Wstęp do kulturoznawstwa semestr pierwszy 2010/2011

1. Źródło słów pojęć „kultura” i „cywilizacja” - różne znaczenie terminów

a) Słowo Kultura używane w dzisiejszych językach europejskich wywodzi się najpewniej od łac. czasownika colo, colere mającego dwa podstawowe znaczenia:

1) czcić bogów

2) uprawiać ziemię (od czasownika utworzono rzeczownik cultura agri, oznaczający uprawę ziemi) - Słowo te używane jest również dzisiaj w zwrocie kultura rolna

b) Od I w p.n.e termin cultura zaczął być również stosowany w znaczeniu uprawa, jako ćwiczenie umysłu - cultura animi, rozumiana jako zajmowanie się działalnością intelektualną.

c) Po XVIII w. w językach angielskim i niemieckim pojawiły się terminy pochodne: culture i die Kultur. Oznaczały one całokształt tradycji charakterystycznych dla tych narodów (język, obyczaje i sztuka). Używane były przez romantyków dla odróżnienia tego co w ich przekonaniu było oryginalne ang. & niem. i odróżniało się od dominującej kultury francuskiej.

d) Civilisation w XVIII to we Francji termin oznaczający ówczesną, dominującą w Europie tradycję francuską - tradycją dworską, sztukę, filozofię i naukę.
Civilisation pochodzi od słowa civilite, tj. zasady dobrego wychowania i zachowania w towarzystwie. Wywodzi się również od łacińskiego civis - obywatel.

e) Civilisation zostało użyte m.in. przez J. Le Rond d'Alemaberta w Wielkiej Encyklopedii Francuskiej.

f) Termin Kultura w podobnym znaczeniu została wprowadzona do języka polskiego w latach dwudziestych XIXw. Po raz pierwszy użył go Lelewel w Wykładzie z dziejów powszechnych, wyraża tam opinię: „O kulturze wiadomości powinny być historii istotą”

2. Wartościujące (potoczne) i nie wartościujące (akademickie) ujęcie kultury.

Należy odróżnić dwa rodzaje rozumienia kultury:

• Wartościujące - wąskie, nieakademickie, potoczne, selektywne

• Niewartościujące - szerokie, akademickie, naukowe, nie selektywne

a) Wartościujące rozumienie kultury używane jest na co dzień w języku potocznym.

Kultura oznacza zasady dobrego wychowania i zachowania się.

Np., człowiek zachowujący się kulturalnie to ktoś kto nie spluwa na ziemię, natomiast ktoś spluwający na ziemię zostanie uznany za człowieka niekulturalnego. Człowiek bez kultury.

b) Niewartościujące rozumienie kultury używane jest w nauce. Każde zachowanie jest kulturowe i należy dociekać przyczyn takiego a innego zachowania w danych okolicznościach.

Np. jeśli spluwa na ziemię, nie można się oburzać, ale poszukać przyczyn takiego zachowania - człowiek ten może pochodzić z grupy społecznej gdzie jest to zachowanie normalnie przyjęte i tolerowane, albo jest to naukowiec badający reakcję członków danej grupy społecznej na zachowania niezgodne z przyjętymi w niej standardami.

c) W języku polskim wartościującemu rozumieniu kultury odpowiada przymiotnik kulturalny, natomiast niewartościującemup - kulturowy

3. Atrybutywne (uniwersalne) i dystrybutywne (typologiczne) ujęcie kultury.

Niewartościujące (akademickie) rozumienie kultury dzieli się na dwa rodzaje:

• Atrybutywne

Opis cech z uwagi na które coś kwalifikuje się jako kulturę. Atrybutywne ujęcie kultury używane jest w liczbie pojedyńczej, czyli określa się co jest a co nie jest kulturą.

Wymienia ona i charakteryzuje cechy, z uwagi na które, pewne zjawiska określa się mianem kultury.

• Dystrybutywne

Wskazuje na pewne cechy danej konkretnej kultury lub grupy kultur z uwagi na które możemy zakwalifikować je do określonego rodzaju.

Konkretne;

Gdy wskazuje się na daną,

konkretną grupę

Np. kultura indian nawaho

Typologiczne;

Gdy wskazuje się na pewną grupę

kultur, które posiadają cechy wspólne,

pozwalające je zaliczyć do jakiegoś określonego

typu czy rodzaju

Np. kultura masowa

Całościowe: gdy wskazuje się na kulturę lub typ kultury, który przysługuje całemu społeczeństwu, np. kultura pierwotna

Częściowe: gdy wskazuje się na kulturę lub typ kultury, który przysługuje tylko pewnej grupie społecznej w ramach większego społeczeństwa lub pewnej sferze zachować, np. polska kultura szlachecka

- częściowe, wówczas gdy wskazuje się na kulturę lub typ kultury który przysługuje tylko pewnej grupie społecznej w ramach większego społeczeństwa lub pewnej sferze zachowań, np. polska kultura szlachecka, kultura masowa, kultura narodowa itp.

Ścisłe odróżnienie czy w danym przypadku chodzi o całościowe czy częściowe ujęcie kultury może nastręczać trudności, gdyż nie zawsze łatwo orzec, co jest całością społeczną. Np. współ-czesne społeczeństwo polskie prezentuje niewątpliwie pewną jedną kulturową, ale z drugiej strony można je postrzegać jako część większej całości: wspólnoty europejskiej albo społeczeń-stwa (kultury) globalnego.

4. Płaszczyzny analizy zjawisk kulturowych:

• Psychologiczna

• Aksjomatywna

• Społeczna (jako kontekst społeczny)

• Behawioralna (zachowaniowa)

• Materialna

• Psychologiczna - sfera odczuć jednostek, świadomość jednostkowa, wszystko to, co myślą i odczuwają ludzie, jako indywidualne, niepowtarzalne jednostki

• Aksjomatywna - sfera świadomości zbiorowej, przez bardzo wielu badaczy uważana za właściwą kulturę

• 
  Społeczna - sfera mechanizmów i oddziaływań społecznych, będących konsekwencjami działań podejmowanych przez jednostki i grupy, niekoniecznie uświadamianych przez swoich sprawców, ale stwierdzanych i obserwowanych przez badaczy

• Behawioralna - wszystkie widoczne widoczne zachowania członków społeczeństwa, na podstawie których można wnioskować o podzielanej przez nich kulturze

• Materialna - wszystkie przedmioty, które zostały wytworzone albo zmodyfikowane przez człowieka i którym można przypisać sens kulturowy (kultura materialna)

Płaszczyzny behawioralne i materialne są najłatwiejsze jeżeli chodzi o zrozumienie „czym są” i stanowią podstawowy materiał badawczy w naukach społecznych.

5. Sfery i dziedziny kultury w sensie aksjonormatywnym

Sfera świadomości zbiorowej, przez bardzo wielu badaczy uważana za właściwą kulturę. Pojęcia powiązane z tą sferą w naukach społecznych:

świadomość społeczna, system norm (wartości), obiektive Geist, nadbudowa (Überbau),
świat przeżywany (Lebenswelt), funkcje jawne;

Kultura to system powiązanych ze sobą przekonań, motywujących członków danego społeczeństwa do podejmowania określonych działań w określonych sytuacjach

Tak rozumiana kultura jest nabywa przez członków danego społeczeństwa w toku uczenia się kultury a jej elementy ulegają zmianom-pod warunkiem ich mniej lub bardziej milczącej akceptacji przez członków społeczeństwa - w miarę upływu czasu. Zatem kulturę rozumiemy tutaj, jako w zasadzie tożsamą z drugą płaszczyzną analizy zjawisk kulturowych. Takie ujęcie kultury nazywa się również normatywnym. Powyższa definicja jest ujęciem atrybutywnym kultury (każda podstawowa definicja kultury jest ujęciem atrybutywnym), ponieważ wymienia tylko te cechy, które przysługują każdej konkretnej, realnie istniejącej kulturze.

6. Podział na wiedzę, że i wiedzę jak

Kulturę w ujęciu aksjonormatywnym dzieli się w układzie poziomym, na dwa podstawowe poziomy:

wiedzę że (knowledge that) - wszystkie uświadamiane i jasno formułowane przekonania, np. „wiem, że słońce wschodzi codziennie rano”
Prawda lub fałsz tych przekonań z punktu widzenia logiki nie ma znaczenia, liczy się to, że są to przekonania jasno uświadamiane przez ludzi, którzy je podzielają.

wiedzę jak (wiedza milcząca) (knowledge how) - wiedza praktyczna. Pozwala egzystować w codziennym otoczeniu, np. „wiem, jak wchodzić po schodach”, „wiem, jak prowadzić samochód”, „wiem, jak celnie cisnąć włócznią w mamuta”.
Wiedza jak jest najczęściej niewerbalizowana, tzn. trudno wypowiedzieć ją słowami, po prostu potrafi się wykonywać pewne czynności.

Zarówno wiedza że jak i wiedza jak są nabywane społecznie w toku uczenia się kultury (socjalizacja, enkulturacja). Niektóre obszary wiedzy jak mogą być początkowo werbalizowane wówczas, gdy się ich uczymy, np. gdy uczymy się prowadzić samochód, najpierw ktoś nam objaśnia jakie czynności należy wykonać i w jakiej kolejności, ale gdy już się tego nauczymy, zapominamy o tym - po prostu potrafimy prowadzić samochód. Inne czynności, np. chodzenie, nie są werbalizowane od samego początku, po prostu uczymy się tego jako dzieci.

Granicy pomiędzy tymi dwoma rodzajami wiedzy nie można wyznaczyć precyzyjnie, możemy wskazać na obszary wiedzy które są niewątpliwie wiedzą że (np. wiedza filozoficzna) oraz takie, które są niewątpliwie wiedzą jak (szereg wykonywanych codziennie czynności), ale możemy również wskazać na obszary wiedzy które mają cechy zarówno wiedzy że oraz wiedzy jak.

Jednak zarówno wiedza że jak i wiedza jak są częścią kultury w ujęciu aksjonormatywnym i jako takie określane są mianem norm, sensów, motywów, wartości, przekonań, sądów.

→

7. Trzy rozumienia kultury w ujęciu atrybutywnym:

• Kultura jako wyuczone zachowania

• Kultura jako akceptowana społecznie wiedza

• Kultura jako system samosterowny

Dyfuzja - przenoszenie elementów jednej kultury do innej. Przebiega zazwyczaj według kilku etapów (schemat ten powtarza się w wielu okresach historycznych i kręgach kulturowych):

1) przejmowane są technologie (przede wszystkim technologie militarne)
2) przejmowane są instytucje społeczne
3) przejmowane są wierzenia i ideologie

Najbardziej znane dyfuzje kulturowe to neolityzacja, latenizacja, romanizacja, westernizacja, albo - współcześnie zachodząca - amerykanizacja.

8. Hominizacja i koewolucja genetyczno-kulturowa

Hominizacja (uczłowieczenie) - proces ewolucji biologicznej wiodącej od zwierzęcych przodków człowieka (hominidów) do wykształcenia się współczesnej formy homo sapiens.
Istotną rolę w hominizacji odegrało pojawienie się kultury, co spowodowało, np. rozwój mózgu, chwytność kończyn, gracylizacja szczęk itp.

Wspólny przodek człowieka i małpy, hipoteza bez dowodu Orrorin tugenesis AustrolopitekHomo habilis Homo erectus Homo ergaster Neardeltalczyk Homo sapiens

Koewolucja genetyczno-kulturowa - rodzaj dodatniego sprzężenia zwrotnego pomiędzy kulturą (zachowanie wyuczone przez człowieka w społeczeństwie) a naturą (genetycznie zdeterminowanie wyposażenie człowieka, jako przedstawiciela gatunku homo sapiens).

Pojawienie się cechy ułatwiającej przyswojenie sobie kultury sprzyjało przeżyciu danej jednostki dzięki większej skuteczności zachowań narzędziowych i symbolicznych, jednocześnie rozwój kultury (pojawianie się nowych technologii i symboli) zwiększał presję selekcyjną na tego typu cechy.

• wyprostowana postawa uwalniająca kończyny przednie (umożliwia posługiwanie się narzędziami);

• duża pojemność mózgu umożliwiająca uczenie się i dokonywanie złożonych operacji myślowych;

• przejście na drapieżny tryb życia - dostarczyło dużej ilości energii niezbędnej do rozwoju mózgu;

Pojawienie się kultury (narzędzi) dodatkowo zwiększyło zdolność przystosowawczą, gdyż umożliwiło dostęp do nowych źródeł pokarmu, co z kolei przyspieszało ewolucję sprzyjających rozwojowi kultury cech (duża pojemność mózgu i chwytność przednich kończyn).

9. Opozycja kultura-natura (wpływ natury na kulturę i na odwrót),

status opozycji kultura - natura w czterech typach kultury;

• Kultura a nauka

W naukach społecznych oraz we współczesnej kulturze natura jest postrzegana, jako przeciwieństwo kultury:
Natura to coś co powstało i istnieje niezależnie od człowieka,
Kultura jest sztuczna i stworzona przez człowieka i bez człowieka nie może istnieć.

Zdolność do przyswojenia i rozwijania kultury, można potraktować jako zdolność rozwiniętą w toku ewolucji biologicznej i służąca do adaptacji do środowiska naturalnego.

Genotyp i fenotyp gatunku homo sapiens ewoluował w kierunku wykształcenia cech umożliwiających przyswojenie sobie kultury (duży mózg, wyprostowana postawa uwalniająca przednie kończyny), gdyż to sprzyjało przetrwaniu w sensie biologicznym.

Humanistów można podzielić na kulturalistów i naturalistów. Kulturaliści twierdzą, że kultura jest niezależna od natury. Natomiast naturaliści twierdzą, że kultura jest w istotny sposób determinowana przez naturę. Stanowisko kulturalistyczne podzielają przede wszystkim zwolennicy orientacji podmiotowej w naukach społecznych (anty-naturaliści), natomiast stanowisko naturalistyczne podzielane jest przez zwolenników orientacji przedmiotowej (naturalistów). Pomiędzy kulturalistami a naturalistami możliwe są również stanowiska pośrednie uznające mniejszą lub większą zależność kultury od natury.

• Różne typy kultury:

1) kultura magiczna w społeczeństwach pierwotnych - nie rozróżnia się kultury od natury, nie rozróżnia się również związków symbolicznych od przyczynowo-skutkowych. W związku z tym w kulturze magicznej nie ma podziału na kulturę i naturę;

2) kultura religijna w społeczeństwach rolniczych - dominuje podział na sacrum - profanum, którego nie można utożsamić z podziałem na kulturę i naturę. W związku z tym w kulturze religijnej również nie ma podziału na kulturę i naturę albo jest on słabo zarysowany

3) kultura nowoczesna w społeczeństwach przemysłowych - dominuje podział na kulturę i naturę i jest on postrzegany jako obiektywny, w związku z tym opozycja kultura-natura ma w kulturze nowoczesnej status obiektywny

4) kultura ponowoczesna w społeczeństwach poprzemysłowych - podział na kulturę i naturę jest względny historycznie i zależy od danego społeczeństwa. Dlatego opozycja kultura-natura ma w kulturze ponowoczesnej status subiektywny tzn. zależny od ludzi

10. Podział kultury na mniejsze jednostki (ujęcie aksjonormatywnym): kategorie, dziedziny, wartości;

• Kategorie kultury:

a) kultura niesymboliczną wartości podrzędnych.

b) kultura symboliczną wartości podrzędnych,

c) kultura symboliczną wartości nadrzędnych.

Np. u J.Kmity nazwane są tak: I: Kultura techniczno-użytkowa II: kultura symboliczna , III: Światopogląd.

• Należy podkreślić, że kultura techniczno-użytkowa jako odrębna od innych sfera kultury pojawia się dopiero w nowożytnej kulturze europejskiej (tzn. kulturze typu nowoczesnego, modernistycznego). Kultura techniczno-użytkowa to termin społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury, wypraco-wanej w poznańskim ośrodku kulturoznawczym w latach 70 i 80 XX w.
  

• Kultura techniczno-użytkowa to sfera kultury, która obejmuje wiedzę techniczną i praktyczną, tzn. wiedzę która implikuje czynności które są skuteczne dlatego że wykorzystują one wiedzę o naturalnych związkach przyczynowo-skutkowych. Np. jeśli wiemy, że kwiatki potrzebują wody do życia (wiedza o naturalnym związku przyczynowo-skutkowym), to jeśli chcemy żeby nasz kwiatek na parapecie w pokoju przeżył (zamierzony cel czynności), to podlewamy go regularnie wodą (czynność o charakterze techniczno-użytkowym).
  

Dziedziny kultury to jednostki podziału kultury mniejsze od sfer kultury (jedna sfera kultury może obejmować kilka dziedzin kultury).

• Dziedzina kultury to względnie autonomiczny system wartości jaki można wyróżnić w obrębie danej kultury
  

• „Względna autonomia” oznacza, że dziedzina kultury posiada jakieś własne, swoiste wartości (ideały), które odróżniają ją (z perspektywy uczestników danej kultury) od innych dziedzin kultury i decydują o jej specyfice.
  

• Np. specyficzną i nadrzędną dla dziedziny kultury jaką jest nauka wartością jest prawda (ideał bezstronnego, obiektywnego poznania), dla gospodarki - efektywność ekonomiczna, dla sztuki - satysfakcja estetyczna.
  

• Autonomia dziedziny kultury oznacza też, że posiada własne kryteria oceny i kwalifikacji, różne od kryteriów stosowanych w innych dziedzinach kultury. Dziedziny kultury to m.in: gospodarka, technika, nauka, sztuka, język, państwo, obyczaj, religia.
  

• Stopień autonomizacji dziedzin kultury może być różny w różnych kulturach: np. w kulturze nowożytnej Europy sztuka i religia coraz wyraźniej separują się od siebie, natomiast w kulturze średniowiecznej Europy sztuka i religia były ze sobą ściśle związane, i to na tyle ściśle, że trudno mówić o sztuce jako autonomicznej dziedzinie kultury.

• Specyficzną w tym kontekście dziedziną kultury jest tzw. magia pierwotna (w społeczeń-stwach pierwotnych). Magia pierwotna jest jedyną dziedziną i sferą kultury zarazem jaką - zdaniem wielu badaczy - można wyróżnić w kulturach pierwotnych. W kulturach tych brak jest albowiem podziału na czynności o charakterze symbolicznym i nie symbolicznym oraz na czynności nadrzędne i podrzędne aksjologicznie.
  
  Status dziedziny kultury - to sposób w jaki dana dziedzina kultury jest postrzegana przez jednostki partycypujące w danej kulturze.

• Np. jeśli mówi się, że w kulturze nowoczesnej nauka posiada uprzywilejowany poznawczo status, to oznacza to, że w świadomości ludzi uczestniczących (wychowanych) w takiej kulturze nauka jest w stanie zapewnić bardziej wartościową poznawczo (prawdziwszą) wiedzę niż inne dziedziny kultury.

• Określenia status używa się najczęściej w odniesieniu do nauki i sztuki (jako dziedzin kul-tury) oraz światopoglądu (jako sfery kultury).

• W odniesieniu do kultury nowoczesnej twierdzi się, że nauka i sztuka posiadają w niej up-rzywilejowany status (metaforycznie wyrażony np. przez zwroty naukowiec-kapłan, arty-sta-kapłan), ponieważ postrzegane są jako bardzo ważne dziedziny ludzkiej aktywności, wyrażające istotne treści (choć w odmienny sposób). Taki sposób interpretacji nauki i sztuki w kulturze europejskiej datuje się od Renesansu w XVI w. (sztuka) i narodzin zma-tematyzowanego przyrodoznawstwa w XVII w. (nauka). Od tego czasu nauka i sztuka zaczęły być postrzegane jako coś ważnego i jednocześnie odrębnego od innych sfer aktywności człowieka.

• W odniesieniu do kultury ponowoczesnej mówi się o utracie uprzywilejowanego statusu przez naukę i sztukę: zaczyna się kwestionować dotychczasową pozycję tych dziedzin, postrzegając w nich kulturowo uwarunkowane działania, ani lepsze, ani gorsze od innych sfer życia. Jeśli chodzi o naukę, to przejawem takiej interpretacji jest tzw. postpozytywisty-czna filozofia nauki, która narodziła się w latach 60 i 70 XX w. (ważnym jej prekursorem był Thomas S. Kuhn), natomiast uprzywilejowany status sztuki został podważony przez awangardowe ruchy artystyczne (poczynając od Marcela Duchampa).

Propozycje przyporządkowania dziedzin kultury do sfer kultury:
Takie dziedziny kultury jak państwo, obyczaj i język lokowane są - najczęściej - w II sferze kultury, natomiast gospodarka (technika) umieszczana jest w I sferze a religia w III sferze. Więcej rozbieżności pojawia się w przypadku sztuki, ale większość autorów lokuje ją w III sferze kultury. Natomiast w przypadku nauki rozbieżności są największe, ponieważ umieszczana jest ona we wszystkich trzech sferach kultury: w I sferze kultury widzą naukę autorzy anglosascy, postrze-gając naukę jako związaną nierozerwalnie z techniką. W II sferze umieszczona jest ona m.in. Przez społeczno-regulacyjną koncepcję kultury (poznański ośrodek kulturoznawczy). Autorzy „widzący” miej-sce nauki w III sferze kultury wychodzą z założenia że jest to dziedzina kultury w której najwyższą wartością jest ideał bezstronnego, obiektywnego poznania.

• Wartość: inne spotykane określenia to norma, motyw, sens, idea, sąd, przekonanie, cel.

Termin wartość może być tutaj trochę mylący, gdyż w języku potocznym mianem wartości określa się tylko najważniejsze cele i motywy jakimi kierują się ludzie w swoich działaniach, natomiast w naukach społecznych mianem wartości określa się wszystkie cele i motywy jakimi kierują się działający ludzie, nawet te najbardziej przyziemne.

• Wartość to najbardziej elementarna jednostka kultury (w rozumieniu aksjonormatywnym) którą niezwykle trudno jest zdefiniować i empirycznie uchwycić (mimo że jest to pojęcie czę-sto używane w literaturze przedmiotu).
  

• Wartość jest to przekonanie (element wiedzy że lub jak) podzielane przez jednostkę (gru-pę), ukierunkowujące działanie jednostki (grupy) na osiągnięcie określonego celu (efektu).

• Działanie jest to urzeczywistnienie (zrealizowanie) wartości przez podjęcie - przez jednost-kę lub grupę jednostek - określonych czynności.

Np. ktoś kto się modli, urzeczywistnia (realizuje) wartość, jaką jest modlitwa jako rozmowa z Bogiem, ktoś kto rozpala ogień, urzeczywistnia (realizuje) wartość, którą jest rozpalenie ognia (po to by się np. ogrzać), ktoś kto prowadzi samochód, urzeczywistnia (realizuje) wartość jaką jest prowadzenie samochodu (po to, by np. gdzieś dojechać).

• Można powiedzieć, że wartości są elementami pierwszej (jeśli daną wartość wyznaje tylko jedna lub pojedyncze jednostki) lub drugiej płaszczyzny analizy zjawisk kulturowych (jeśli daną wartość wyznaje grupa jednostek i wartość ta jest przekazywana z pokolenia na pokolenie), natomiast działania są elementami czwartej (behawioralnej) płaszczyzny analizy zjawisk kulturowych.

• Wartości i działania - w perspektywie nauk społecznych - są ze sobą nierozerwalnie zwią-zane. Każda wartość pociąga za sobą jakieś działanie, za każdym działaniem stoi jakaś wartość.

11. Podział wartości na subiektywne i obiektywne oraz realizacyjne i instrumentalne;

Najważniejsze dychotomiczne podziały wartości to:

1) Wartości subiektywne - są tworzone przez człowieka, są częścią kultury zmieniającej się w czasie i przestrzeni, nie mają żadnej innej formy egzystencji poza wyznawaniem ich przez jednostki lub grupy.

2) Wartości obiektywne - nie są tworzone przez człowieka, są niezależne od społeczeństwa i kultury, istnieją w rzeczywistości pozaspołecznej, można do nich dotrzeć drogą analizy i badań (np. medytacji).

Uwaga: nauki społeczne interesują się tylko wartościami subiektywnymi.

1) Wartości realizacyjne (nadrzędne) wartości będące celami samymi w sobie, realizowane dla nich samych, niepodporządkowane realizacji innych wartości III sfera kultury

2) Wartości instrumentalne (podrzędne) wartości nie będące celami samymi w sobie, podporządkowane realizacji innych wartości, realizowane po to, by zrealizować inne wartości. I i II sfera kultury.

Uwaga: w różnych kulturach i grupach społecznych różne wartości mogą być wartościami realizacyjnymi lub instrumentalnymi, niekiedy dana wartość jest realizacyjna dla jednej osoby i jednocześnie instrumentalna dla drugiej.

12. Hierarchia wartości (skala preferencji) a założenie o racjonalności:

1. Hierarchia wartości określana jest również skalą preferencji. Ze skalą preferencji związane jest założenie o racjonalności.

Założenie o racjonalności - jedno z głównych założeń teoretycznych (najczęściej przyjmowanych implicite) w naukach społecznych.

2. Założenie o racjonalności - przekonanie, że jednostka lub grupa zawsze zmierza do celu (wartości) która jest dla niej najważniejsza w danej sytuacji, za pomocą środków (innych, mniej ważnych wartości), które wydają się jej najodpowiedniejsze do realizacji danego celu.

Weźmy taką sytuację: musimy wyjaśnić, dlaczego osoba x nakłuwa szpilkami szmacianą laleczkę?

Możemy to wyjaśnić w ten sposób: osoba x jest przekonana (jest to dla niej pewna wartość) że osoba y jest jej wrogiem (a wrogom należy szkodzić). X jest ponadto przekonany, że może zaszkodzić swojemu wrogowi, jeśli zdobędzie jakąś rzecz do niego należącą (np. włos lub nitkę z ubrania) a następnie umieści ją w szmacianej laleczce przypominającej wyglą-dem (np. kolorem włosów) wroga i będzie „robił krzywdę” temu wizerunkowi. Przekonanie to jest wartością instrumentalną względem wartości jaką jest przekonanie o konieczności szkodzenia swoim wrogom. Zatem x, chcąc zaszkodzić y, dąży do zdobycia jakieś rzeczy nale-żącej do niego, po to by ją następnie umieścić w szmacianej laleczce, którą będzie nakłuwał szpilkami wyobrażając sobie przy tym, że to samo spotka jego wroga. X może również być przekonany, że zaszkodzi swojemu wrogowi kopiąc wilczy dół na ścieżce którą ten zwykł przechodzić. Wykopanie wilczego dołu jest jednak czynnością pracochłonną i nie gwarantuje pewności (do dołu może wpaść przyjaciel x-a), zatem x decyduje się na wariant z laleczką.

A zatem: x dążąc do realizacji wartości jaką jest zaszkodzenie swojemu wrogowi i mając do wyboru przynajmniej dwie możliwości takiego zaszkodzenia, wybierze tą, która wydaje mu się łatwiejsza lub/i skuteczniejsza.

Uwaga: nie ma tutaj znaczenia, czy z punktu widzenia obserwatora wiedza osoby x jest racjonalna (prawdziwa) czy nie. Liczy się to, co myśli (uważa za prawdę) dana osoba (jej skala preferencji)

13. Hierarchia wartości a światopogląd jako kategori kultury.

1. Światopogląd są to wartości najwyższe („ostateczne”) nie służące już realizacji żadnych innych wartości. Z każdym światopoglądem związana jest wiedza na temat istniejącej rze-czywistości (tj. również innych wartości), informująca, w jaki sposób należy urzeczywi-stniać wartości wchodzące w skład systemu światopoglądowego (w tym również czego należy unikać).

2. Z powyższej definicji wynika, że każda jednostka lub/i grupa ma jakiś światopogląd, gdyż w systemie wartości każdej jednostki lub/i grupy da się ustalić jakaś hierarchię wartości, a skoro taka hierarchia istnieje, to jakieś wartości muszą się znajdować na jej szczycie.

3. Ogólnie wyróżnia się trzy rodzaje (albo statusy) światopoglądu w trzech podstawowych typach kultury:

4. (1) Kultura pierwotna (typu magicznego): w najstarszych historycznie kulturach hierarchia war-tości jest bardzo słabo wykształcona i właściwie każda wartość (czynność) jest równoważ-na lub prawie równoważna albowiem w kulturach pierwotnych wszystkie, albo prawie wszystkie czynności mają swoje uzasadnienie mitologiczne. A zatem, w kulturach pierwot-nych wszystko jest światopoglądem.

5. (2) Kultura agrarna (typu religijnego): w kulturach tradycyjnych, rolniczych (także w kulturze ludowej) światopogląd wyraźnie zaznacza swoją obecność we wszystkich sferach życia, ale jest również dość wyraźnie od niego oddzielony (np. wiadomo, które miejsca, osoby albo okresy czasu są święte, które mniej albo w ogóle nie są święte).

6. (3) Kultura nowoczesna: w kulturach społeczeństw industrialnych światopogląd jest wyraź-nie oddzielony od pozostałych sfer życia (kultury) i jest sprawą prywatną (często trudno powiedzieć, jaki konkretnie dana osoba ma światopogląd).

14. Pojęcia:

1. norma (wartość, sens)

2. system kulturowy

3. socjalizacja (enkulturacja)

4. internalizacja, osobowość (osobowość podstawowa i statusowa),

5. wzór kulturowy (instytucja)

6. akulturacja

7. synkretyzm kulturowy

8. ewolucja kultury

9. dyfuzja kultury

10. krąg kulturowy (cywilizacyjny)

1) Norma (wartość, sens)- reguła bądź przypis informacyjny jak w określonych warunkach mamy się zachować. Wychowanie zgodnie z normami, chociażby moralnymi, uczy nas w sposób nakazów i zakazów, jak mamy postąpić w stosunku do innych. Nakazują np. że mamy czcić rodziców, a zabraniają krzywdzić innych. Normy są stosowane w społeczeństwie jak i w większych spójnych grupach ludzi. Są one potrzebne człowiekowi głównie po to by ustanowić pewne zasady w życiu. Norma o charakterze ogólnoludzkim jest nam narzucona z góry i wymusza na nas prawych zachowań wobec społeczeństwa. Łamanie ustalonych reguł zazwyczaj wiąże się z pewnymi konsekwencjami, zarówno uczuciowymi, jak i w drastycznych przypadkach naruszenia tych zasad, z prawnymi.
Dzięki normą dążymy do pewnych wartości, które to stanowią sens naszego życia.
Wartość jest zależna od człowieka i jego potrzeb. Gdy w życiu zarówno społecznym jak i kulturowym zachodzą przemiany, zmieniają się również wartości do których dążą ludzie. Kształtowanie wartości nadaje życiu sens i jest głównym celem w procesie wychowania. Uczy młode pokolenia zachowań i reguł którymi powinno się kierować w swym życiu. Największy nacisk w wychowaniu powinno się kłaść na wpajanie wartości uniwersalnych takich jak prawda, dobro, piękno, by młodzi ludzie kierowali się głównie dobrem społecznym a nie tylko dążyli do korzyści materialnych.

2) System kulturowy - to człowiek jako gatunek - byt wirtualny obejmujący sobą świadomość kultury i kosmosu. System ten instaluje się w jednostkowych świadomościach ludzi wraz z przyjmowaniem języka i doświadczaniem realizacji kultury w społeczeństwie i cywilizacji. Dzięki komunikacji pomiędzy realizacjami jednostkowymi i modyfikowanym przez nie środowiskiem (cywilizacyjnym, biologicznym i fizycznym) byt wirtualny - człowiek kumuluje swoje doświadczenia i podlega ewolucyjnym zmianom. Dokładniej to wiele podsystemów, opartych na różnych formach i treściach duchowych niesionych przez języki naturalne społeczeństw w nich wychowanych i ukształtowanych, oraz przeżywających je w toku swych dziejów. System kulturowy zawiera więc wyłącznie swoje własne produkty, a komunikacja pomiędzy różnymi opcjami kulturowymi napotyka na największe przeszkody właśnie tam, gdzie dokonana została wymiana treści, gdyż wbrew oczekiwanej zgodności znaczeń, przedstawiają one w tych systemach coś innego, obcego danej kulturze.

3) Socjalizacja (enkulturacja) termin blisko związany z internalizacją. Socjalizacja to proces nabywania przez jednostkę kultury (uczenia się kultury).

Socjalizacja dzielona jest zwykle na dwa podstawowe etapy:

• socjalizację pierwotną (w ramach rodziny)

• wtórną (zinstytucjonalizowaną, np. w szkole).

4) Internalizacja to dosłownie uwewnętrznienie, tzn. przyswojenie sobie przez jednostkę kultury albo jej elementów. Powiedzieć o kimś, że ktoś ma coś „głęboko zinternalizowane”, to tyle co stwierdzić że stanowi to dla niego istotną wartość albo nawyk, od których nie może się już uwolnić albo ich sobie uświadomić.

OSOBOWOŚĆ PODSTAWOWA - obejmuje wspólne ludziom dyspozycje do zachowań, które mają podstawowe znaczenie społeczne, czyli organizują komunikację wewnątrz grupy i koordynują działania jednostki zgodnie z przyjętymi zasadami.

Osobowość podstawowa kształtuje się pod wpływem metod wychowawczych.

OSOBOWOŚĆ STATUSOWA - zakładamy, że wszyscy członkowie danej kultury posiadają taka samą osobowość podstawową, nie mniej każdy członek kultury zmienia swoje grupy (np. wiekowe), każde społeczeństwo organizowane jest tak, że po przejściu z grupy każdy uczy się osobowości statusowych obowiązujących w danej podgrupie społecznej.

5) Wzór kulturowy (instytucja) - ustalony w danej grupie sposób zachowania. Człowiek widzi tyle, na ile pozwala mu na to jego kultura. Pewien standard osobowy (wzór osobowy), obyczajowy, etyczny, estetyczny itp. uznany za godny naśladowania w danej społeczności. Jest zmienny w czasie i przestrzeni. Pełni istotną rolę m.in. w kształtowaniu się tradycji danej grupy społecznej i w procesie wychowawczym. Wzór kulturowy złożony z elementów maksymalnie pozytywnych nazywa się ideałem kulturowym.

6) Akulturacja to przemożny wpływ wywierany przez jedną kulturę na drugą. Kultura akulturo-wana przez inną kulturę przejmuje od niego szereg elementów (obyczaje, techniki, wierze-nia) upodabniając się coraz bardziej do kultury akulturującej i zatracając własną, dotychcza-sową tożsamość kulturową co jednak zazwyczaj oznacza uzyskanie nowej tożsamości, ek-sponującej w mniejszym lub większym stopniu elementy rodzimej tradycji ale w połączeniu i w interpretacji przez kategorie kulturowe przejęte z innej kultury (kręgu kulturowego).

Akulturacji podlegają zazwyczaj kultury stojące na niższym stopniu rozwoju w zetknięciu z kulturą stojącą na wyższym stopniu rozwoju.

Za akulturowane do kultury euro-amerykańskiej można postrzegać w zasadzie wiele społe-czeństw które w XIX i XX w. przeszły tzw. modernizację naśladowczą, np. Japonię, Turcję czy Rosję.

Uwaga: „stopień rozwoju” nie jest tu rozumiany wartościująco („lepszy” lub „gorszy”) lecz intuicyjnie, tak jak stosuje się go w potocznym języku.

7) Synkretyzm kulturowy to zjawisko przenikania się kultur o odmiennych tradycjach i tworze-nia się nowej kultury łączącej w sobie wątki i elementy niekiedy bardzo różniących się kultur.

Synkretyzm kulturowy to bardzo powszechne zjawisko w historii kultury. Zachodnioeuropejski krąg kulturowy powstał właśnie drogą synkretyzmu bardzo odmien-nych tradycji kulturowych: antycznej kultury grecko-rzymskiej, tradycji judeo-chrześcijańskiej i kultur celtyckich i germańskich.

Synkretyzm kulturowy od akulturacji różni to, że tutaj w wyniku zetknięcia dwóch lub więcej kultur powstaje z ich połączenia kultura nowa, zawierająca w sobie elementy kultur które się ze sobą połączyły.

Natomiast w wyniku akulturacji jedna z kultur (akulturująca) nie zmienia się (lub zmienia się w niewielkim stopniu) natomiast druga kultura (akulturowana) ulega jej silnym wpływom.

8) Ewolucja kulturowa to po prostu zmiany kultury w czasie (proces kumulowania się innowacji kulturowych). W ujęciach wcześniejszych ewolucję rozumiano jako proces zmierzający do pewnego punktu docelowego, przechodzący po drodze przez szereg etapów. W związku z tym kultury dzielono na różne stopnie zaawansowania kulturowego(np. stadium dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji).

Obecnie ewolucję kultury rozumie się coraz częściej jako ciąg zmian nie zmierzających do jakiegoś ostatecznego stanu. Ewolucja może być w pewien sposób ukierunkowana przez wewnętrzną dynamikę danej kultury, ale dynamiki te mogą być bardzo różne dla różnych kultur.

Z tego punktu widzenia modernizacji kultury europejskiej nie postrzega się już jako koniecznego etapu w ewolucji wszystkich kultur, ale jako zbieg historycznych i geograficznych przypadków, określany niekiedy mianem cudu europejskiego (european miracle).

Użyteczne wydaje się jednak wyróżnienie pewnych ramowych stadiów ewolucji kultury, np. magii, religii i nauki, jednak ewolucja danej kultury przez wszystkie te stadia nie jest żadną koniecznością.

Z teoretycznego punktu widzenia ewolucja (zmiana ewolucyjna) składa się z trzech podstawowych etapów: 1) innowacji 2) przyjęcia lub odrzucenia innowacji 3) zmian adaptacyjnych wynikających z przyjęcia lub odrzucenia innowacji co skutkuje nowymi zmianami (innowacjami) i powtórzeniem kroków 2) i 3) (i tak potencjalnie bez końca).

9) Dyfuzja kulturowa to proces ściśle związany z akulturacją i synkretyzmem kulturowym. Dyfuzja to przenoszenie elementów jednej kultury do innej.

Dyfuzja przebiega zazwyczaj według kilku etapów (schemat ten powtarza się w wielu okresach historycznych i kręgach kulturowych):
1) w etapie pierwszym przejmowane są technologie (przede wszystkim technologie militarne) - elementy zaliczane zazwyczaj do I sfery kultury;
2) w etapie drugim przejmowane są instytucje społeczne - elementy zaliczane zazwyczaj do II sfery kultury,
3) w etapie trzecim wierzenia i ideologie - elementy zaliczane zazwyczaj do III sfery kultury.

Z historii kultury znanych jest wiele przypadków dyfuzji kulturowych. Najbardziej znane z nich to neolityzacja, latenizacja, romanizacja, westernizacja, albo - współcześnie zachodząca - amerykanizacja. (doczytać o nich w prez. 13-14)

10) Krąg kulturowy (cywilizacyjny) - obszar występowania jednego lub więcej cech lub elementów kulturowych, niekoniecznie ze sobą powiązanych. Zespół cech kulturowych niezmiennych w dłuższym okresie hist.; w archeologii - zasięg występowania zespołu cech kultury materialnej we współczesnych sobie kulturach. Jest to wspólnota posługująca się tym samym systemem wartości [religia oraz tradycja], tym samym [podobnym] językiem, oraz o podobnej historii [przeszłości]. Wydziela się około 12. kręgów kulturowych: np. krąg angloamerykański, krąg europejski, krąg wschodniosłowiański, krąg chiński, krąg indyjski, krąg islamski...
krąg europejski: Tworzony jest przez kraje Europy Zachodniej i Środkowej. Mieszka tam 520 milionów ludzi. Poza nielicznymi wyjątkami, narody tego kręgu posługują się językami z rodziny indoeuropejskiej. Narody kręgu europejskiego wyznają chrześcijaństwo, a wartości niesione przez tą religię są powszechnie uznawane, nawet przez deklarujących areligijność. Tożsamość kręgu europejskiego wzmacnia istnienie Unii Europejskiej.

15. Podział: nauki formalne i nauki empiryczne.

NAUKI FORMALNE	NAUKI EMPIRYCZNE
humanistyka	nauki przyrodnicze	nauki społeczne
matematyka	fizyka	historia
logika	chemia	archeologia
	biologia	ekonomiia
		socjologia
		etnologia
		językoznawstwo
		kulturoznawstwo

Nauki formalne - same dla siebie są przedmiotem badań

Nauki empiryczne - mają swój przedmiot badań oraz teorie i metody badań

Nauki przyrodnicze = nauki empiryczne - przedmiotem badań jest przyroda nieożywiona i ożywiona.

Nauki społeczne (humanistyka, nauki o kulturze) = nauki empiryczne - przedmiotem badań jest społeczeństwo ludzkie i jego kultura.

W literaturze angielskojęzycznej spotyka się zazwyczaj trójpodział nauk empirycznych na następujące grupy:
1) nauki przyrodnicze (science);
2) nauki społeczne (social science);
3) humanistykę (literature albo humanities);

1) science = polskie przyrodoznawstwo (nauk przyrodniczych);

2) social science stosuje się w odniesieniu do nauk społecznych stosujących na szeroką skalę narzędzia matematyczne i osiągających wymierne rezultaty badawcze, są to przede wszystkim ekonomia i socjologia statystyczna;

3) mianem literature albo humanities w j. angielskim określa się te dziedziny nauk społecznych które nie stosują narzędzi matematycznych i nie mają wymiernych osiągnięć badawczych, w związku z czym nie za bardzo można je określać mianem nauki (science). Humanistyka lub literatura. Są to wszystkie nauki społeczne które nie stosują aparatury matematycznej i których rezultaty badawcze przyjmują postać narracyjną.

Zarys historii nauk przyrodniczych i społecznych
Początków nauk przyrodniczych i społecznych upatruje się w Starożytnej Grecji, gdzie rozwinęły się główne z filozofii. Początki niektórych nauk miały powstać również w innych kręgach kulturowych (astronomia, geometria, matematyka w starożytnym Egipcie i Babilonie, historia w Chinach, matematyka, językoznawstwo w Indiach), ale obecny stan dyscyplin naukowych (zarówno w dziedzinie teorii jak i instytucji) został określony (mimo pewnych zapożyczeń z innych kręgów kulturowych) przez historię zachodnioeuropejskiego kręgu kulturowego.

W starożytnej Grecji najpierw powstały zaczątki nauk przyrodniczych (filozofia przyrody w VI w. p.n.e.)
i dopiero później nauki społeczne (filozofia społeczna i historia w V w. p.n.e.). Podobnie było w nowożytnej Europie, gdzie najpierw rozwinęły się nauki przyrodnicze (za ich początek uznaje się zmiany w filozofii w XVII w. i powstanie tzw. zmatematyzowanego przyrodoznawstwa) a dopiero później (zasadniczo w XIX w.) nauki społeczne. Wyjątkiem od tej reguły była astronomia i historia, uprawiane od starożytności niemal nieprzerwanie przez całe średniowiecze do czasów nowożytnych w kręgach kulturowych wywodzących się z Antyku (Bizancjum, cywilizacja Islamu, Zachodnia Europa).

Rozwój nauki w Nowożytnej Europie został zrazu określony przez niezwykle ekspansywne od XVII w. przyrodoznawstwo, które w XVIII i XIX w. zaczęło wyznaczać standardy episte-mologiczne i metodologiczne. Standardom tym starały się podporządkować powstające stopniowo nauki społeczne.

Pierwszy sprzeciw wobec epistemologiczno-metodologicznej supremacji nauk przyrodni-czych został podniesiony dopiero w końcu XIX w. przez grupę filozofów i humanistów nie-mieckich (zwrot antynaturalistyczny o którym będzie jeszcze mowa). W wieku XX scjen-tystyczny model uprawiania nauki zaczął być stopniowo podważany. Największe zmiany nastąpiły w drugiej połowie wieku, kiedy pojawiła się postpozytywistyczna filozofia nauki a sama nauka zaczęła być uważana za jedną z dziedzin kultury a nie wyróżnioną i uprzywilejowaną poznawczą gałąź wiedzy.

Filozofia a nauka
Termin nauka w większości współczesnych języków europejskich (j. polski jest jednym z wyjątków) pochodzi od łacińskiego scientia (wiedza, mądrość, umiejętność).

Naukę cechuje podobne do filozofii podejście do wiedzy: wiedza jest czymś co należy zdobyć (poszukać, odkryć) i to właśnie powinna czynić nauka.

Nauka w zasadzie wywodzi się z filozofii i powstaje wówczas, gdy jakaś część dociekań filozoficznych usamodzielnia się i zaczyna stosować własne metody i techniki w poznawaniu jakiegoś wycinka rzeczywistości.

Część współczesnych dyscyplin naukowych (np. historia, nauki medyczne) powstało już w Starożytnej Grecji niezależnie od filozofii, ale część z dyscyplin naukowych (np. fizyka) wywodzi się bezpośrednio z filozofii i stanowi tylko uszczegółowienie i zawężenie pewnej części problemów filozoficznych. I tak np., fizyka w XVII w. była jeszcze nazywana filozofią przyrody. Najsłynniejsze dzieło Izaaka Newtona z 1687 r. nosi tytuł Philosophiae naturalis principia mathematica (tzn. Matematyczne zasady filozofii przyrody) a chodzi tutaj po prostu o podstawowe prawa fizyczne (np. prawo powszechnego ciążenia) opisane za pomocą wzorów matematycznych.

Również współcześnie niektóre dyscypliny naukowe powstają najpierw w obrębie filozofii (np. kognitywistyka) i dopiero potem stają się naukami (np. nauki kognitywne).

W niektórych ujęciach oddziela się filozofię od nauki twierdząc, że filozofia to niesprawdzony światopogląd, natomiast nauka to pewna i sprawdzona w toku badań i doświadczeń wiedza (tak twierdzą niektórzy współcześni kreacjoniści - jak np. Maciej Giertych).

Jest to jednak zasadniczo pogląd błędny, oparty na nieporozumieniu. W historii filozofii i nauki było albowiem dotychczas tak, że wiele problemów było najpierw rozważanych przez filozofię (początkowo w prostej i często naiwnej postaci) a następnie refleksja nad tymi problemami przybierała bardziej zorganizowaną, usystematyzowaną i uściśloną postać - i wówczas powstawała określona nauka.

Terminowi odpowiadającemu łacińskiemu scientia jest greckie logos. Człon ten jest obecny w wielu nazwach współczesnych dyscyplin naukowych oraz w dwóch podstawowych działach filozofii:

• ontologia - nauka o bycie (on, logos);

• epistemologia - nauka o poznaniu (episteme, logos);

• metodologia - nauka o metodach stosowanych w naukach (methodos, logos);

• biologia - nauka o życiu (bios, logos);

• socjologia - nauka o społeczeństwie (socios, logos);

• archeologia - nauka o starożytnościach (archeo, logos);

• filologia - nauka o (danym) języku (phyle, logos);

• zoologia - nauka o zwierzętach (zoon, logos);

• antropologia - nauka o człowieku (anthropos, logos);

• … i wiele innych dyscyplin naukowych.

Etymologia tych nazw wskazuje pośrednio na silne, historyczne związki, łączące filozofię i naukę (nauka jest uszczegółowią filozofią albo filozofia ogólną nauką).

Zmatematyzowane przyrodoznawstwo i jego początki w nowożytnej Europie

Zmatematyzowanym przyrodoznawstwem określa się nauki przyrodnicze (fizyka, astrono-mia, chemia) oparte o matematykę, które powstały i rozwinęły się w XVII-wiecznej Europie.

Początki nauk przyrodniczych datowane są na I poł. XVII w. i wiązane z działalnością takich filozofów i uczonych (astronomów) jak: Francis Bacon (1561-1626), Galileusz (1564-1642), Kartezjusz (1596-1650) i Blaise Pascal (1623-1662). Do późniejszej generacji należą Izaak Newton (1642-1727) i Gottfried Leibniz (1646-1716). Wybitnymi astronoma-mi przełomu XVI i XVII w. byli Tycho de Brahe (1546-1601), Jan Kepler (1571-1630).

Astronomia, fizyka i matematyka powstały dużo wcześniej, w starożytnej Grecji, nauki te rozwijały się również w średniowieczu i renesansie, ale w I poł. XVII w. oparto je na nowych podstawach. Przełomem okazało się uznanie prymatu doświadczenia (empirii) nad autory-tetami Biblii i filozofów starożytnych (zasada wprowadzona w Novum Organum F. Bacona) oraz matematyki - a nie logiki - jako podstawy do dokonywania wszelkich obliczeń (Galileusz).

XVII w. to również początki współczesnej chemii (Robert Boyle, 1627-1691); istotne postępy dokonano w biologii i medycynie (Wiliam Harvey, 1578-1657; Antonie van Leeuvenhoek, 1632-1723).

Duży postęp dokonał się w matematyce, m.in. dzięki Newtonowi i Leibnizowi, którzy nieza-leżnie od siebie odkryli i zastosowali praktycznie rachunek różniczkowy.

Do najważniejszych wynalazków XVII w. należy teleskop, zastosowany przez Galileusza do obserwacji nieba (odkrył m.in. 4 księżyce Jowisza) i mikroskop, zastosowany przez van Leeuvenhoeka do obserwacji komórek roślinnych i zwierzęcych.

Instytucjonalne oparcie dla przyrodoznawstwa w XVII w. stworzyły cztery akademie (dwie włoskie i po jednej angielskiej i francuskiej) a nie uniwersytety, gdzie nadal głównymi kierunkami nauki i nauczania były teologia i prawo.

Wybitni filozofowie i przyrodnicy XVII w.: Blaise Pascal, Rene Descartes (Kartezjusz), Galileo Galilei (Galileusz)

Dwie akademie włoskie (Accademia Nazzionale dei Linzei w Rzy-mie i Accademia del Cimento we Florencji) powstały samorzutnie na początku XVII w., drogą skupiania się naukowców-przyrodników. Akademie angielska (The Royal Society of London for Improwing Natural Science w Londynie) i francuska (Academie des Sciences w Paryżu) zostały założone w 2 poł. XVII w. przez królów (Karola II i Ludwika XIV) na wniosek uczonych (Anglia) i urzędników (Francja).

W XVIII w. akademie nauk przyrodniczych zostały utworzone w nie-mal wszystkich pozostałych krajach europejskich.

Nauki przyrodnicze zaczęły się rozwijać w XVII w. własnym trybem, przynosząc już w XVII i XVIII w. wymierne korzyści, wykorzystywa-ne głównie do celów wojskowych, od XVIII w. również w rodzącym się przemyśle.

Z sukcesami nauk przyrodniczych związany był ich rosnący prestiż: zostały one uznane za wzorzec wszelkiego poznania, który powinien być kopiowany w innych dziedzinach ludzkiej działalności.

Równolegle do rozwoju nauk przyrodniczych dokonała się zmiana w paradygmacie filozofii. Od XVII w. większą wagę zaczęto przywią-zywać do zagadnień epistemologicznych (teorii poznania) a nie ontologii (teorii bytu) jak w starożytności i średniowieczu.

Za najistotniejsze dokonania przedoświeceniowej teorii poznania (epistemologii) w XVII i XVIII w. uważa się F. Bacona, Kartezjusza oraz empirystów angielskich (J. Locke'a, G. Berkeley'a i D. Hume'a).

Osiągnięcia przyrodników i filozofów XVII w. (zwłaszcza angielskich) wywarły w XVIII w. istotny wpływ na myśl francuskiego Oświecenia.

Historia
Historia jest najstarszą nauką społeczną. Za pierwszego historyka uważa się powszechnie Herodota z Halikarnasu (Dzieje) albo Tukidydesa z Aten (Wojna Peloponeska). Słowo historia pochodzi ze starożytnej greki, gdzie historia to po prostu dzieje (zdarzenia uporządkowane chronologicznie).

W starożytnej Grecji i Rzymie żyło wielu słynnych historyków (Ksenofont, Polibiusz, Liwiusz, Tacyt itd.), których dzieła zachowały się w całości lub częściach do dzisiaj. Historia uprawiana była również w średniowieczu, gdzie przybrała charakterystyczne formy (hagiografia, kroniki). W czasach nowożytnych historia zaczęła się stopniowo wyzwalać spod wpływu religii stając się z czasem samodzielną dyscypliną akademicką (pierwszą kated-rę historii utworzono w Tybindze w 1757 r.).

W starożytnej Grecji historia oznaczała zerwanie z mitologią na rzecz nauki przez poszukiwanie racjonalnych wyjaśnień istniejącego porządku polityczno-społecznego. Praktyka badawcza historyków od samego początku ograniczała się najczęściej do społeczeństw i kultur używających pisma oraz do wydarzeń które znalazły odzwierciedlenie w źródłach pisanych. Z tego powodu historycy najczęściej zajmowali się (i zajmują) sferą polityki (władcy, wojny itp.), w mniejszym stopniu przejawiając zainteresowanie innymi sferami ludzkiego społeczeństwa i kultury.

Historia jest dyscypliną najstarszą i podzieloną na wiele szkół i tradycji ba-dawczych, jednak udział explicite formułowanych teorii jest tutaj wyraźnie mniejszy niż w socjologii, antropologii kulturowej, archeologii czy języko-znawstwie. Historycy w swojej praktyce badawczej najczęściej poprzestają na wiedzy potocznej będącej częścią ich kultury.

Obok historii właściwej wydziela się nauki pomocnicze historii (epigrafika, numizmatyka, heraldyka itp.) do których niekiedy zalicza się również archeologię.

Ekonomia
Ekonomia jest specyficzną nauką społeczną z racji szerokiego wyko-rzystania modeli matematycznych i stosunkowo wyraźnej odrębności teoretycznej od innych nauk społecznych. Termin ekonomia wywodzi się z greki (oikos, nomos, dom i prawo, nauka o zasadach prowadze-nia gospodarstwa domowego). Pojęcie ekonomii (oikonomikos) zostało po raz pierwszy użyte przez Ksenofonta (tytuł jednego z jego dzieł).

Przedmiotem ekonomii jest rozdział dóbr (materialnych i niematerial-nych) w społeczeństwie ludzkim, dlatego ekonomia zajmuje się przede wszystkim wymianą różnego rodzaju dóbr (a więc relacjami między sprzedającymi i kupującymi oraz instytucją która kojarzy te dwie grupy ludzi: rynkiem).

Podstawy ekonomii powstały w starożytnej Grecji i Rzymie, gdzie pod tym pojęcie rozumiano głównie zasady zarządzania majątkiem przez indywidualne jednostki. W XVII i XVIII w. powstały stopniowo pierwsze doktryny ekonomiczne (merkantylizm, fizjokratyzm) będące podstawą polityki gospodarczej prowadzonej przez kraje Zachodniej Europy.

Krytycznego przeglądu i usystematyzowania dotychczasowej myśli ekonomicznej dokonał w drugiej połowie XVIII w. Adam Smith w dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów i to właśnie tego autora uważa się za twórcę nowoczesnej ekonomii.

W ramach ekonomii wykształciło się kilka szkół i tradycji (e. klasyczna, marksistowska itp.). Jako dyscyplina akademicka ekonomia cieszy się wysokim prestiżem z racji wysokiego stopnia kodyfikacji teoretycznej i stosowania modeli matematycznych. Z tego powodu metody badaw-cze ekonomii są dość często przejmowane przez inne nauki społeczne a ona sama zaliczana jest w tradycji anglosaskiej do social sciences.

Antropologia kulturowa (etnologia)
Antropologia kulturowa (etnologia) powstała w XIX w. a jej przedmiotem ba-dań było pierwotne (niepiśmienne) społeczeństwa i kultury pozaeuropejskie oraz chłopskie społeczności (kultura ludowa) europejskie. W skrócie można powiedzieć, że antropologia kulturowa podobnie jak archeologia, bada spo-łeczeństwa niepiśmienne, tylko istniejące współcześnie.

Antropologia kulturowa miała wiele nazw, wywodzących się z różnych trady-cji narodowych: w Stanach Zjednoczonych antropologia kulturowa, w Anglii antropologia społeczna, we Francji etnologia, w Niemczech ludoznawstwo (Volkskunde), w Rosji etnografia. W Polsce używano pierwotnie określeń etnografia i ludoznawstwo, później etnologia, a w ciągu ostatnich kilkunastu lat (wiadomo dlaczego) - antropologia kulturowa.

Przedmiot badań antropologii kulturowej (istniejące współcześnie społe-czeństwa niepiśmienne) wymusił zastosowanie specyficznych metod badań, z których podstawową jest obserwacja i przeprowadzanie ankiet „w terenie”, tj. przebywanie w społeczności będącej przedmiotem badań i obserwacja jej kultury (przez naukę języka, sporządzanie notatek itp.).

W ramach antropologii kulturowej rozwinięto również szereg teorii kultury i społeczeństwa (ewolucjonizm, dyfuzjonizm, funkcjonalizm, strukturalizm).

Pierwszą orientacją teoretyczną w antropologii kulturowej był ewolucjonizm, w ramach którego sformułowano pierwszą naukową definicję kultury (Primi-tive Culture E. B. Taylora z 1871 r.), a jego czołowymi przedstawicielami byli Amerykanie, E. B. Taylor i L. H. Morgan, badający kultury Indian północno-amerykańskich. W Europie kontynentalnej początek badaniom antropologi-cznym dały etnograficzne opisy kultur i społeczności ludowych (np. Oskar Kolber w Polsce).

Socjologia
Twórcą francuski filozof-pozytywista, Auguste Comte, który jako pierwszy użył samego terminu socjologia.

Socjologia z definicji i etymologii (societas, logos - nauka o społeczeństwie) uchodzi za naukę zajmu-jącą się całością ludzkiego społeczeństwa.

Praktyka wypracowana w ciągu XIX i XX w. zawęziła jednak zasadniczo zainteresowania socjologii do współczesnych społeczeństw przemysłowych (masowych), rozpatrywanych pod kątem struktury, instytucji, przemian, interakcji międzyludzkich etc.

Istotne znaczenie dla ukształtowania się socjologii miała grupa klasyków żyjących na przełomie XIX i XX w. (jak E. Durkheim, G. Simmel, M. Weber).

Pierwszą katedrę socjologii utworzono dopiero w Bordeaux, w 1895 r. dla E. Durkheima. Specyfiką najsłynniejszej ówczesnej francuskiej szkoły socjo-logicznej (E. Durkheim, M. Mauss, L. Levi-Bruhl) było połączenie socjologii z antropologią kulturową, w późniejszym jednak okresie praktyka badawcza socjologii skoncentrowała się na społeczeństwach przemysłowych.

W ramach socjologii, podobnie jak w antropologii kulturowej, powstało wiele orientacji teoretycznych (funkcjonalizm, socjologia rozumiejąca, interakcjo-nizm, socjologia fenomenologiczna itd.) często wza-jemnie sprzecznych i zwalczających się nawzajem.

16. Główne orientacje w pozytywistycznej filozofii nauki (indukcjonizm i hipotetyzm)

A) Indukcjonizm - ogólna orientacja dominująca w nauce od XVII do XX w. Nauka opiera się na zbieraniu możliwie największej ilości faktów a następnie ich uogólnianiu w teorie (od szczegółu do ogółu). Główną słabością indukcjonizmu jest przekonanie o ateoretyczności (naoczności) faktów. Praca naukowa wg indukcjonistów przebiega - mówiąc potocznie - „od szczegółu do ogółu” tzn. najpierw obserwuje się przedmiot badań i/albo przeprowadza eksperymenty.

Za głównych filozofów pozytywistycznych uznaje się Auguste Comte'a (Kurs filozofii pozytywnej) oraz Johna Stuarta Milla (System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej). Filozofowie ci wyartykułowali i ujęli w spójny system filozoficzny przekonania, które dotychczas towarzyszyły i motywowały naukowców implicite. Za indukcjonistów można zatem uznać wszystkich wielkich uczonych działających od XVII do XIX w. (jak F. Bacon, Galileusz, I. Newton), jako że ich poglądy na metodę naukową były zasadniczo zbieżne z poglądami pozytywistów w XIX w.

Nazwa indukcjonizm pojawiła się dopiero w XX w. Jej twórcą był filozof Karl Rajmund Popper, który odróżnił w ten sposób indukcjonizm od stworzonego przez siebie hipotetyzmu, następnej ogólnej orientacji teoretycznej w filozofii nauki.

Powtarzające się wyniki obserwacji i doświadczeń pozwalają na sformułowanie praw i teorii opartych na schematach typu „wszystkie x są y” albo „jeśli x to y”.
Prawa i teorie naukowe z kolei powinny służyć do praktycznych przewidywań i wyjaśnień zjawisk zachodzących w obserwowalnej rzeczywistości na zasadzie „pojawiło się zjawisko x ponieważ zawsze gdy zajdzie y, to po określonym czasie zachodzi x”.

Proces zbierania szczegółowych danych nazywa się indukcją, natomiast proces dochodzenia do pewnych twierdzeń (wniosków) na podstawie innych twierdzeń (przesłanek) nazywa się dedukcją. Wg indukcjonistów w postępowaniu badawczym najpierw mamy do czynienia z indukcją (zbieranie i uogólnianie danych pochodzących z obserwacji i doświadczeń) a następnie z dedukcją (wyprowadzanie przewidywań i formułowanie wyjaśnień na podstawie twierdzeń uzyskanych z uogólnień indukcyjnych).

Wnioskowanie indukcyjne (indukcja) dzieli się na kilka odmian. Podstawową formą indukcji jest wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne niezupełne.

W każdym rodzaju wnioskowania indukcyjnego obowiązuje zasada: im więcej przesłanek, tym lepiej.

We wnioskowaniu indukcyjnym, na podstawie zdań obserwacyjnych (tj. zdań ze stałymi indywiduowymi) dochodzi się do uznania pewnych zdań ogólnych (z dużymi lub małymi kwantyfikatorami i zmiennymi indywiduowymi) za prawdziwe (lub prawdopodobne). Dlatego mówi się także, że wnioskowanie to przebiega od „szczegółu do ogółu”.

Zdania obserwacyjne będące przesłankami wymienia się (wylicza - dlatego enumeracja) ale jeśli nie poda się wszystkich zdań obserwacyjnych opisujących daną klasę faktów, wówczas jest to enumeracja (wyliczenie) niezupełne.

Jeśli we wnioskowaniu poda się wszystkie zdania obserwacyjne opisujące daną klasę faktów, wówczas mamy do czynienia z wnioskowaniem indukcyjnym enumeracyjnym zupełnym i jest to wnioskowanie dedukcyjne.

Wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne niezupełne jest niededukcyjne ponieważ nigdy nie ma pewności czy nie znajdzie się jakiś przypadek który obali regułę stwierdzaną przez wniosek.

Wnioskowanie indukcyjne enumeracyjne zupełne jest dedukcyjne, ponieważ zostały wymienione (opisane) wszystkie wchodzące w grę fakty, i dlatego nic już nie może obalić reguły stwierdzonej przez wniosek (oczywiście, przy założeniu że dana enumeracja jest faktycznie zupełna i że wszystkie przesłanki są zdaniami prawdziwymi).

B) Hipotetyzm (antyindukcjonizm) powstał w XX w. a jego twórcą jest Karl R. Popper. Uważał on, że w nauce formułuje się najpierw teorie (hipotezy) a następnie się je falsyfikuje na podstawie obserwacji (doświadczeń). Im bardziej precyzyjnie sformułowana hipoteza (teoria) tym lepiej, ponieważ tym łatwiej ją sfalsyfikować (obalić) lub skorro-borować (potwierdzić). Żadne prawo ani teoria nie mogą być przyjęte ostatecznie jako prawdziwe, tylko jako hipotezy które przyjęto ponie-waż nie zostały dotychczas sfalsyfikowane (ale może to w każdej chwili nastąpić).

Słabością hipotetyzmu także jest przekonanie o ateoretyczności (naoczności) faktów mających potwierdzać lub falsyfikować wysuwane przez naukowców hipotezy. Jeśli bowiem przyjmiemy że nie ma „czystych” faktów, to wówczas nie można być pewnym żadnej falsy-fikacji (można podać przykład falsyfikacji teorii Kopernika w XVI w.).

Postępowanie badawcze w nauce wg hipotetyzmu można zatem scharakteryzować słowami „od ogółu do szczegółu”, tzn. najpierw formułujemy jakąś teorię albo twierdzenie, a potem szukamy jej potwierdzenia (lub zaprzeczenia) w doświadczeniu.

Ku hipotetyzmowi skłaniał się prawdopodobnie również jeden z najwybitniejszych uczonych wszechczasów, Albert Einstein, chociaż nigdy nie sformułował tych poglądów wprost.

Indukcjonizm i hipotetyzm a nauki społeczne

Pomimo dzielących je różnic, indukcjonizm i hipotetyzm uważane są za orientacje scjenty-styczne, tzn. poglądy w myśl których nauka jest najdoskonalszą (albo wręcz doskonałą) formą ludzkiego poznania i wiedzy.

Indukcjonizm i hipotetyzm podzielają również ten sam pogląd na status metodologiczny (tzn. czym w ogóle są i czym powinny się zajmować) nauk społecznych. Nauki społeczne podle-gają tym samym ogólnym regułom i prawom nauki przyrodnicze, tzn. powinny dążyć do for-mułowania ścisłych teorii naukowych w oparciu o empirię. Tutaj jednak pojawiał się problem, ponieważ od XVIII w. nauki społeczne zawsze okazywały się mniej rozwinięte (w sensie precyzji i ilości formułowanych teorii) od nauk przyrodniczych. Indukcjoniści (pozytywiści) i hipotetyści uważali, że wynika to z mało konsekwentnego zastosowania sprawdzonych w przyrodoznawstwie metod badawczych. Dlatego w XIX i XX w. formułowano liczne programy metodologiczne mające zniwelować ten dystans (najbardziej znane przykłady to neopozytywiści Otto von Neurath i George Lundberg w latach 30 XX w.).

Takie poglądy określa się w filozofii (metodologii) nauki również naturalizmem który dzieli się jeszcze na metodologiczny i ontologiczny (albo przedmiotowy).

• naturalizm metodologiczny jest to pogląd głoszący identyczność metod i procedur badaw-czych w naukach przyrodniczych i społecznych;

• naturalizm ontologiczny jest to pogląd głoszący identyczność przedmiotu badań w nau-kach przyrodniczych i społecznych (to znaczy np. że kultura wynika w całości z natury).

Naturalizm metodologiczny implikuje z reguły naturalizm ontologiczny i na odwrót, tzn. jeśli ktoś podziela poglądy naturalizmu metodologicznego, to z reguły podziela również poglądy naturalizmu ontologicznego i na odwrót ale nie zawsze tak jest. Np. K.R. Popper, twórca falsyfikacjonizmu, skłaniał się ku naturalizmowi metodologicznemu, ale już nie ku naturaliz-mowi przedmiotowemu.

17. Teoria rewolucji naukowych T. S. Kuhna i jej znaczenie w historii nauki i kultury.

1) Koncepcja paradygmatów T.S. Kuhna powstała w latach 50 i 60 XX w. Najsłynniejsze dzieło T. S. Kuhna to Struktura rewolucji naukowych z 1962 r. Koncepcja ta odrzuca ateoretyczność wszelkich obserwacji (doświadczeń) naukowych. Wszelkie badania naukowe przeprowadzane są w ramach paradygma-tów, które zmieniane są w trakcie rewolucji naukowych.

W historii nauki można wyróżnić następujące sekwencje:

faza przedparadygmatyczna - rewolucja naukowa - paradygmat - rewolucja
naukowa - paradygmat - itd.

Faza przedparadygmatyczna jest początek nauki, gdy teorie naukowe są tylko usystematyzowanymi poglądami z zakresu wiedzy potocznej.

2) Do rewolucji w nauce dochodzi gdy nagromadzi się duża ilość anomalii - faktów których nie można wyjaśnić w świetle obowiązującej teorii naukowej. Gdy anomalii jest już dużo, zaczy-na się poszukiwanie nowej teorii (tzn. nowego paradygmatu). Nowa teoria musi wyjaśniać to co wyjaśniała poprzednia teoria i ponadto wyjaśnić przynajmniej część anomalii. Po ustano-wieniu nowego paradygmatu historia się powtarza: pojawiają się nowe anomalie i po pew-nym czasie dochodzi do następnej rewolucji i ustanowienia nowego paradygmatu.

Kolejne paradygmaty są ze sobą niewspółmierne logicznie, tzn. teorie te i ich pojęcia nie wynikają z siebie nawzajem, nawet jeśli są to te same pojęcia w sensie fonetycznym (np. czas i przestrzeń w teorii Newtona są absolutne, natomiast w teorii Einsteina są względne, zależne od materii).

Zmiana paradygmatu oznacza zatem radykalną zmianę sposobu widzenia świata.

Status metodologiczny nauk o kulturze w koncepcji rewolucji naukowych T. S. Kuhna
Filozofia nauki T. S. Kuhna wywołała w latach 60 i 70 XX w. ogromną dyskusję nad nauką. Wśród wielu interpretacji tej teorii pojawiła się m.in. myśl że nauki społeczne ciągle jeszcze znajdują się na przedparadygmatycznym stopniu rozwoju, tzn. są tylko usystematyzowaną formą wiedzy potocznej. Dlatego w naukach społecznych ciągle nie można sformułować jednej, obowiązującej (przynajmniej w ramach jednej dyscypliny) teorii.

Taka interpretacja sugerowałaby, że w ramach koncepcji paradygmatów nie widzi się jakiś poważniejszych różnic metodologicznych pomiędzy naukami przyrodniczymi i społecznymi, a więc że w zasadzie nauki społeczne podlegają tym samym regułom funkcjonowania i roz-woju co nauki przyrodnicze. Pogląd taki należałoby zaklasyfikować jako naturalizm meto-dologiczny.

Trudno jednak jednoznacznie stwierdzić, czy w przypadku koncepcji nauki T. S. Kuhna naturalizm metodologiczny implikuje również naturalizm ontologiczny. Koncepcja ta nie mieści się albowiem w dotychczasowych ramach pozytywistycznej filozofii nauki, lecz zapoczątko-wuje nowy rodzaj filozofii - postpozytywistyczną filozofię nauki. Natomiast w ramach postpozytywistycznej filozofii nauki pytanie o ontologię staje się pytaniem wewnętrznym, tzn. wszelkie ontologie są relatywne względem jakiegoś kulturowego (społeczno-historycznego) układu odniesienia.

21. Naturalizm - antynaturalizm: zwrot antypozytywistyczny w humanistyce niemieckiej końca XIXw.

Naturalizm - pogląd ontologiczny w filozofii, według którego istnieje wyłącznie rzeczywistość materialna (natura), czasoprzestrzenna, bez zewnętrznej racji istnienia. Rzeczywistość duchowa albo nie istnieje albo jest sprowadzalna do natury (materii). Naturalizm tłumaczy całość zjawisk działaniem praw przyrody. E. Zola domagał się, by literatura naśladowała w opisie i poznaniu rzeczywistości metody naukowe. Naturalizm postulował gromadzenie w dziele literackim wielu drobiazgowych nawet informacji (tzw. dokumentalizm), które odpowiednio zestawione, ukazałyby świat i jego prawa. Ciążyła na nim fizjologiczno-deterministyczna koncepcja człowieka, przygniecionego, a nawet zniewolonego bezwzględnymi prawami przyrody i środowiska społecznego, brutalnie i bezwzględnie walczącego o przetrwanie, jak w świecie zwierząt.

Pod koniec XIX w. w filozofii i humanistyce niemieckiej pojawiło się szereg koncepcji głoszących zasadniczą odmienność metodologiczną nauk o kulturze od nauk o przyrodzie.

Pojawienie się tych koncepcji określa się mianem zwrotu antypozytywistycznego albo antynaturalistycznego, niekiedy z dodaniem szerszego objaśnienia „w humanistyce (filozofii) niemieckiej przełomu XIX i XX w.”

Za głównych przedstawicieli tego zwrotu uważa się Wilhelma Diltheya, Wilhelma Windel-banda, Heinricha Rickerta i Maxa Webera.

Antynaturaliści niemieccy twierdzili, że przedmiot i (w związku z tym) metody nauk o kultu-rze są zasadniczo odmienne od nauk przyrodniczych.

Odmienność metodologiczna nie świadczyła jednak - wedle niemieckich antynaturalistów - o jakimś gorszym statusie nauk o kulturze. Nauki te są zdolne do osiągania takich samych rezultatów poznawczych (obiektywna prawda o kulturze) co nauki przyrodnicze, tylko że metody tego poznania są odmienne.

Każdy z czołowych antynaturalistów niemieckich stworzył własną koncepcję metodologicz-nej odrębności nauk o kulturze od nauk przyrodniczych. Antynaturaliści niemieccy podkre-ślali również zasadniczą odrębność nauk przyrodniczych i społecznych. Z tych czasów pochodzi słynne rozróżnienie na Naturwissenschaften oraz Geisteswissenschaften (później Kulturwissenschaften) tzn. nauki przyrodnicze i nauki o duchu (nauki o kulturze). Wg antynaturalistów, nauki przyrodnicze miały być naukami nomologicznymi (tzn. formu-łującymi prawa, od greckiego nomos - prawo) natomiast nauki społeczne idiograficznymi (tzn. formułującymi niepowtarzalne opisy, od greckich idios - pojedynczy, niepowtarzalny, i graphos - pisemny).

22. Rozumienie a wyjaśnienie, rozumienie elementarne a rozumienie wyższe wg. W Dilthey'a.

1) Wilhelm Dilthey (1833-1911)
2) W. Dilthey uważał, że w naukach o kulturze główną procedurą poznawczą jest rozumienie (Verstehen) a w przyrodniczych wyjaśnianie (Erklären).
3) Rozumienie mogło być wyższe lub niższe (elementarne). Rozumienie wyższe dotyczyło przede wszystkim poznania ducha subiektywnego (pojedyncza osoba) a rozumienie niższe ducha obiektywnego (kultura, świadomość zbiorowa).
4) Rozumienie wyższe osiągane jest dzięki wielu aktom rozumienia niższego i procedurze wczucia czy empatii (Nacherleben) mającego odtworzyć przeżycia i motywy danej osoby (np. artysty który stworzył dane dzieło sztuki).
5) Rozumienie niższe jest dane dzięki partycypacji we wspólnej kulturze i ma ono charakter intuicyjny.

Koncepcja Diltheya nazywana jest antynaturalistycznym intuicjonizmem irracjonalnym.

27. główne podziały kultury w ujęciu dystrybutywnym;

Nie wartościujące (akademickie) rozumienie kultury obejmuje dwa podstawowe ujęcia:

1) atrybutywne;

2) dystrybutywne;

Atrybutywne ujęcie kultury zawiera każda definicja kultury w swojej podstawowej części. Jest to opis cech z uwagi na które coś kwalifikuje się jako kulturę. Atrybutywne ujęcie kultury używane jest zawsze w liczbie pojedynczej, tzn. określa się, co jest a co nie jest kulturą. Wyżej przytoczo-na definicja E. B. Taylora jest właśnie atrybutywnym ujęciem kultury, gdyż wymienia ona i charakteryzuje cechy, z uwagi na które, pewne zjawiska określa się mianem kultury.

Dystrybutywne ujęcie kultury wskazuje na pewne cechy danej, konkretnej kultury lub grupy kultur, z uwagi na które możemy zakwalifikować je do określonego rodzaju. Dystrybutywne ujęcie kultury możemy podzielić na kilka rodzajów:

• konkretne, wówczas gdy wskazuje się na daną, konkretną kulturę, np. polska kultura szlachecka XIX w., kultura Indian Nawaho, kultura amerykańska itp.

• typologiczne, wówczas gdy wskazuje się na pewną grupę kultur które posiadają cechy wspólne, pozwalające je zaliczyć do jakiegoś określonego typu czy rodzaju, np. kultura ludowa, kultura pierwotna, kultura tradycyjna, kultura masowa.

W obrębie ujęcia konkretnego jak i typologicznego można wyróżnić jeszcze po dwa podstawowe ujęcia kultury:

• całościowe, wówczas gdy wskazuje się na kulturę lub typ kultury który przysługuje całemu społeczeństwu, np. kultura polska XIX w., kultura pierwotna itp.

• częściowe, wówczas gdy wskazuje się na kulturę lub typ kultury który przysługuje tylko pewnej grupie społecznej w ramach większego społeczeństwa lub pewnej sferze zachowań, np. polska kultura szlachecka, kultura masowa, kultura narodowa itp.

Ścisłe odróżnienie czy w danym przypadku chodzi o całościowe czy częściowe ujęcie kultury może nastręczać trudności, gdyż nie zawsze łatwo orzec, co jest całością społeczną. Np. współczesne społeczeństwo polskie prezentuje niewątpliwie pewną jedną kulturową, ale z drugiej strony można je postrzegać jako część większej całości: wspólnoty europejskiej albo społeczeństwa (kultury) globalnego.

Typologia społeczeństw
W literaturze przedmiotu nauk społecznych (socjologia, historia, etnologia, kulturoznawstwo, archeologia) spotyka się różne typologie społeczeństw. Jedną z częściej spotykanych jest trójdzielna typologia, wyróżniająca społeczeństwa:

(1) pierwotne (wczesno-tradycyjne, preagrarne, prymitywne, łowiecko-zbierackie);

(2) rolnicze (późno-tradycyjne, agrarne, rolniczo-pasterskie);

(3) przemysłowe (posttradycyjne, industrialne, nowoczesne);

W ostatnich 20-30 latach do tych trzech typów społeczeństw coraz częściej dodaje się typ czwarty, który zaczął się wyłaniać w najbardziej zaawansowanych cywilizacyjnie społeczeństwach współczesnego świata:

(4) informacyjne (postindustrialne, ponowoczesne);

W kulturoznawstwie poznańskiego ośrodka kulturoznawczego przyjęło się wyznaczać cztery główne typy kultury:

1) kultura magiczna (w społeczeństwach pierwotnych)

2) kultura religijna (w społeczeństwach agrarnych)

3) kultura nowoczesna (w społeczeństwach przemysłowych)

4) kultura ponowoczesna (w społeczeństwach informacyjnych)

Typy te należy rozumieć jako typowo-idealne, tzn. nie można wskazać konkretnej, historycznie istniejącej kultury, która by odpowiadała dokładnie jednemu z tych czterech rodzajów kultury. Natomiast konkretnie istniejące kultury opisuje się w kategoriach
podobieństw i różnic do tych czterech typów kultury.

Przykłady:

• Współczesną kulturę polską można opisywać jako kulturę nowoczesną, z istotnymi elementami kultury religijnej, przeżytkami kultury magicznej, i z coraz większą ilością elementów kultury ponowoczesnej.

• Kultura ludowa (w różnych kręgach kulturowych i epokach historycznych) da się opisać i zanalizować jako mieszanina elementów kultury typu magicznego i religijnego.

28. „Odczarowania świata” Maxa Webera;

Max Weber (1864-1920), jeden z czołowych antynaturalistów i wybitny socjolog ukuł metaforę odczarowania świata (Entzauberung der Welt) jako istotnej cezury w dziejach kultury.

Weber wyróżnił dwa odczarowania świata, a w związku z kulturą ponowoczesną zaczęto mówić o tzw. trzecim odczarowaniu świata.

Pierwsze odczarowanie świata dokonało się przy przejściu od magii do religii: świat widziany oczyma przedstawiciela kultury magicznej jest najbardziej „zaczarowany” gdyż wszystkie widzial-ne i niewidzialne byty mają w nim własną świadomość i moc sprawczą, natomiast w przypadku religii świat jest już mniej „zaczarowany”, ponieważ nie wszystkie byty mają własną świadomość i moc, a ich działania i moc są uwarunkowane przez istoty nadprzyrodzone (bóstwa). Np. w kulturze magicznej uderzenie błyskawicy tłumaczy się tym, że błyskawica jest samoistnym, świadomym bytem, który może zostać rozgniewany jakimiś działaniami (np. wkroczeniem na jej „terytorium”), albo błyskawica może być narzędziem w ręku jakiegoś czarownika, który chce komuś wyrządzić krzywdę. Natomiast w kulturze religijnej błyskawica jest tylko atrybutem jakiegoś bóstwa (np. Zeusa w mitologii greckiej albo Perkuna w słowiańskiej), które może zostać użyte również jako narzędzie do karania grzeszników (uderzenie pioruna w dom traktowane było w polskiej kulturze ludowej jako „kara boska”).

Drugie odczarowanie świata dokonało się przy przejściu od religii do nauki (nowoczesności): świat widziany oczyma przedstawiciela kultury nowoczesnej nie jest w ogóle „zaczarowany”, gdyż rządzą nim prawa fizyczne, które można racjonalnie wyjaśnić. Błyskawica nie jest już zatem świa-domym bytem albo narzędziem w rękach bóstwa, tylko naturalnym zjawiskiem atmosferycznym, które można wyjaśnić w kategoriach przyczynowo-skutkowych (różnica ładunków elektrycznych pomiędzy atmosferą a powierzchnią ziemi).

Trzecie odczarowanie świata dokonało się (albo dopiero się dokonuje) przy przejściu od nowocze-sności do ponowoczesności: ponowoczesność kwestionuje urojenia nowoczesności takie jak przekonanie o możliwości uzyskania jakieś ostatecznej, obiektywnej prawdy o świecie. A zatem: błyskawica jest zjawiskiem różnie postrzeganym i interpretowanym w różnych kulturach. Jedną z tych interpretacji jest postrzeganie błyskawicy jako naturalnego, ostatecznie wyjaśnionego zjawiska przez współczesną naukę.

29. Magia jako typ kultury (pierwotny synkretyzm magiczny);

Kultura typu magicznego (myślenie mityczne) jest najstarszą formą kultury w ujęciu globalnym (całościowym, jako świadomość społeczna).

Większość definicji magii w naukach o kulturze wskazuje na brak rozróżnienia w myśleniu magicznym dwóch typów związków: symbolicznych i przyczynowo-skutkowych. W związku z tym w kulturze magicznej nie można dokonać podziału pomiędzy kulturą techniczno-użytkową (bytu) i symboliczną.

W kulturze magicznej nie obowiązuje również podział na wartości (czynności) o charakterze nadrzędnym (realizacyjnym, autotelicznym) i podrzędnym (instrumentalnym, heterotelicznym).

Ponieważ w kulturze magicznej nie można dokonać podziału pomiędzy wartościami (czynnościami) o charakterze symbolicznym i praktycznym, nie można też wydzielić autonomicznych sfer i dziedzin kultury (gospodarka, język, obyczaj, państwo, sztuka, nauka).

Różne formy magii i przeżytki myślenia magicznego (tzw. „zabobony”) spotyka się w innych typach kultur, ale nie są tam one dominującą formą myślenia.

Należy odróżniać między sobą trzy różne pojęcia magii jako zjawiska kulturowego:

(1) magia pierwotna albo prymarna (pierwotny synkretyzm magiczny) w społeczeństwach archaicznych (łowiecko-zbierackich, wczesno-tradycyjnych);

(2) magia zdegradowana, magia w kulturze starożytnego judaizmu, średniowiecznego i wczesno-nowożytnego chrześcijaństwa (zaliczających się do społeczeństw rolniczo-pasterskich, późno-tradycyjnych);

(3) magia z wyboru, świadoma, współczesna, okultyzm (w kulturze nowoczesnej i ponowoczesnej)

• Magia synkretyczna - kultura typu magicznego (magia jako dominująca forma świadomości społecznej)

• Magia zdegradowana - kultura typu religijnego (magia jako nie dominująca forma świado-mości społecznej)

• Magia z wyboru - kultura typu nowoczesnego i ponowoczesnego (magia jako nie dominują-ca forma świadomości społecznej)

Magia jako typ kultury pojawia się w określonym kontekście społecznym:

• społeczeństwa łowiecko-zbierackie (inne nazwy: archaiczne, pierwotne, wczesno-tradycyj-ne, preagrarne).

• dominującą dziedziną kultury (formą świadomości społecznej, sposobem myślenia) jest magia.

• przewaga jednego światopoglądu i stylu życia („solidarność mechaniczna” wg E. Durkhei-ma; typ „wspólnoty” czyli Gemeinschaft wg. F. Tönniesa).

• gospodarka opiera się na łowiectwie i zbieractwie.

• są nieliczne liczebnie (od kilkunastu do kilkuset członków plemienia), społeczny podział pracy jest mało skomplikowany (przede wszystkim między kobietami i mężczyznami).

• są egalitarne, tzn. nie ma różnic w statusie społecznym pomiędzy członkami społeczności lub są one niewielkie.

• nie znają pisma (całość tradycji kulturowej jest przekazywana drogą ustną).

• można je utożsamić z archeologicznymi kulturami paleolitycznymi, mezolitycznymi i częściowo neolitycznymi, choć szereg z nich przetrwało do czasów współczesnych.

• te cechy kontekstu społecznego kultury magii sprawiają że:
  

1) grupa dzieci pozostawiona sama sobie prawdopodobnie stworzyła by kulturę typu magi-cznego;

2) w przypadku katastrofy sprowadzającej społeczeństwo do elementarnych form społecz-nych, kultura (świadomość społeczna) zostałaby zdominowana przez myślenie magiczne (szybkość tego procesu uzależniona byłaby od typu kultury sprzed katastrofy - szybciej w przypadku religii, wolniej w przypadku nowoczesności, najwolniej w przypadku ponowoczesności).

• George Frazer: wyróżnił trzy etapy rozwoju kultury: 1) magia, 2) religia, 3) nauka. Magia, jako najstarsza forma kultury, polega na błędnej interpretacji zjawisk przyrody. Frazer wyróżnił dwie formy magii: magia homeopatyczna działa na zasadzie podobieństwa, rzeczy które są do siebie podobne, oddziałują na siebie nawzajem (np. części roślin podobne do ludzkich organów, są lekarstwami leczącymi te organy, albo można wyrządzić komuś krzywdę niszcząc lub uszkadzając jego wizerunek). Magia przenośna działa na zasadzie dotyku: rzeczy które raz były ze sobą w kontakcie fizycznym, nadal w nim pozostają i oddziałują na siebie (np. można wyrządzić komuś krzywdę niszcząc lub uszkadzając jakąś rzecz która do niego należała).
  

• Claude Levi-Strauss: wg niego magia (myślenie mityczne) charakteryzuje się swoistą mito-logiką („logiką mitu”). W myśleniu magicznym następuje nieustanna transformacja (przechodzenie) od związków o charakterze metaforycznym (symbolicznym) do związków metonimicznym (syntagmatycznych, przy-czynowo-skutkowych). Np. jeśli chcemy wyrządzić komuś krzywdę to bierzemy jakąś rzecz która należy do tej osoby (związek metonimiczny). Rzecz ta symbolizuje daną osobę (związek metaforyczny) więc jeśli ją zniszczymy, to zniszczymy też tę osobę (związek metonimiczny). Jeśli natomiast weźmiemy roślinę po-dobną do jakiegoś organu (np. serca - będzie to związek metaforyczny), to roślina ta będzie lekarstwem leczącym choroby tego organu (związek metonimiczny).
  

• Szkoła poznańska (kulturoznawstwo i antropologia kulturowa, lata 80 i 90 XX w., J. Kmita, A. Pałubicka, M. Buchowski, A. P. Kowalski): magia jest najstarszą formą kultury w której nie odróżnia się od siebie związków symbolicznych od przyczynowo-skutkowych. Twierdzenie takie można sformułować tylko z perspektywy współczesnej kultury nowożytno-europejskiej, w ramach której odróżnia się od siebie te dwa typy związków (i dlatego istnieje tutaj podział na kulturę symboliczną i techniczno-użytkową). Dlatego magię (kulturę magiczną) cechuje swoisty pierwotny synkretyzm magiczny, tzn. brak rozróżnienia po-między symbolem (związkiem metaforyczno-symbolicznym) a oddziaływaniem przyczynowo-skutkowym (związkiem metonimiczno-syntagmatycznym).
  

• Pomimo istotnych różnic pomiędzy tymi trzema koncepcjami magii (np. w wartościowaniu magii), wszystkie trzy opierają się na odróżnieniu dwóch rodzajów związków (symbol oraz przyczyna-skutek) i twierdzeniu, że w kulturze magicznej związki te rozumiane są inaczej niż w kulturze współczesnej.

30. Religia jako typ kultury;

• Kultura typu religijnego jest drugą po magii formą kultury w ujęciu globalnym (całościowym, jako świadomość społeczna).
  

• W kulturze zdominowanej przez religię nie ma wyraźnie zaznaczonego podziału pomiędzy wartościami (czynnościami) o charakterze symbolicznym i praktycznym (nie ma wyraźnego podziału na kulturę techniczno-użytkową i symboliczną).
  

• W kulturze typu religijnego występuje natomiast wyraźny podział na wartości (czynności) o charakterze nadrzędnym (realizacyjnym, autotelicznym) i podrzędnym (instrumentalnym, heterotelicznym).
  

• Te dwie sfery kultury typu religijnego określa się w literaturze najczęściej mianem sacrum (nadrzędne) i profanum (podrzędne).
  

• Wyraźny podział na sacrum i profanum pozwala wyróżnić w tym typie kultury dwie podstawowe sfery.
  

• Można przeprowadzić podział na dziedziny kultury (religia, państwo, sztuka, obyczaj, język, gospodarka) ale pozostają one pod silnym wpływem religii jako nadrzędnego systemu wartości
  

• W kulturach typu religijnego dużą rolę nadal odgrywa magia, ale z tendencją do tracenia swej pozycji (łącznie z jej degradacją w religiach monoteistycznych, zwłaszcza w judaizmie i chrześcijaństwie).

• Lewa strona schematu to sfera profanum - ogół codziennych czynności w kulturze typu religijnego, czynności praktyczne „wymieszane” są z czynnościami symbolicznymi (ofiary, modlitwy etc.).
  

• Prawa strona schematu to sfera sacrum - rytuały związane z kultem i celebracją nadprzyrodzonego (o charakterze symbolicznym).

• Religia jako typ kultury pojawia się w określonym kontekście społecznym:

• społeczeństwa rolniczo-pasterskie (inne nazwy: agrarne, późno-tradycyjne);
  

• dominującą dziedziną kultury (formą świadomości społecznej, sposobem myślenia) jest religia;
  

• magia stanowi istotną część kultury niższych warstw społecznych (w związku z tym, w socjologii religii często dokonuje się podziału na „religię wysoką” i „niską”);
  

• przewaga jednego światopoglądu i stylu życia („solidarność mechaniczna” wg Durkheima; typ „wspólnoty” czyli Gemeinschaft wg Tönniesa);
  

• gospodarka opiera się na rolnictwie lub/i pasterstwie (większość członków - od 50% do ponad 90% - społeczeństwa to rolnicy lub/i pasterze);
  

• liczebnie są liczniejsze niż społeczeństwa łowiecko-zbierackie ale nie tak liczne jak społeczeństwa industrialne (od wielu tysięcy do niewielu milionów);
  

• są elitarne, tzn. są różnice w statusie społecznym, i to istotne; granice pomiędzy grupami społecznymi zdradzają tendencję do zamykania się; kryterium rekrutacji do grup społecznych i zawodowych jest dziedziczenie w rodzinie (dziecko szlachcica zostaje szlachcicem, dziecko chłopa - chłopem);
  

• pojawia się w nich pismo, lecz nie jest ono znane tylko nielicznym, uprzywilejowa-nym grupom społecznym (kapłanom, skrybom);
  

• do społeczeństw tego typu należą wszystkie wielkie cywilizacje rolnicze (Mezo-potamia, Egipt, Chiny, Indie, Mezoameryka i Peru), społeczeństwa starożytnej Grecji i Rzymu, europejskie Średniowiecze;

Religia a problem wartościowania
Religia jest jedną z najpowszechniejszym form światopoglądu w dotychczasowej historii kultury (ludzkości) i z tego powodu wywołuje bardzo wiele rozbieżnych ocen. Stosunkowo rzadko zdarza się, nie tylko w życiu codziennym, ale również w naukach społecznych, by religia była oceniana i opisywane neutralnie (tzn. niewartościująco), jako jedna ze sfer albo dziedzin kultury.

Najczęściej w literaturze przedmiotu spotyka się z różnego rodzaju wartościowaniem samego zjawiska religii jako fenomenu społeczno-kulturowego. Oceny religii w naukach społecznych wahają się od skrajnie negatywnych do skrajnie pozytywnych.

Najbardziej negatywne stanowisko względem religii reprezentowane jest przez marksistowski materializm historyczny oraz stanowiska badawcze które się na nim opierają (są bez wyjątku orientacje przedmiotowe). W tej perspektywie religia jest ocenia-na negatywnie, ponieważ postrzegana jest rodzaj ideologii, zafałszowującej faktyczny stan rzeczy (tzn. to, że jedne grupy społeczne wyzyskują inne, legitymizując to religią).

Najbardziej pozytywne stanowisko względem religii reprezentowane jest przez fenomeno-logiczne religioznawstwo (G. van der Leeuw, M. Eliade - jest to orientacja podmiotowa). W tej perspektywie religia jest postrzegana jako to, za co się podaje, tzn. jako kontakt z sacrum (z bóstwem, świętością), umożliwiający człowiekowi osiągnięcie najwyższych wartości (zbawienia, doskonałości, oczyszczenia itp.).

Ukierunkowanie, których egzemplifikacjami są marksistowski materializm historyczny i fe-nomenologiczne religioznawstwo, podzielone jest również przez inne orientacje przedmio-towe i podmiotowe (ale już nie w tak skrajnej postaci): orientacje przedmiotowe są do reli-gii ustosunkowane raczej negatywnie, natomiast orientacje podmiotowe raczej pozytywnie.

W ramach niniejszego wykładu dąży się do wyważonego, neutralnego i niewartościują-cego aksjologicznie stanowiska, postrzegającego religię jako jedną ze sfer (dziedzin) kultury lub całościowy typ kultury wraz z towarzyszącym jej kontekstem społecznym.

31. Modernizm i postmodernizm w szerokim i wąskim znaczeniu;

Terminy nowożytność, nowoczesność i ponowoczesność w naukach społecznych posiadają kilka różnych znaczeń:

• Nowożytność to epoka od Wysokiego Renesansu i Epoki Wielkich Odkryć Geograficz-nych na przełomie XV i XVI w. W tym znaczeniu pojęcie nowożytności było używane do lat 70-80 XX w. (i zazwyczaj jest używanej nadal);
  

• Termin nowoczesność (modernizm) posiada dwa podstawowe znaczenia:

(1) węższe, jako określenie stylu w sztuce lub orientacji w teologii katolickiej (tu używa się terminu modernizm):

- style (prądy, tendencje) w kilku dziedzinach sztuki na przełomie XIX i XX w.;

- ruch i orientacja teologiczna w katolicyzmie na przełomie XIX i XX w.;

- styl w architekturze w XX w. (w okresie ok. 1920-1980);

(2) szersze, jako epoka (typ) w dziejach społeczeństwa i kultury, czyli tzw. formacja społeczno-kulturowa (tu używa się zamiennie terminów nowoczesność i modernizm):

- od Wysokiego Renesansu, w tym znaczeniu nowoczesność pokrywa się z nowożytnością (w językach zachodnich na ogół zresztą nie odróżnia się tych pojęć), jest to jednak ujęcie stosunkowo rzadko spotykane;

- od Wielkiej Rewolucji Francuskiej i rewolucji przemysłowej w Anglii, w tym znaczeniu nowoczesność to masowe społeczeństwa przemysłowe w XIX i XX w.;

- od końca XIX w. (kiedy społeczeństwa Zachodniej Europy i Północnej Ameryki zostają w pełni umasowione i uprzemysłowione) do lat 50-60 XX w. (kiedy nowoczesność wkracza w nową fazę - tzw. ponowoczesność albo postmodernizm);

• Termin nowoczesność (modernizm) w tym drugim znaczeniu odnosi się do całokształtu kultury (filozofia, nauka, sztuka, polityka, obyczaj etc.). Paralelnie, dla określenia społeczeństwa o kulturze nowoczesnej (modernistycznej) używa się określeń industrialne, przemysłowe, kapitalistyczne, posttradycyjne.

Termin ponowoczesność (postmodernizm) ma dwa podstawowe znaczenia:

A) węższe, jako określenie stylu w sztuce lub orientacji w filozofii, niekiedy w religii (tylko raz spotkałem się z poglądem, że istnieje teologia postmodernistyczna):

- style (prądy, tendencje) w kilku dziedzinach sztuki w II połowie XX w.;

- orientacja w filozofii II połowie XX w. (obejmująca zazwyczaj francuski poststrukturalizm i amerykański neopragmatyzm);

B) szersze, jako epoka (typ) w dziejach społeczeństwa i kultury, czyli tzw. formacja społeczno-kulturowa (tu preferuje się termin ponowoczesność):

- jako stan kultury i społeczeństwa następujący po nowoczesności (modernizmie), mający trwać od lat 60-70 XX w. w najbardziej zaawansowanych cywilizacyjne i technologicznie społeczeństwach współczesnego świata (Europa Zachodnia, Ameryka Północna) i stopniowo rozszerzające się na inne regiony;

Kulturze ponowoczesnej ma towarzyszyć społeczeństwo określane mianem postindustrialnego albo informacyjnego, natomiast proces transformacji społeczeństwa industrialnego w postindustrialne określa się najczęściej mianem informatyzacji.

32. Znaczenie pojęć nowożytność, nowoczesność, modernizm, moderna w polskiej tradycji

kulturoznawczej oraz ich odpowiedniki w najważniejszych językach zachodnich (angielski, francuski, niemiecki)

Terminy nowożytność, nowoczesność i ponowoczesność w naukach społecznych posiadają kilka różnych znaczeń:

• Nowożytność to epoka od Wysokiego Renesansu i Epoki Wielkich Odkryć Geograficz-nych na przełomie XV i XVI w. W tym znaczeniu pojęcie nowożytności było używane do lat 70-80 XX w. (i zazwyczaj jest używanej nadal);

• Termin nowoczesność (modernizm) posiada dwa podstawowe znaczenia:

(1) węższe, jako określenie stylu w sztuce lub orientacji w teologii katolickiej (tu używa się terminu modernizm):

- style (prądy, tendencje) w kilku dziedzinach sztuki na przełomie XIX i XX w.;

- ruch i orientacja teologiczna w katolicyzmie na przełomie XIX i XX w.;

- styl w architekturze w XX w. (w okresie ok. 1920-1980);

(2) szersze, jako epoka (typ) w dziejach społeczeństwa i kultury, czyli tzw. formacja społeczno-kulturowa (tu używa się zamiennie terminów nowoczesność i modernizm):

- od Wysokiego Renesansu, w tym znaczeniu nowoczesność pokrywa się z nowożytnością (w językach zachodnich na ogół zresztą nie odróżnia się tych pojęć), jest to jednak ujęcie stosunkowo rzadko spotykane;

- od Wielkiej Rewolucji Francuskiej i rewolucji przemysłowej w Anglii, w tym znaczeniu nowoczesność to masowe społeczeństwa przemysłowe w XIX i XX w.;

- od końca XIX w. (kiedy społeczeństwa Zachodniej Europy i Północnej Ameryki zostają w pełni umasowione i uprzemysłowione) do lat 50-60 XX w. (kiedy nowoczesność wkracza w nową fazę - tzw. ponowoczesność albo postmodernizm);

• Termin nowoczesność (modernizm) w tym drugim znaczeniu odnosi się do całokształtu kultury (filozofia, nauka, sztuka, polityka, obyczaj etc.). Paralelnie, dla określenia społeczeństwa o kulturze nowoczesnej (modernistycznej) używa się określeń industrialne, przemysłowe, kapitalistyczne, posttradycyjne.

Nowoczesność (nowożytność) ma trzy podstawowe etapy:
1) od Renesansu XVI w. do połowy XVIII w. (do Oświecenia, rewolucji przemysłowej etc - wiadomo, co było w XVIII w.)

2) XIX w (mniej więcej od Wielkiej Rewolucji Francuskiej do końca XIX w. - kiedy powstają masowe społeczeństwa przemysłowe)

3) od końca XIX w. do lat 60-70 XX w. - kiedy zaczyna powstawać społeczeństwo informacyjne, zwane też postindustrialnym albo ponowoczesnym

• Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831 zm. na cholerę) stworzył koncepcję narodzin Nowoczes-ności - bardzo trudny i abstrakcyjny język, nie używał jeszcze pojęcia nowoczesności, generalnie rzecz biorąc, chodzi o demokratyzację stosunków społecznych jako „coś dobrego”

• Karol Marks (1818-1883) - twórca materializmu historycznego, u niego Nowoczesność = Kapitalizm, po którym nastąpi socjalizm (komunizm), kapitalizm jest obarczony licznymi sprzecznościami i napięciami (wyzysk robotników etc.), które doprowadzą do załamania tego systemu

• Max Weber (1856-1920), twórca pojęcia „żelaznej klatki racjonalizmu” - nowoczesność polega na postępie racjonalizacji we wszystkich dziedzinach życia - co ma swoje dobre, ale też złe strony (metaforyczna „żelazna klatka” zmuszająca nas do postępowania wg wyznaczonych z góry reguł)

• Georg Simmel (1856-1917 (był Niemcem, więc Georg Zimmel), obiektywna (= ekonomiczna) strona społeczeństwa zaczyna przeważać nad subiektywną (= kultura), ze szkodą dla tej ostatniej - nikt już nie chce gadać o poezji etc, wszyscy myślą o pieniądzach (to wielkie uproszczenie, ale jakoś trzeba to streścić);

• Zygmunt Bauman (1925- , pierwsze lata życia - do 1939 - spędził w Poznaniu) jest przeciwnikiem Nowoczesności, więc wypowiada się o niej niezbyt pochlebnie, między innymi uważa, że apoteoza nauki i racjonalizmu doprowadziła do ludobójstwa w XX w. (i komuniści, i faszyści powoływali się na naukę, gdy robili to, co robili)
  

Koniec nowoczesności miałby m.in. zostać zapoczątkowany przez Wielką Awangardę z lat 10 i 20 XX w., - chodzi o destrukcję tradycyjnego - od XVI w. - wizerunku sztuki, sztuka jako uprzywilejowana, otaczana szacunkiem i prestiżem dziedzina kultury (podobnie jak nauka), jest czymś charakterystycz-nym dla nowoczesności (proszę spojrzeć na dzieje sztuki od Renesansu w XVI w.)

Bardzo istotne znaczenie dla powstania nowoczesności miały rewolucja przemysłowa zapoczątkowana w Anglii w XVIII w. oraz Wielka Rewolucja Francuska.

Rewolucja przemysłowa miała bardzo doniosłe konsekwencje społeczne i kulturowe. Doprowadziła do powstania nowych klas społecznych - robotników i inteligencji oraz deklasacji szlachty, która utraciła swoją pozycję na rzecz mieszczaństwa (klasy średniej).

W połączeniu z przełomem światopoglądowym, jaki przyniosło Oświecenie, rewolucja przemysłowa zapoczątkowała nowy typ społeczeństwa i kultury, nazywany społeczeństwem industrialnym, posttradycyjnym, nowoczesnym.

Coraz większa część społeczeństwa zamieszkiwała miasta, gdzie zaczął się tworzyć nowy typ więzi społecznej (tzw. atomizacja społeczna) oparty na kulturze narodowej i masowej;

• Produkcja fabryczna rozrywała i niszczyła uświęcone tradycją formy pracy, jak różnego rodzaju obrzędy i obyczaje związane z poszczególnymi gałęziami wytwórczości rzemieślniczej, jedną z bezpośrednich konsekwencji powstania fabryk był upadek cechów;

• Masowa produkcja maszynowa doprowadziła do powstania wielkich fortun i kapitałów gromadzonych przez mieszczan. Mieszczaństwo ciągu XIX w. zdeklasowało szlachtę, która nie była w stanie konkurować pod względem majątku i związanego z nim stylu życia (ostentacyjna konsumpcja na pokaz) utraciła swoją dotychczasową pozycję najbogatszej i najbardziej wpływowej klasy społecznej.

• Wzrost bogactwa mieszczaństwa (klasy średniej) równoznaczny był z wzrostem jego ambicji politycznych. Dlatego rewolucja przemysłowa szybciej czy później doprowadzała albo do ograniczenia praw szlachty i ustroju monarchicznego, albo do jego zniesienia i zastąpienia go republiką.

• Nastąpiło rozdzielenie miejsca pracy od miejsca zamieszkania, dalszą konsekwencją było powstanie czasu wolnego i związanej z nim kultury masowej (popularnej);

Wielką Rewolucję Francuską należy postrzegać jako przełom który pociągnął za sobą powstanie społeczeństwa obywatelskiego i nowoczesnego państwa.

• przyznanie praw politycznych wszystkim dorosłym mężczyznom według cenzu-su majątkowego (w XIX i XX w. stopniowo rozszerzane na inne grupy ludności);

• narodziny stronnictw politycznych (początkowo konserwatyści i liberałowie);

• powstanie świadomości narodowej obejmującej całe społeczeństwo (w czasach Wielkiej Rewolucji Francuskiej i Epoce Napoleońskiej głównym czynnikiem narodotwórczym była armia);

• definitywny rozdział państwa od kościoła;

scentralizowanie i usprawnienie administracji (np. podział na departamenty, ujednolicenie miar i wag)

W języku angielskim i francuskim nie funkcjonuje rozróżnienie pomiędzy nowoczesnością a nowożytnością;
W języku niemieckim i polskim funkcjonuje rozróżnienie pomiędzy nowoczesnością a nowożytnością (niem. Modernismus - Neuzeit)

33. Modernizm (nowoczesność) jako typ kultury;

1. Kultura typu nowoczesnego (modernizm) jest trzecią po magii i religii formą kultury w ujęciu globalnym (całościowym, jako świadomość społeczna).

2. Należy odróżnić szerokie rozumienie modernizmu (jako typu kultury) od wąskiego rozumienia modernizmu (jak stylu lub prądu w architekturze, sztuce czy teologii).

3. Kultura nowoczesna jest kulturą zdominowaną przez sposób myślenia właściwy dla nauki (rozumianej kulturoznawczo jako dziedzina kultury).

1W kulturze nowoczesnej można przeprowadzić wyraźny podział między

1) wartościami (czynnościami) o charakterze praktycznym (instrumentalnym, niekomunikacyjnym) a
2) wartościami (czynnościami) o charakterze symbolicznym.

Wśród wartości (czynności) o charakterze symbolicznym można przeprowadzić wyraźny podział na:

1) wartości instrumentalne (ogólnospołeczne) i
2) realizacyjne (światopoglądowe, zazwyczaj zindywidualizowane).

1. Dlatego w kulturze typu nowoczesnego przeprowadza się najczęściej podział kultury na trzy sfery i szereg autonomicznych dziedzin kultury (gospodarka, język, obyczaj, sztuka, nauka, światopogląd)

Podział kultury nowoczesnej (nowożytnoeuropejskiej) na sfery (schemat)
Lewa strona schematu to czynności o charakterze praktycznym (niesymbolicznym, nieko-munikacyjnym) - tj. kultura techniczno-użytkowa.

Środkowa część schematu to wartości (czynności) o charakterze komunikacyjno-symboli-cznym (język, prawo, obyczaj etc.) - tj. część kultury symbolicznej.

Prawa strona schematu to czynności o charakterze autotelicznym (światopoglądowym) - religia i inne systemy wartości najważniejsze w życiu jednostek i grup społecznych (to także jest część kultury symbolicznej).

Nowoczesność (modernizm) jako typ kultury pojawia się w określonym kontekście społecznym:

• społeczeństwa industrialne (inne nazwy: nowoczesne, przemysłowe, kapitalistyczne, nowożytno-europejskie);

• charakterystyczną dziedziną kultury (formą świadomości społecznej, sposobem myślenia) jest nauka;

• autonomizacja i pluralizacja światopoglądowa, wielość stylów życia („solidarność organiczna” wg Durkheima; typ „stowarzyszenia” czyli Gesellschaft wg Tönniesa);

• gospodarka opiera się na przemyśle gdzie zatrudniona jest większość członków społeczeństwa; rolnicy stanowią mniejszość;

• liczba ich członków może - i często tak jest - wynosić wiele milionów

• są elitarne ale granice pomiędzy grupami społecznymi nie są nieprzekraczalne; kryterium rekrutacji do grup zawodowych są uzdolnienia jednostek (można zrobić karierę „od pucybuta do milionera”);

• pismo jest w nich powszechne i wszyscy członkowie społeczeństwa potrafią czytać i pisać (przynajmniej teoretycznie wszyscy uczą się tego w szkole);

• do społeczeństw tego typu zalicza się społeczeństwa Zachodniej Europy poczynając od XVIII-XIX oraz społeczeństwa od nich pochodne (np. Stany Zjednoczone) lub kultury agrarne akulturowane przez ich wzorce kulturowe (np. Japonia i Rosja w XIX i XX w.);

• Pewne cechy typowe dla kultury nowoczesnej (autonomia sztuki, rozwój nauki, autonomizacja i pluralizacja światopoglądowa w sferach elit społecznych) można zaobserwować w antycznej kulturze grecko-rzymskiej (VI w. p.n.e. - V. w. n.e.).
  

34. Postmodernizm (ponowoczesność) jako typ kultury;

Jest czwartą po magii i religii formą kultury w ujęciu globalnym.
Należy odróżnić szerokie rozumienie postmodernizmu (jako typu kultury) od wąskiego rozumienia postmodernizmu (jak stylu lub prądu w architekturze, sztuce czy filozofii).
W kulturze ponowoczesnej nauka i sztuka tracą swój wyjątkowy, uprzywilejowany status jako działalności społecznie wysoko ocenianej (nauka jako dostarczycielka obiektywnej prawdy; sztuka jako wyrazicielka uniwersalnych wartości).
Filozofia postmodernistyczna kwestionuje tzw. „metanarracje” i związane z nimi dualizmy (fakt - wartość; doxa - episteme; znaczące - znaczone; język - rzeczywistość etc.) na rzecz monizmu zamknięcia w kulturze i języku (wszystko jest względne i relatywne, ponieważ jest wytworem kultury).

Termin ponowoczesność (postmodernizm) ma dwa podstawowe znaczenia:

A) węższe, jako określenie stylu w sztuce lub orientacji w filozofii, niekiedy w religii.

- style (prądy, tendencje) w kilku dziedzinach sztuki w II połowie XX w.;
- orientacja w filozofii II połowie XX w. (obejmująca zazwyczaj francuski poststrukturalizm i amerykański neopragmatyzm);

B) szersze, jako epoka (typ) w dziejach społeczeństwa i kultury, czyli tzw. formacja społeczno-kulturowa (termin ponowoczesność):

- jako stan kultury i społeczeństwa następujący po nowoczesności (modernizmie), mający trwać od lat 60-70 XX w. w najbardziej zaawansowanych cywilizacyjne i technologicznie społeczeństwach współczesnego świata (Europa Zachodnia, Ameryka Północna) i stopniowo rozszerzające się na inne regiony;

Kulturze ponowoczesnej ma towarzyszyć społeczeństwo określane mianem postindustrialnego albo informacyjnego, natomiast proces transformacji społeczeństwa industrialnego w postindustrialne określa się najczęściej mianem informatyzacji.

Typ społeczeństwa i kultury który zaczął się wyłaniać w najbogatszych regionach współ-czesnego świata w latach 60 i 70 XX w. określa się różnymi nazwami, można jednak wyróżnić trzy główne tradycje terminologiczne:

(1) społeczeństwo informacyjne, po raz pierwszy ta nazwa pojawia się w Japonii ok. 1963 r. jako termin użyty w artykule prasowym, w latach 60 i 70 przyjmuje się najpierw w Japonii, potem w innych krajach Zachodu. Termin ten używany jest bodaj najczęściej w dyskusjach i programach politycznych oraz publicystyce, jako wizja społeczeństwa zinformatyzowanego w sensie technologicznym (powszechna dostępność komputerów);

(2) społeczeństwo postindustrialne, po raz pierwszy ta nazwa pojawia się we Francji (1969), nieco później w Stanach Zjednoczonych. Najgłośniejsze prace to Alain Touraine (La societe postindsturielle) oraz Daniel Bell (The Coming of Post-Industrial Society).
Termin używany jest głównie przez socjologów dla opisu przemian w gospodarce i strukturze społecznej: coraz istotniejszą rolę odgrywa sektor szeroko rozumianych usług a większość czynnych zawodowo stanowią pracowni umysłowi. Połączone jest to z przemianami w systemie edukacyjnym

(3) ponowoczesność, po raz pierwszy na określenie ogólnego stanu społeczeństwa i kultury zostało użyte przez J-F. Lyotarda w Kondycji ponowoczesnej (La condition postmoderne) w 1979 r.
Pojęcie to używane jest przez część socjologów, etnologów i kulturoznawców w odniesieniu do przemian kulturowych (świadomość społeczna, sztuka, nauka, filozofia).

Ponowoczesność (postmodernizm) jako typ kultury pojawia się w określonym kontekście społecznym:

• jeszcze większa niż w nowoczesności autonomizacja i pluralizacja światopoglądowa, wielość stylów życia („solidarność organiczna” wg Durkheima; typ „stowarzyszenia” czyli Gesellschaft wg Tönniesa);

• gospodarka opiera się na wysoko zaawansowanym technologicznie przemyśle; coraz większą rolę zaczynają odgrywać usługi i przemysł informatyczny (przewaga „białych kołnierzyków” nad „niebieskimi kołnierzykami”);

• nieustanny wzrost produkcji (wysoko zaawansowane technologie) sprzyja kon-sumpcji (czas wolny i duża ilość dóbr do skonsumowania);

• liczba członków społeczeństwa liczy się w milionach (tu nie ma różnic w stosunku do społeczeństw industrialnych, z tym wyjątkiem, że osłabieniu ma ulec państwo narodowe na rzecz globalnych procesów unifikacji gospodarczej i politycznej);

• są elitarne ale granice pomiędzy grupami społecznymi nie są nieprzekraczalne; kryterium rekrutacji do grup zawodowych są uzdolnienia jednostek (można zrobić karierę „od pucybuta do milionera”);

• pismo jest w nich powszechne i wszyscy członkowie społeczeństwa potrafią czytać i pisać; coraz większy udział mają w nim osoby z wykształceniem wyższym (wzrost skolaryzacji wyższej);

• do społeczeństw tego typu zalicza się społeczeństwa Stanów Zjednoczonych, Europy Zachodniej i Japonii oraz innych, bogatych i zaawansowanych techno-logicznie społeczeństw współczesnego świata poczynając od lat 60-70 XX w.

Ogólne cechy kultury ponowoczesnej

• Kultura masowa zostaje zastąpiona przez kulturę popularną:

• w kulturze masowej wybór treści jest stosunkowo ograniczony, stosunkowo dużą rolę w ich propagowaniu odgrywa państwo (prasa, radio, telewizja);

• w kulturze popularnej wybór treści jest dużo większy, są one propagowane przez różnych nadawców, coraz większy wpływ na kulturę mają jej odbiorcy;

• Tradycyjne mass media zostają zastąpione przez media interaktywne (nowe media):

• tradycyjne mass media (prasa, telewizja, radio) są mediami jednostronnymi, dającymi przewagę nadawcy (decydującemu o treści komunikatu) nad odbiorcą;

• nowe mass media (Internet, wielokanałowa telewizja) są media dwustronnymi, dają dużo większą możliwość zwrotnego oddziaływania odbiorców na nadawców;

• Zatarciu ulega granica pomiędzy kulturą wysoką (elitarną) a kulturą niską (masową):

• związku z dywersyfikacją treści kulturowych, coraz trudniej odróżnić od siebie treści o wysokiej wartości od treści o niskiej wartości, rozróżnienie to nadal jest aktualne, ale zostaje wprowadzone wiele stopni pośrednich a ocena kultury popularnej nie jest już tak jednoznaczna;

• Pojawiają się subkultury młodzieżowe:

• jest to związane z dywersyfikacją treści kulturowych, wydłużeniem nauki w systemie edukacyjnym oraz ogólnych wzrostem dobrobytu. Dzieci i młodzież zostają uwolnienie od zajęć produkcyjnych a wolny czas mogą przeznaczyć na rozwijanie swoich zainteresowań i uczestnictwo w kulturze popularnej;

• Ogólny wzrost poziomu wykształcenia:

• w społeczeństwach nowoczesnych liczba osób z wykształceniem wyższym nie przekracza 10% całości populacji, w społeczeństwie ponowoczesnym przekracza 25%;

• Wielokulturowość społeczeństw:

• w efekcie rozwoju technologicznego następują duże przemieszczenia ludności, zwłaszcza z byłych kolonii do metropolii europejskich i amerykańskich, co sprawia, że społeczeństwa te stają się nie tylko wielokulturowe ale i wielorasowe. Proces ten związany jest również z globalizacją;

• Konsumpcjonizm (konsumeryzm):

• w następstwie ogólnego wzrostu dobrobytu upowszechniają się w coraz większym stopniu postawy i systemy wartości kładące nacisk na konsumpcję różnych dóbr;

• Wielka liczba różnych systemów wartości i stylów życia:

• jest to związane ze wszystkimi w/w czynnikami. Kulturę współczesną (ponowoczesną) cechuje nieustanny wzrost liczby różnych systemów wartości wyznawanych przez członków społeczeństw poprzemysłowych. Systemy te obejmują zarówno subkultury różnego rodzaju, mniejszości etniczne, ruchy religijne, polityczne itp. Ogólną tendencją jest wzrost poziomu tolerancji na kulturową inność.

---