej badać sterowniczą rolę pytań w postępowaniu poznania

--ustalenie przyczyny zakłóceń tej funkcji oraz będzie chodziło o formułowanie wskazówek racjonalnego stawiania pytań i dochodzenia do odpowiedzi.

Metoda budowania odpowiedzi na pytania lub rozstrzygania, czy jakieś wyrażenie jest odpowiedzią, lub nie - jest efektywna, jeśli pozwala w praktyce (tzn. w krótkim a w każdym razie skończonym czasie) zbudować zdanie będące odpowiedzią lub rozstrzygnięciem, czy jakieś wyrażenie jest lub nie jest dopuszczalną odpowiedzią na dane pytanie.

Pytania otwarte i zamknięte”

1. Czy skłonność do gniewu jest dziedziczna?

2. Kto był autorem „Pana Tadeusza”?

3. Jak doszło do wybuchu II wojny światowej?

4. Dlaczego Newton interesował się prawem powszechnej grawitacji?

5. Co przeżywasz patrząc na wzburzone morze?

Wydaje się, że niezbędnym warunkiem rozwiązania danego pytania jest znajomość zdań kwalifikujących się jako odpowiedź na to pytanie.

Dwie osoby jednakowo rozumieją pewne zdanie pytające wtedy i tylko wtedy, gdy mają te same lub podobne oczekiwania odnośnie do przypuszczalnych odpowiedzi.

Rozumieć można z różnym stopniem dokładności lub precyzji a za miarę precyzji uważa się dokładność z jaką określany jest zbiór zdań nadających się na odpowiedź na dane pytanie.

Zdanie nadające się na odpowiedź na dane pytanie są temu pytaniu przyporządkowane.

W zachowaniu werbalnym sprzężenie to zawodzi dzięki różnemu rozumieniu pytania przez różnych ludzi.

Dla osoby, która nie rozumie pytania - nie jest ono sprzężeniem z dopuszczalną odpowiedzią

Rozumienie niedokładne, wieloznaczne, nieostre prowadzi do zaburzeń sprzężenia objawiającego się niezrozumieniem lub sporem słownym

Pytanie niedokładne sformułowane i zrozumiane zawodzi w niektórych okolicznościach tzn podsuwa złe wskazówki co do tego, wśród jakich zdań należy szukać odpowiedzi.

Nie na każde pytanie oczekujemy odpowiedzi w jednym zdaniu. Niekiedy odpowiedź może lub musi być narracją.

Typowe pytanie na które oczekujemy narracji to pytanie nr 3: Jak doszło do wybuchu II wojny światowej?

Pytanie to jest też pytaniem typu: jak to się stało - wymagają one narracji.

Zwykle jest bardzo wiele sposobów opisywania przy pomocy narracji zdarzeń, które zostały w pewnym przedziale czasowym. Nie istnieje też możliwość podania warunków formalnych, które muszą być spełnione, aby narracja taka została uznana za dopuszczalną odpowiedź na pytanie „Jak to się stało”.

Pytanie, dla którego nie potrafimy podać:

--ani wyczerpującej listy dopuszczalnych odpowiedzi

--ani schematu lub efektywnej metody budowania dopuszczalnych odpowiedzi

nazywamy pytaniami otwartymi lub pytaniami, dla których odpowiedzi nie są efektywnie konstruowalne.

Pytanie zamknięte - przeciwstawne do otwartego:

• Podanych jest kilka wyczerpujących odpowiedzi,

• Efektywna metoda budowania odpowiedzi

• Lub może zbudować schemat

Rozróżnienie pytań zamkniętych i otwartych dotyczy precyzji sprzężenia dopuszczalnych odpowiedzi zwanych pytaniem.

W pyt zamkniętym odpowiedzi są sprzężone w sposób jednoznaczny i efektywny natomiast w pytaniu otwartym odpowiedzi są sprzężone niedokładnie, nie jednoznacznie w sposób zawodny tak, że w skrajnych przypadkach nie wiemy w ogóle, czy odpowiedź jest pytaniu przyporządkowana, czy nie.

Pytanie żądające narracji np.:

--pyt 3 Jak doszło do wybuchu II wojny światowej?

--pyt 5 Co przeżywasz patrząc na wzburzone morze?

Oraz pytanie typu „dlaczego”:

-- Dlaczego Newton interesował się prawem powszechnej grawitacji?

Zaliczamy do pytań otwartych natomiast pytania typu:

--czy, kto, np. pyt 1: Czy skłonność do gniewu jest dziedziczna? Lub pyt 2: Kto był autorem „Pana Tadeusza”?

zaliczamy do pytań zamkniętych choć z pewnymi zastrzeżeniami.

Wykład 4 (19.10.04)

Traktując rygorystycznie warunki efektywności metody wyróżniania odpowiedzi na pytanie, trzeba by wszystkie pytania w językach naturalnych zaliczyć do pytań otwartych. Ze względu na nieprecyzyjność i różnorodność rozumienia języka naturalnego, mało albo w ogóle nie znajdujemy w nich pytań, dla których odpowiedzi byłyby efektywnie dane. Dopiero w językach sztucznych spotyka się pytania zamknięte w ścisłym tego słowa znaczeniu. W języku naturalnym możemy jedynie mówić o pytaniach w przybliżeniu zamkniętym.

Podział pytań ze względu na strukturę pytań, na rodzaj pytajnika- partykuły pytajnej:

1.pytania rozstrzygnięcia (decyzyjne) ,,CZY”

2.pytania dopełnienia:

2.1. pytania problemowe

2.2. pytania kompletywne ,,KTO”, ,,KOMU”, ,,KIEDY”, ,,JAK”, ,,GDZIE”

2.1.1.pyt kauzalne (przyczynowe) ,,DLACZEGO”, ,,JAK TO SIĘ STAŁO”

2.1.2.PYT TELICZNE (CELOWE) ,,PO CO”, ,,W JAKIM CELU”

Pytamy ilekroć dążymy do uzyskania pewnej wiadomości określonej z góry, do pewnego stopnia, ale nie całkowicie.

,,Kto jest premierem RP?”- na to pytanie nie oczekujemy jakiejkolwiek odpowiedzi tylko w konkretnej postaci. Odp.: ,,X jest premierem RP”

Wiadomość, która pytający pragnie otrzymać jest więc sądem (zdaniem) z góry określonym. Jest to jeden spośród wielu sądów dających się wypowiedzieć za pomocą jednego za zdań o postaci ,,X jest premierem RP”. Wyrażenia służące przy pewnym swym znaczeniu do wypowiadania pytań nazywa się przy tym ich znaczeniu zdaniami pytajnymi.

Ad1. Pytania rozstrzygnięcia (decyzyjne)- to takie, które składają się z 3 części: a. partykuły pytajnej ,,CZY”

b. całego zdania oznajmującego objętego tą partykułą

c. znaku pytania

np.: Czy słońce jest gwiazda ?

Ad2. Pytania dopełnienia składają się z:

a. partykuły pytajnej (partykuł pytajnych różnych od ,,czy”!)

b. znaku pytania

c. fragmentu zdania oznajmującego

np.: Kto skonstruował teorię względności?

Istnieją też pytania dopełnienia, w których występuje całe zdanie oznajmujące.

Jak się zakończył mecz piłkarski Polski z Austrią?

Jak poruszają się drzewa na wietrze?

Kto skonstruował teorie względności? Odp.: X skonstruował teorie względności. (to schemat odpowiedzi. Podstawiając za X różne nazwy ludzi mamy zdania)

Wśród odpowiedzi trafiają się obok zdań prawdziwych też zdania fałszywe. Wszystkie zdania, które są odpowiedziami na pytanie ,,kto skonstruował teorie względności?”- mają ten sam schemat, a którego dadzą się wyprowadzić przez podstawienia odpowiednich nazw za zmienną X. Schemat odpowiedzi na pytanie jest wskazany jednoznacznie przez samo zdanie pytajne. Schemat ten wyznaczony jest częściowo przez fragment zdania oznajmującego (zawarty w zdaniu pytajnym) po części zaś przez partykułę pytajną, która wskazuje w którym miejscu ma być ten fragment zdania uzupełniony przez zmienną aby powstał schemat odpowiedzi na to pytanie. `

Np.: ,,kogo zabił Brutus?”, odp.: ,,Brutus zabił X”

Wyznaczony w ten sposób przez zdanie pytajne schemat odpowiedzi na to pytanie nazywa się datum questionis ( z łac. dana pytania). Zawartą w datum questionis zmienną nazywamy niewiadomą pytania (tych zmiennych może być kilka w zależności od tego ile w pytaniu jest partykuł pytajnych, np. „kogo, kiedy, gdzie i za ile zabił Brutus?”). Zdania otrzymane z datum questionis jakiegoś zdania pytajnego przez podstawienie odpowiedniej stałej za zmienną pytania nazywamy odpowiedziami właściwymi na dane pytanie. [odpowiedź właściwa nie musi być odpowiedzią prawdziwą!]

Partykuła pytajna (wraz ze swoimi ewentualnymi bliższymi określeniami) spełnia podwójną funkcję: 1. wskazuje miejsce składowe na którym należy niewiadomą pytania postawić w datum questionis. 2. spośród wszystkich wartości, które wstawione za niewiadomą pytania przekształcają datum questionis w zdanie prawdziwe lub fałszywe wyróżnia zazwyczaj tylko niektóre, np. zaimek osobowy ,,kto” użyty w zdaniu pytajnym- ,,kto skonstruował…?”- wyróżnia spośród wszystkich nazw jedynie nazwy osób. Te nazwy osób wstawione w miejsce X przekształcają ten schemat w zdanie prawdziwe lub fałszywe.

W pytaniu ,,kto z Polaków walczył pod Monte Casino?” zaimek pytajny wraz ze swoim bliższym określeniem wyróżnia nazwy polaków. Zbiór tych wartości wyróżnionych dla niewiadomej pytania przez zaimek lub przysłówek pytajny nazywamy zakresem niewiadomej pytania. To samo co powiedziano odnośnie datum questionis zdań dopełnienia zawierających tylko fragment zdania oznajmującego można utrzymać o zdaniach pytajnych dopełnienia składających się z całego zdania oznajmującego. Np. ,,jak poruszają się drzewa?”- datum questionis będzie- ,,drzewa poruszają się X”. zakresem niewiadomej pytania są przysłówki tj. łagodnie, gwałtownie, tanecznie itp.

Osnowa pytania-fragment pytania bez partykuły ,,Czy słońce jest gwiazdą?”.

Niekiedy trudno nam odróżnić pytania kauzalne od telicznych. Kauzalne- ,,dlaczego, meliczne- ,,po co?”. K: ,,dlaczego doszło do konfliktu między Irakiem a Stanami Zjednoczonymi?” T: ,,po co Karol poszedł do sekretariatu?”

Pewną pomoc podsuwa struktura odpowiedzi właściwych na pytania. Odpowiedź właściwa na pytanie kauzalne ma postać: ,,p, bo q” . trudność polega na tym, że odpowiedź schematu telicznego zawsze można przekształcić w odpowiedzi kauzalne o kształcie ,,p, bo ktoś chce aby q”.

Pytania rozstrzygnięcia ,,czy…”- charakterystyczną cechą tych pytań jest to, że każde z nich ma tylko 2 odpowiedzi właściwe będące odpowiednio nawzajem odpowiedziami sprzecznymi. Odpowiedzią właściwą na pytanie ,,czy pada deszcz?” są 2 zdania: ,,tak, deszcz pada:, ,,nie, deszcz nie pada” lub ,,nieprawda, że pada deszcz”. Datum questionis dla tego zdania pytajnego musi być schematem zdaniowym, którego podstawieniami są powyższe 2 zdania, lub ich równoważniki. Dla takich pytań istnieje datum questionis, chociaż z punktu praktycznego nie ma on wielkiego znaczenia.

Kiedy pytanie jest postawione jasno? - gdy od zdania pytajnego wymaga się aby było postawione jasno to obok innych warunków jasności, które nakładamy na wszystkie wypowiedzi przy zdaniach pytajnych domagamy się przede wszystkim aby wskazywały wyraźnie datum questionis oraz zakres niewiadomej pytania. Gdy te 2 warunki nie są wskazane, wówczas odbiorca pytanie nie wie o co się go pyta- wtedy mamy pytanie niejasno postawione.

Założenia pytań. Nie zawsze jako odzew na pytanie otrzymujemy odpowiedź właściwą. Założenie pytania może być pozytywne i negatywne.

Przez pozytywne rozumie się stwierdzenie, że przynajmniej jedna odpowiedź na to pytanie jest prawdą. To twierdzenie jest równoważne z alternatywą wszystkich odpowiedzi właściwych na to pytanie.

Przez negatywne założenie pytań rozumie się stwierdzenie, że przynajmniej jedna z odpowiedzi właściwych na to pytanie nie jest prawdziwa. To jest równoważne alternatywie zaprzeczeń wszystkich odpowiedzi właściwych. Mówimy tu o założeniach gdyż wydaje się, że ktokolwiek na serio stawia jakieś pytanie to wierzy iż jakaś właściwa odpowiedź na nie jest prawdziwa, ale nie wierzy aby wszystkie były prawdziwe.

Pytanie, którego pozytywne lub negatywne założenie nie jest prawdziwe nazywamy pytaniem niewłaściwie postawionym. Np. pytania rozstrzygnięcia są zawsze właściwie postawione, mają one bowiem tylko 2 odpowiedzi właściwe będące zdaniami nawzajem sprzecznymi. Z tych zdań zawsze jedno jest prawdziwe a drugie fałszywe.

Presupozycje pytań: od założenia pytania należy odróżnić presupozycje. Są to zdania różne od założeń, ale z tych samych założeń wynikające (treściowo, merytorycznie). ,,kto skosił wreszcie tą łąkę?” - założeniem jest to, że ktoś ją skosił… to pytanie ma m.in. 6 presupozycji:

1. koszący nie był niemowlęciem czy dzieckiem

2. koszący nie był niedołężnym starcem

3. koszący umiał posługiwać się sprawnie kosą

4. łąka istnieje

5. trawa na łące nadawała się do koszenia

6. na koszenie łąki przez pewien czas oczekiwano

Fałszywość dowolnej presupozycji pociąga za sobą fałszywość odpowiedniego założenia. Można więc powiedzieć, że niewłaściwie postawione pytanie, to pytanie z co najmniej jedną presupozycją fałszywą. Założenia pytań wraz z presupozycjami tworzą tzw. zawartość poznawczą pytania. Zawartość ta zależy od zakresu zmienności niewiadomej- im większy jest ten zakres, tym mniejsza jest zawartość poznawcza danego pytania.

1. kto odkrył Amerykę?

2. kto z europejczyków odkrył Amerykę?

3. kto z Włochów odkrył Amerykę?

Najmniejszą zawartość poznawczą ma pytanie 1. najmniejszy zakres niewiadomej jest w pytaniu 3.

Wykład 5 (26.10.04)

PYTANIA PROSTE I ZŁOŻONE

Pytania złożone mogą być:

Współrzędnie złożone - pytanie to jest połączeniem 2-óch lub więcej pytań tego samego rodzaju lub różnych za pomocą operatora „i”; założeniami pytań współrzędnie złożonych są koniunkcje założeń pytania prostego,

Warunkowe - połączenie zdania (w sensie logicznym - prawda lub fałsz) i pytania za pomocą następujących operatorów: „Jeżeli... to...”, „Skoro... to...”, „Gdyby... to by...”. W zależności od rodzaju funktora mamy pytania warunkowe:

• potencjalne

• realne

• irrealne

Pierwszy argument tych operatorów to warunek pytania, a drugi to pytanie właściwe.

POTENCJALNE:

„Jeżeli pojedziesz do Częstochowy, to gdzie udasz się najpierw?”

W tym zdaniu założeniem jest implikacja, której poprzednikiem jest warunek pytania, a następnikiem założenie pytania właściwego.

REALNE:

„Skoro Kościuszko był Polakiem, to dlaczego walczył w Ameryce?”

Założenie pytania to koniunkcja warunku pytania i odpowiednich implikacji.

IRREALNE:

„Gdybyś był prezydentem USA, to jakbyś rozwiązał problem wojny z Irakiem?”

Założeniami pytania są koniunkcje negacji warunku pytania i odpowiednich implikacji.

Podział pytań ze względu na INTENCJĘ STAWIANIA PYTANIA:

• merytoryczne - gdy chcemy uzyskać od respondenta informacje o pewnych stanach rzeczy,

• dydaktyczne - aby zbadać wiedzę respondenta (pytający ma odpowiedź na to pytanie),

• sugestywne - aby przekazać respondentowi informację zawartą w założeniach lub presupozycjach pytania.

(o sugestywnych)

Ze względu na to, że ustawiającego na serio pytania domyślamy się wiary w pozytywne oraz negatywne założenia. Pytania mogą służyć do komunikowania drugim pewnych wiadomości. Tę własność pytań (to, że komunikują one pewne wiadomości wyrażalne przy pomocy założenia pytania) wystawiamy przy pomocy pytań sugestywnych, czyli pytań stawianych w celu udzielenia osobie pytającej informacji, której osoba ta nie zna. Sugestywne może być każde pytanie jeśli jest wypowiedziane z takim aparatem słów i gestów, z których można się domyśleć pożądanej przez pytającego odpowiedzi. Szczególnie dobrze nadają się do tego pytania roztrzygnięcia, dla których jako dopuszczających tylko 2 odpowiedzi łatwo przez intonację, gesty, mimikę wskazać odpowiedź właściwą. Pytania sugestywne mogą być:

• złośliwe - jeśli intencją pytającego jest zasugerowanie odpowiadającemu fałszywej odpowiedzi,

• podchwytliwe - (podobne do złośliwego) intencją pytającego jest skłonić odpowiadającego do odpowiedzi, z której:

1. w sposób niedostrzegalny dla odpowiadającego wynika coś, co stoi w sprzeczności z innymi jego poprzednimi wypowiedziami,

2. w sposób niedostrzegalny dla odpowiadającego wynika coś, co odpowiadający chciał ukryć (zataić).

• retoryczne - są to przykładowe pytania:

„Czyż Ludwik może żyć bez samochodu?”

„Po cóż Roman wchodził jeszcze do tego płonącego domu?”

„Któż jest święty? Któż jest wszechwiedzący?”

analiza: Stawiając tego rodzaju pytanie chcemy wyrazić pewne przekonania: 1 - Ludwik nie może żyć bez samochodu. Pytania retoryczne są równoważne pewnym zdaniom:

1. negacji osnowy pytania - w pytaniach retorycznych quasi-dopełnieniowych,

2. zdaniu wyrażającemu dezaprobatę faktu opisywanego w osnowie (dzięki operatorowi „szkoda, że” [tak jest w przypadku pytań quasi-problemowych]),

3. zdaniu negacji założenia pozytywnego pytania (w przypadku pytań retorycznych quasi-kompleksowych).

Cechą charakterystyczną pytań retorycznych jest sufix, czyli końcówka „-ż”.

POŻĄDANE WŁAŚCIWOŚCI PYTAŃ:

Pytania powinny być dobrze (właściwie) postawione, maksymalnie jasno określone i szczegółowe. Pytanie jest dobrze postawione, gdy wszystkie jego założenia i presupozycje są prawdziwe. Maksymalnie jasno jest postawione (tym bardziej jest określone) im większy jest zakres jego niewiadomej. Pytanie jest tym bardziej szczegółowe im mniej dopuszcza odpowiedzi właściwych.

Podział pytań ze względu na RODZAJ PARTYKUŁY:

• roztrzygnięcia (nie dzielą się)

• dopełnienia

• problemowe

• kałuzalne (dlaczego?)

• telliczne (po co?)

• kompletywne

Podział pytań ze względu na INTENCJĘ:

• merytoryczne

• dydaktyczne

• sugestywne

• złośliwe

• kompletywne

Podział pytań ze względu na ZŁOŻONOŚĆ:

• proste

• złożone

• współrzędnie

• warunkowe

• potencjalne

• realne

• irrealne

Podział pytań ze względu na SPRZĘŻENIE ODPOWIEDZI Z PYTANIEM:

• otwarte

• zamknięte

Pytania retoryczne - pseudopytania - są równoważne innym zdaniom, wypowiedziom.

ODPOWIEDZI NA PYTANIA:

Podział odpowiedzi ze względu na STOSUNEK DATUM QUESTIONIS:

• właściwe - wszystkie odpowiedzi powstają przez podstawienie odpowiednich wartości za zmienną,

• niewłaściwe - zdania nie będące odpowiedzią właściwą, ale czyniące w większym lub mniejszym stopniu za dość intencjom pytającego.

• dostrojone - takie, w których podstawienie dostosowane jest do zakresu zmienności zmiennej,

• niedostrojone.

Przez podstawienie odpowiednich wartości za zmienną.

„Kto odkrył Amerykę?” - „X odkrył Amerykę”.

Podział ze względu na STOSUNEK DO ODPOWIEDZI:

• rzeczowe - (dzielą się ze względu na kierunek wynikania)

• całkowite

• wprost - odpowiedź, z której wynika pewna odpowiedź właściwa. Do tej grupy należą również odpowiedzi tożsame z pewną odpowiedzią właściwą (np.: „Kto zabił Cezara?” - „X zabił Cezara”),

• nie wprost - odpowiedzi nie tożsame z żadną odpowiedzią właściwą, ale z niej wynikają odpowiedzi właściwe na gruncie wiedzy pytającego.

• Częściowe - zdania, z których nie wynika żadna odpowiedź właściwa, ale które wykluczają spośród wszystkich możliwych odpowiedzi właściwych niektóre oraz zdania wynikające z pewnej odpowiedzi właściwej.

• wymijajace

„Czy wieloryb jest rybą?” - „Wieloryb jest ssakiem”

Odpowiedź nie jest odpowiedzią właściwą, ale na gruncie wiedzy posiadanej przez pytającego może on za pomocą rozumowania dojść do odpowiedzi właściwej.

„Żaden ssak nie jest rybą” MeP

„Każdy wieloryb jest ssakiem” SaM

„Żaden wieloryb nie jest rybą” SeP

Odpowiedź częściowa - nie właściwa.

„Kto zdobył mistrzostwo Europy w piłce nożnej w 2004r.?

„Państwo półwyspu Bałkańskiego zdobyło mistrzostwo Europy”

Wykład 6 (2.11.04)

Podział odpowiedzi ze względu na WARTOŚĆ LOGICZNĄ:

• Prawdziwe

• Fałszywe

Prawdziwość - zamierzona bądź niezamierzona.

Podział odpowiedzi ze względu na WARTOŚĆ METODOLOGICZNĄ:

• Trafne - całkowita-wprost i prawdziwa,

• Wyczerpujące - prawdziwa, całkowita, z której wynika każda odpowiedź trafna,

• Nie wyczerpująca - wszystkie inne odpowiedzi (nie trafne, nie całkowite itd.)

ODPOWIEDZI NIEWŁAŚCIWE, PROTESTUJĄCE:

Jeżeli jakieś pytanie jest źle postawione (fałszywe założenia lub presupozycje), to nie można na nie udzielić trafnej ani wyczerpującej odpowiedzi. Prawdziwa odpowiedź na takie pytanie 9jeżeli nie ma to być odpowiedź wymijająca) powinna być odpowiedzią protestującą tj. znoszącą (odrzucającą) fałszywe założenia i presupozycje.

„Która z córek Kopernika nazywała się Maria?”

Prawdziwe odpowiedzi rzeczowe są następujące:

1. „Żadna z córek Kopernika nie nazywała się Maria”

2. Kopernik nie miał córki”.

Jeśli nie jest spełnione negatywne założenie pytania tzn. jeśli wszystkie odpowiedzi właściwe na to pytanie są właściwe, wówczas jedyną odpowiedzią prawdziwą będzie odpowiedź znosząca negatywne założenia pytania. Odpowiedź taka jest zawsze odpowiedzią całkowitą nie-wprost.

Przykł.: „Kto z ludzi oddycha powietrzem?” - nie ma odpowiedzi fałszywej na to pytanie.

Rys historyczny i sprawa zastosowania pytań:

Logika pytań jest stosunkowo młodą dyscypliną logiczną. Za prekursora uważany jest B. Bolzano. W 1837 r. ukazała się jego książka „Wissenschaftslerry”.

Współczesne analizy pytań były oparte najpierw na terminologii wziętej z logiki predykatów.

K. Ajdukiewicz, Analiza semantyczna znania pytajnego, Ruch Filozoficzny, X(1926), 194-195,

K. Ajdukiewicz, Zdania pytajne, w: Logiczne podstawy nauczania, Warszawa 1934 r.,

K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, Warszawa 1965, 86-94,

F. S. Cohen, What is a question, Monist XXXIX(1929), 350-364,

A. Prior, M. Prior, Erotelic Logic, Philosophical Review LXIV(1955), 43-59.

Prace Ajdukiewicza to najbardziej wyczerpująca charakterystyka semiotyczna i metodologiczna pytań w literaturze polskiej.

Zastosowanie - problematyka pytań odgrywa ważną rolę pomocniczą w zagadnieniach:

1. Logiczna teoria języka - np. struktura syntaktyczna zdań w sensie logicznym może być analizowana za pomocą pytań, na które odpowiedzią są pewne zdania.

„Jan lubi Annę” - zdanie to jest odpowiedzią na 2 różne pytania: „Kto lubi Annę?” oraz „Kogo lubi Jan?”. Datum questionis pytania pierwszego brzmi: „X lubi Annę”, natomiast datum questionis pytania drugiego brzmi: „Jan lubi X”. Wyjaśniając ten fakt w terminach gramatyki kategorialnej możemy przyjąć, że odpowiedź na pierwsze pytanie składa się z funktora „lubi Annę” i argumentu „Jan”. Podczas gdy odpowiedź na drugie pytanie składa się z funktora „Jan lubi” i argumentu „Anna”.

2. Metodologia - metodologiczne aspekty pytań omawiają Ajdukiewicz, Giedymin i Hinttika. Analizuje się tutaj kwestie informacji zawartej w pytaniach. Rolę pytań w badaniu naukowym ze szczególnym uwzględnieniem problematyki pytań w heurystyce omawia Witold Marcinkiewicz.

3. Dydaktyka - pytaniami w dydaktyce zajmował się Ajdukiewicz.

4. Teoria systemów informacyjnych - logiczna teoria pytań odgrywa istotną rolę w rozwiązywaniu zagadnień z zakresu teorii systemów informacyjnych (Belnap, Steel 1976). Autorzy ci piszą również ogólnie na temat zastosowania teorii pytań.

Konstrukcji logiki pytań jako działu logiki formalnej można dokonać 2-ma drogami.

1. Na podstawie klasycznego rachunku predykatów (dominuje w literaturze),

2. Na podstawie nieklasycznych rachunków predykatów.

Podstawowym zagadnieniem formalnej teorii pytań staje się problem czy pytania są redukowalne do wyrażeń innych rodzajów czy też należy je uważać za kategorię odrębną i nieredukowalną. Zagadnienie to wiąże się z problemem konstruowania logiki pytań w postaci systemu dedukcyjnego tzn. jeśli pytania są redukowalne do zdań twierdzących, to logika pytań może być zbudowana jako system dedukcyjny:

Stanowiska:

1. Pogląd, że pytania są redukowalne do zdań twierdzących, a niektórzy uważają, że pytanie można utożsamić z jego założeniami,

2. Pytanie nie jest wyrażeniem językowym lecz klasą wszystkich odpowiedzi bezpośrednich na to pytanie. Utożsamianie się pytania ze zbiorem określonego rodzaju odpowiedzi na nie.

3. Utożsamianie pytania z rozkazem udzielenia informacji mogącej zaspokoić pragnienie wiedzy pytającego (imperatywne ujęcie teorii pytań). To ujęcie zapoczątkował Bolzano utożsamiając znaczenie zdania pytajnego P ze znaczeniem zdania rozkazującego: „żądam informacji P”. To stanowisko reprezentują Belnap i Steel stwierdzając, że pytania stanowią specjalną i nieredukowalną kategorię. Omówieniem propozycji i rozwiązań Belnapa i Steela jest monografia T. Kubickiego, Wstęp do logicznej teorii pytań, Warszawa 1970. Monografia ta jest najobszerniejszą w literaturze polskiej prezentacją formalnych systemów pytań. Odznacza się przy tym oryginalnością i zaletami dydaktycznymi.

Problem wartości logicznej pytań:

Niektórzy twierdzą, że pytaniom nie przysługuje wartość logiczna, ponieważ nie są one równoważne swoim odpowiedziom. Belnap twierdzi, że wartością logiczną pytania jest wartość logiczna założeń tego pytania w określonej klasie modeli odpowiedniego języka sformalizowanego. Przy takim ujęciu można mówić o pytaniach prawdziwych lub fałszywych w danej klasie modeli. Z zagadnieniem tym wiąże się analiza pytań dobrze i źle postawionych.

W teorii pytań Kubickiego pytaniem danego języka sformalizowanego jest wyrażenie rozpoczynające się od operatora pytajnego. W skład operatora wchodzi pewna stała i pewna zmienna (zmienna jeśli pytamy o więcej niż jeden obiekt czy zdarzenie), następuje po operatorze funkcja zdaniowa zawierająca jako zmienne wolne wszystkie zmienne występujące w operatorze. Tak rozumiane pytanie przyporządkowuje się zdaniom pytajnym języków naturalnych.

Pytanie można więc uważać za formalizację zdań pytajnych języków naturalnych. Charakterystyka formalna nie przesądza jednak o interpretacji. Pytanie w powyższym sensie można uważać:

1. za szczególnego rodzaju zdanie oznajmujące,

2. za skróty takich zdań,

3. za nazwy jednostkowe pewnych klas wyrażeń,

4. za nazwy pewnych zdań

Kz_iΦz_i K =< z_iΦz_i Cz_iΦz_i

Odpowiedzi bezpośrednie na pytania wyrażone w języku sformalizowanym jest to pewne zdanie tego języka, które można otrzymać przez wykonanie skończonej ilości przekształceń formalnych.

Proces porządkowania pytaniom ma więc charakter efektywny. W zależności od operatora można dokonać podziału pytań.

Np. pytania których operator zawiera 1 zmienną nazywa się pytaniami prostymi, pozostałe to pytanie złożone.

Jednorodne pytania - wszystkie zmienne występujące w operatorze są tej samej kategorii,

Niejednorodne pytania - gdy operator zawiera co najmniej 2 zmienne należące do różnych kategorii.

Wykład 7 (9.11.04)

DEFINICJE

W obecnej teorii definicji panuje wielki chaos. Brak ogólnego określenia, czym jest definicja (definicji słowa „definicja”). Występuje niejednolitość terminologiczna, podziały definicji bywają dokonywane bez uwzględnienia właściwych kryteriów podziału.

Źródłem tego teoretycznego zamętu są:

1. niebywała wręcz wieloznaczność słowa definicja (prawo przyrody - 10 różnych znaczeń; osobowość - 40 różnych znaczeń w psychologii; kultura - 150 różnych znaczeń w naukach o społeczeństwie),

2. różne funkcje, jakie definicje pełnią w nauce i poza nauką:

• semantyczne

• syntaktyczne

• metodologiczne

• prakseologiczne

• teoriopoznawcze

• ontologiczne,

• podejmowane próby unifikacji sensu terminów używanych do oznaczania różnych rodzajów definiowania, a następnie ekstrapolacji (przenoszenia) początkowo wyróżnianego tylko definiowania realnego na nowo odkrywamy formy definicji (podciąganie definicji pod definicję arystotelesowską),

• różnorodne cele, które wg teoretyków definicje maja realizować:

1. określenie istoty rzeczy

2. determinowanie pojęć (Kant)

3. zdawanie sprawy z istniejącego znaczenia słów

4. umowne narzucanie sensu tzn. ustalanie znaczeń w stosunku do słów, które już istnieją lub wprowadzanie nowych słów.

Te powody przyczyniają się do tego, że jest brak ogólnej definicji słowa „definicja”.

Jedni twierdzą, że trzeba dalej jej szukać, a inni - że te przyczyny powodują niemożność zdefiniowania tego pojęcia.

Różnorodność definicji jest tak duża i rozbieżna, że trudno również ustalić klasyfikację dla podziału definicji.

Definicja - określenie, przedstawienie, wyjaśnianie, objaśnianie.

Trudno podać kryteria kwalifikowania definicji. W tej sytuacji wydaje się, że trzeba zrezygnować z szukania określenia ogólnego znaczenia definicji, a przedstawienie teorii definicji rozpocząć od prezentowania wyróżnianych współcześnie w literaturze odmian definicji, których sprawozdawcza charakterystyka jest już możliwa.

Rodzaje definicji:

Jeśli, jak powszechnie wiadomo, pierwszy teoretyk i twórca teorii definicji - Arystoteles, wyróżnia 2 rodzaje definicji (realne i nominalne), to współczesna teoria definicji wyróżnia już kilkadziesiąt rodzajów.

Helmut Münke w artykule z roku 1978 zamieszcza listę rodzajów definicji, która obejmuje 71 nazw definicyjnych (rodzajów definicji). W praktyce próby kwalifikowania danego wyrażenia określającego jakieś pojęcie do jednego z wyróżnionych rodzajów definicji jest czynnością bardzo skomplikowaną. Pojawiające się trudności są wywołane przede wszystkim: wielością kryteriów kwalifikacji oraz możliwością występowania różnych podstaw podziału.

Gdyby jednak zredukować wielość możliwych podstaw podziału do 4-ech wzajemnie uzupełniających się „fundamenta divisionis” (kryterium podziału), to otrzymamy następujące podstawy podziału i kwalifikacje.

Kryteria podziału definicji:

1. Budowa definicji

1. Równościowe

1. Wyraźne

2. Kontekstowe

1. Zwykłe

2. Przez abstrakcję

3. Indukcyjne (rekurencyjne)

2. Uwikłane

2. Supozycja definiendum

1. Nominalne

1. Słownikowe

2. Semantyczne

2. Realne

1. Klasyczne

2. Nieklasyczne

3. Pochodzenie (geneza) znaczenia definiendum

1. Sprawozdawcze (analityczne)

2. Projektujące (syntetyczne)

1. Konstruktywne

2. Regulujące

4. Zakres stosowalności definicji

1. Warunkowe

1. Warunkowe w naukach formalnych

1. Redukcyjne

2. Operacyjne

3. Dejktyczne (ostensywne)

2. Warunkowe w naukach realnych

2. Bezwarunkowe

Jeżeli na tą propozycję się zgodzimy, to zabieg ten pozwoli na sformułowanie diagnostycznych kryteriów kwalifikowania danych określeń do poszczególnych rodzajów definicji z zachowaniem warunku zupełności podziału.

Definicja równościowa

Występuje w niej tzw. Funktor definicyjny. Funktory definicyjne to: „jest to”, „to”, „=”, „”, „znaczy tyle samo co”, „oznacza”, „denotuje”, „nazywamy” i ich synonimy. Definicja równościowa składa się z 3 części: definiendum, definiens i funktora definicyjnego. Definicja równościowa jakiegoś wyrażenia W na gruncie języka J gdy ma postać równości lub równoważności pozwala przełożyć każdy zwrot językowy zawierający wyrażenie W na zwrot nie zawierający tego wyrażenia, czyli pozwala wyeliminować wyrażenie W z dowolnego kontekstu.

* Przykłady:

1 „Elipsa jest to krzywa, której wszystkie punkty mają tę samą własność, że suma odległości punktu od 2 danych punktów jest stała”

1.1 „Każda planeta krąży po krzywej, której wszystkie punkty mają własność, że suma odległości punktu od 2 danych punktów jest stała”

1.2 „Każda planeta krązy po elipsie”.

Definiendum i wyraz definiowany to są 2 różne pojęcia. Definiendum jest po lewej stronie definicji (przed funktorem definicji), a definiens po prawej stronie (po funktorze definicyjnym).

Definicja wyraźna to taka definicja równościowa, której definiendum pokrywa się z wyrazem definiowanym.

„Murzyn jest to człowiek czarnoskóry”

definiendum definiens

Definicja kontekstowa to definicja równościowa, w której definiendum zawiera oprócz wyrazu definiowanego wyrazy niezdefiniowane.

A⊂B ≡ ∀x (x∈A x∈B) - definiowany jest symbol „⊂”

definiendum definiens

„Mały człowiek jest to człowiek, który nie przekroczył 150 cm wzrostu”

Definicje uwikłane (aksjomatyczne):

W systemie dedukcyjnym (zaksjomatyzowanym) aksjomatyka stanowi uwikłaną definicję dla terminów występujących w tej aksjomatyce, czyli dla terminów pierwotnych.

Definicja uwikłana nie zawiera funktora definicyjnego.

A1: (p→q) → [(q→r) → (p→r)]

A2: p → (∼p→q)

A3: (∼p→p) → p

DEF 1: p∨q = ∼p→q

DEF 2: p/q = p→∼q

DEF 3: p∧q = ∼(p→∼q)

DEF 4: p≡q = ∼[(p→q)→∼(q→p)]

Wykład 8 (16.11.04)

Definicje KONTEKSTOWE:

1. zwykłe

2. przez abstrakcję

3. indukcyjne (rekurencyjne)

ad. 2 -przez abstrakcję - zbudowana wg schematu: Cx = Cy ≡ xRy (gdzie: Cx=Cy - definiendum, xRy - definiens, ≡ - funktor definicyjny, C - określa kształt figur, R - relacja). R - relacja równoważnościowa (zwrotna, symetryczna i przewodnia).

„Kształt figury geometrycznej x jest identyczny z kształtem figury geometrycznej y wtedy i tylko wtedy, gdy x przystaje do y” - przystawalność to właśnie relacja.

„Znaczenie słowa x jest identyczne ze znaczeniem słowa y wtedy i tylko wtedy, gdy x jest równoważne z y” - równoważność to relacja.

ad. 3 - indukcyjna (rekurencyjna) - najczęściej stosowana do definiowania zbioru dobrze uporządkowanego. Składa się z 2 zdań. Pierwsze wskazuje, które przedmiotu na pewno do danego zbioru należą (może to być zdanie złożone). Drugie (zdanie lub zespół zdań) informuje, jak powinny zachowywać się inne przedmioty w stosunku do wyróżnionych w punkcie pierwszym, aby też do tego zbioru należały.

Przykład: określenie sensownego wyrażenia w klasycznym rachunku zdań.

Podział definicji ze względu na SUPOZYCJĘ DEFINIENDUM:

1. nominalne

2. realne

ad. 1 - NOMINALNE - definicja równościowa, w której definiendum jest użyte w supozycji materialnej.

Jak to poznamy?

Supozycję (definiendum i definiensa) odczytuje się z kontekstu,a tym kontekstem jest rodzaj funktora definicyjnego.

Funktory definicyjne, które narzucają supozycję materialną to:

• „znaczy tyle samo co”

• „oznacza”

• „denotuje”

• „nazywamy”

• i ich synonimy.

Definicje nominalne dzielimy na:

1. słownikowa

2. semantyczna

ad. a): - słownikowa - tak definiendum jak i definiens występuje w supozycji materialnej i decyduje o tym funktor definicyjny: „znaczy tyle samo co” i jego synonimy.

ad. b): - semantyczna - definiendum jest w supozycji materialnej, a definiens w supozycji formalnej.

Funktor definicyjny „oznacza” narzuca definiendum supozycję materialną a definiens - zwykłą.

Funktor definicyjny „denotuje” albo „nazywamy” narzuca definiens supozycję formalną.

„Calomel” znaczy tyle samo co „chlorek rtęci”. - definicja słownikowa

materialna materialna

„Calomel oznacza chlorek rtęci”. - definicja semantyczna

materialna zwykła

„Calomel denotuje chlorek rtęci”. (zbiór chlorków rtęci) - definicja semantyczna

materialna formalna

„Calomel nazywamy chlorkiem rtęci”. - definicja semantyczna

materialna formalna

ad. 2: - REALNE - definicja równościowa, której definiendum i definiens równocześnie są użyte w supozycji formalnej. Decyduje o tym rodzaj funktora definicyjnego:

• „jest to”

• „to”

• „=”

• „≡”

• i ich synonimy.

„Calomel jest to chlorek rtęci”

materialna formalna

„X jest murzynem wtedy i tylko wtedy, gdy X jest człowiekiem czarnoskórym”

Definicje realne dzielimy na:

1. klasyczne

2. nieklasyczne

ad. a): - warunki definicji klasycznej:

• funktor definicyjny brzmi: „jest to”,

• musi to być definicja wyraźna (w definiendum tylko 1 wyraz),

• definiens ma być zbudowany z 2 części:

• część I - reprezentuje najbliższy (w stosunku do definiowanego gatunku) rodzaj,

• część II - współoznacza tzw. różnicę gatunkową.

Jeżeli zbiór S jest podrzędny względem zbioru P, to zbiór S nazywamy gatunkiem, a P - rodzajem.

Różnica gatunkowa - cecha, która z rodzaju wyróżnia tylko te elementy, które należą do gatunku.

„Człowiek jest to ssak rozumny” - rozumny to właściwość

„Murzyn jest to człowiek czarnoskóry” - czarnoskóry to właściwość.

Z definicją klasyczną jest problem filozoficzny. Arystoteles akcentował i zwracał uwagę na to, że dobrze zbudowana definicja klasyczna musi zawsze brać pod uwagę rodzaj najbliższy.

(człowiek ∈ ssak ∈ organizm ∈ byt materialny ∈ byt)

ad. b): - definicja nieklasyczna - każda definicja realna, która nie spełnia choćby jednego z 3 wymienionych warunków.

„X jest Murzynem wtedy i tylko wtedy, gdy X jest człowiekiem czarnoskórym” - funktorem definicyjnym nie jest „jest to” tylko „<=>”, a definiens nie jest jednym słowem.

Podział definicji ze względu na ZNACZENIE DEFINIENDUM:

1. definicja sprawozdawcza - (analityczna) - definicja równościowa, której definiens zdaje sprawę z zastanego w istniejącej już konwencji językowej znaczenia definiendum,

2. definicja projektująca - definicja, w której definiens w stosunku do istniejącej już konwencji językowej zmienia częściowo lub całkowicie znaczenie definiendum. Jeżeli zmienia znaczenie całkowicie - jest to definicja konstrukcyjna. Jeżeli zmienia znaczenie częściowo - jest to definicja regulująca.

• Definicja regulująca:

„Łysy człowiek jest to człowiek mający na głowie nie więcej niż 60 włosów”,

„Pełnoletnim nazywać się będzie każdego i tylko tego, który ukończył 18 lat”.

• Definicja konstrukcyjna: wprowadza nowe słowo lub nadaje inne znaczenie już istniejącym słowom.

Podział definicji ze względu na ZAKRES STOSOWALNOŚCI:

1. Bezwarunkowe - zakres stosowalności nie ograniczony jest żadnym warunkiem,

2. Warunkowe - zakres stosowalności ograniczony jest warunkiem. Definicje warunkowe posiadają następujący schemat:

Px → (Qx ≡ Rx), (gdzie Px - warunek, Qx - definiendum, Rx - definiens, ≡ - funktor definicyjny, P, Q, R - predykaty).

Przykład: y ≠ 0 → (x/y = z ≡ x - yz)

Przykład: „Jeżeli ktoś jest człowiekiem, to ten ktoś jest geniuszem wtedy i tylko wtedy, gdy umie liczyć do 100”.

Wykład 9 (23.11.04)

Definicje redukcyjne i operacyjne różnią się między sobą jedynie sformułowaniem warunku

W definicji redukcyjnej predykat P opisuje sytuację, w której znajduje się x, natomiast w definicji operacyjnej predykat P reprezentuje pewną czynność (operację) wykonywaną na x-ie.

Px → (Qx ≡ Rx)

„Jeżeli umieścić opiłki żelaza w pobliżu x-a (jeżeli x znajduje się w pobliżu opiłków żelaza), to x jest magnesem wtedy i tylko wtedy, gdy x przyciąga opiłki”.

Definicja dejktyczna (ostensywna) - oprócz części słownej zawiera dodatkowo jeszcze pewien gest wskazujący desygnaty wyrazu definiowanego. Jest to definicja słowno-sytuacyjna.

Kwalifikowanie rodzajów definicji:

Kwalifikacja kryteriów.

Przy kwalifikowaniu określeń do poszczególnych rodzajów definicji nasuwa się problem oceny tych kryteriów. Jeśli przyjmiemy, że kryterium przynależności jakiegoś obiektu do określonego zakresu jest zdeterminowana przez definiens diagnostycznej definicji owego zakresu, to nasuwa się pytanie czy definicje poszczególnych odmian definicji dostarczają tak przyjętych kryteriów kwalifikacji.

Ad. 1: (ze względu na KSZTAŁT) - ponieważ łatwo jest w każdym określeniu dostrzec fakt posiadania lub braku funktora definicyjnego, definicje definicji równościowych i uwikłanych uznajemy za diagnostyczne, a więc dostarczające kryteria.

Ad. 2: (ze względu na SUPOZYCJĘ) - również określenie supozycji definiendum nie nastręcza trudności.

Ad. 4: odróżnienie zdania złożonego jako okresu warunkowego od zdań bezwarunkowych, stąd także definicje definicji nominalnych, realnych, warunkowych i bezwarunkowych zaliczymy do diagnostycznych (dostarczające wyraźne kryterium).

Ad. 3: (sprawozdawcze i projektujące) - nasuwają się pewne wątpliwości, czy adekwatność definiensa w stosunku do istniejących konwencji językowych może być traktowana jako związek efektywnie wykrywalny.

Kryteria 1, 2 i 4 są zrozumiale nawet dla człowieka, który nie potrafi tym językiem władać (kryterium syntaktyczne) - (ze względu na budowę, bez zrozumienia znaczenia).

Kryterium 3 - znaczenie bądź geneza znaczenia definiensa. Nie znamy znaczenia (kryterium syntaktyczno-semantyczne)

BŁĘDY DEFINICJI:

1. Błędy we wszystkich definicjach

2. Błędy w definicjach sprawozdawczych

3. Błędy w definicjach sformułowanych w języku symbolicznym.

Ad. 1: Te błędy, które mogą pojawić się we wszystkich definicjach. Dzielimy je na:

1. Ignotum per ignotum - nieznane przez nieznane:

• Dydaktyczne

• Logiczne

2. Circulus witiosus in definiendo - błędne koło w definiowaniu:

• Idem per idem - to samo przez to samo (bezpośrednie błędne koło)

• Pośrednie błędne koło

• Błędy sprzeczności - definicja może być sprzeczna w 2 ujęciach:

• Sprzeczność nieistnienia

• Sprzeczność niejedyności

Ad. 2: W definicjach sprawozdawczych mamy błąd nieadekwatności - i ten błąd występuje w 2 ujęciach:

• Za szeroka definicja

• Za wąska definicja

Ad. 3: W definicjach symbolicznych mamy 1 rodzaj błędów - błędy niejednorodności.

Ad. 1, a): ignotum per ignotum - dydaktyczne - błąd taki popełnia twórca definicji, który używa w definiensie wyrazów niezrozumiałych dla odbiorcy.

Ad. 1, b): ignotum per ignotum - logiczne - taki błąd może być popełniony w sytuacjach dedukcyjnych, jest popełniony wtedy, gdy w definiensie użyte są wyrazy, które nie wystąpiły:

1. Ani w żadnym definiendum poprzednich definicji,

2. Ani w aksjomatyce,

3. Ani w żadnym bardziej podstawowym systemie założonym przez tę teorię.

Np.: A=B ≡ A⊂B ∧ C⊂A - ⊂ i ∧ niebyły wcześniej zdefiniowane.

Ad. 1, b): Błędne koło w definicji:

• Bezpośrednie - występują, gdy wyraz definiowany pojawia się również w definiensie, mówi się wtedy, że wyraz wyjaśnia się przez ten sam wyraz („masło maślane”),

• Pośrednie - jeśli wyraz (jakiś jest definiowany przez drugi, drugi przez trzeci itd. ... przez n-ty, a n-ty przez pierwszy.

Ad. 1, c): Błędy sprzeczności: definicja popełnia błąd sprzeczności, gdy dołączona do jakiejś teorii staje się źródłem sprzeczności tej teorii. Teoria to system zdań połączonych ze sobą związkami wynikania logicznego.

Sprzeczność do definicji wnosi definiens, który nie spełnia bądź warunku jedyności bądź istnienia.

Warunek jedyności:

Pierwiastek z x = y ≡ y² = x

Pierwiastek z 4 = 2

Pierwiastek z 4 = -2

Konsekwencje - 2 = -2, a to jest sprzeczność!

Definicja: „Kwadrat jest to figura geometryczna, płaska, mająca 4 kąty proste i boki parami równoległe”

• nie rozróżnimy kwadratu od prostokąta przez to, ze definicja jest niedokładna.

Błąd nieistnienia: do nauki mogą być wprowadzane różne przedmioty teoretyczne, ale aby definicje tych przedmiotów nie wywoływały sprzeczności trzeba wykazać, że przedmiot ten istnieje i że jest tylko 1.

Np. sprzecznym jest pojęcie „zbiór wszystkich zbiorów” (teoria mnogości)

Definicja sprawozdawcza ma zdawać sprawę z sensu, jaki już istnieje. Twórca tej definicji zamierza tak ją skonstruować, aby zakresy definiendum i definiensa były sobie równe. Każdy inny stosunek zakresowy czyni te definicje nieadekwatnymi (krzyżujący, nadrzędny...)

Definicja za szeroka - jest wtedy, jeśli zakres definiendum jest podrzędny względem zakresu definiensa.

„Nazwa jest to wyrażenie, które posiada desygnaty” (a są nazwy, które nie posiadają desygnatów),

„Kwadrat jest to figóra płaska czworoboczna i równoboczna” (do tej definicji wchodzi również romb).

Definicja za wąska - definiendum jest nadrzędne w stosunku do definiensa.

„Człowiek jest to ssak rozumny o płci męskiej”,

„Człowiek jest to ssak rozumny o niebieskich oczach”.

Definicje symboliczne - błąd niejednorodności - definicja jest jednorodna jeśli w definiendum i definienscie występują te same zmienne wolne (zmienna wolna to zmienna nie związana operatorami). A gdy są różne zmienne wolne, to jest to definicja niejednorodna.

A=B ≡ A⊂B ∧ B⊂A - po obu stronach występują te same zmienne wolne

A⊂B ≡ ∀x (x∈A → x∈B) - zmienna x jest zmienną związaną! Czyli definicja jest poprawna!

18

---