**************************************************************************************
Poniszy tekst ukaza si na amach „Szturmowca” - Miesicznika Wydziau Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego
Adres redakcji:
ul. Szturmowa 3 p.426
02-678 Warszawa
tel.: 857-31-81 wew. 153
e-mail: szturmowiec@zigzag.pl.
homepage: www.zigzag.pl./szturmowiec
__________________________________________________________________________________
Dane o tekcie:
Tytu: Wykadki dr Flajszmana. L jak Literatura
Autor: dr Flajszman
Nota o autorze: dr Flajszman jest pracownikiem naukowym Wydziau Zarzdzania
numer „Szturmowca”: 3 (28) 1997
**************************************************************************************
L jak Literatura
wykadki dr Flejszmanna
Dr Fleischman jest ciekawy, ilu sporód Czytelników signo ponownie po Lalk Bolesawa Prusa w trakcie studiów na Wydziale Zarzdzania. Sam czyta t powie w ramach szkolnej literatury obowizkowej i wróci do niej cakiem niedawno, by ku swemu zdumieniu odkry j jako ksik o tworzeniu si nowoczesnej gospodarki rynkowej w Polsce. W wersji “literatura obowizkowa” ksika ta nie zrobia na nim najlepszego wraenia — typowa powie obyczajowa o (zupenie niezrozumiaej) mioci desperata do nudnej i sprawiajcej wraenie mao inteligentnej kobiety. Obecnie ksik t czytao mu si zupenie inaczej — wiele wtków pozostao w tle, a na plan pierwszy wysuny si bardzo ciekawe opowieci o ówczesnych podejciach do prowadzenia przedsibiorstwa, do pienidzy, do postpu, itd. Waciwie chyba mona t powie wczy w zakres literatury do przeczytania w ramach studiów z naszej dziedziny. Niestety, nie jest to epokowe odkrycie dr Fleischmana, lecz sposób widzenia literatury i nauki, istniejcy w naszej dyscyplinie od jakiego czasu, a szczególnie ciekawie przedstawiony w Good novels, better management pod redakcj Barbary Czarniawskiej-Joerges i Pierre'a Guillet de Monthoux (1994). Na okadce ksiki widzimy artystyczn fotografi przedstawiajc midzy innymi pomnik Bolesawa Prusa. W spisie treci — wiele smakowitoci. Rzadko spisy treci naukowych dzie a tak bardzo kusz do czytania — rzeczywicie, t ksik zaczam czyta natychmiast, kiedy j dostaam, odkadajc to, co aktualnie czytaam, na bok. Nie jestem wyjtkiem — ksika cieszy si ogromnym powodzeniem wród czytelników. Ju same nazwiska autorów poszczególnych rozdziaów czyta si z przyjemnoci — to sami wielcy z naszej dyscypliny. A wic obiektywist ucieszy wystpowanie w publikacji Geerta Hofstede, a interpretatywici z radoci odnajd Barbar Czarniawsk-Joerges, Pierre'a Guillet de Monthoux (i wielu innych). Wszyscy za bd pod wraeniem nazwiska Klasyka, który opatrzy ksik przedmow — Dwight Waldo ju w latach czterdziestych postulowa, by nasza dziedzina nauki czerpaa inspiracj z literatury i obecnie z przyjemnoci wita fakt, e tak si rzeczywicie dzieje. Kady sporód rozdziaów powicony jest innej ksice (czasem: kilku ksikom) z jednego kraju. Wszystkie ksiki interpretowane s z punktu widzenia organizowania i zarzdzania. Do moich ulubionych rozdziaów nale: esej o Lalce Prusa (tak, wanie std przyszo mi do gowy, iby raz jeszcze przeczyta t ksik), o literaturze duskiej, która, jak si okazuje, ma do przekazania sporo mdroci na temat administracji publicznej, o Czerwonym pokoju Strindberga, ksice, która moe sporo nas nauczy o reformach, stosunku do zmian i rozczarowaniu. Jak twierdz we wstpie redaktorzy, Good novels, better management ma na celu demonstracj, w jaki sposób dobre powieci mog suy edukacji menederów. Ludzie, którzy na codzie zanurzeni s w sw codzienno, walcz z biecymi problemami, w lekturze dobrej literatury maj szans oderwa si od mylenia w kategoriach pilnych problemów i rozwiza, uciec od zadaniowoci. Dajc szans na rozwinicie swej wyobrani, menederowie uruchamiaj take inny poziom mylenia, atwiej im jest zobaczy cao kontekstu, atwiej take wymyli co zupenie nowego i twórczego. Zreszt, w naszej dziedzinie istnieje pewna tradycja mylenia narracyjnego — wystarczy wspomnie znakomite studia przypadków przygotowywane na Harvardzie, które - zgodnie z wytycznymi tej uczelni - maj by pisane tak, by wywoa u czytelnika wraenie “bycia w rodku” prezentowanego przypadku, zapomnienie, e znajduje si w sali wykadowej, wczucie si w rozterki i problemy bohaterów. To brzmi jak opis tworzenia ksiki realistycznej lub naturalistycznej — i tak pisane s najlepsze sporód harwardzkich case studies. Powieci mog by czytane podobnie jak tego typu dydaktyczne studia przypadków. Dotyczy to zwaszcza wiedzy o czasach minionych, na przykad o pocztkach polskiego kapitalizmu, gdzie najpeniejsze i najbardziej autentyczne opisy wystpuj waciwie wycznie w dzieach literackich z tamtych czasów. Dziki wiedzy przedstawionej w sposób literacki moliwe staje si “management of complexity,” radzenie sobie ze zoonoci, co wymaga wyczucia, wraliwoci i wyobrani. Ksika Barbary Czarniawskiej-Joerges i Pierre'a Guillet de Monthoux pokazuje, e jest to moliwe i e, istotnie, poytek z wykorzystania powieci w edukacji menederskiej jest znaczcy.
Chciaabym zaproponowa lektur osobom zainteresowanym strategi — mam na myli powie Wszystko dla pa Emila Zoli.1 Jest to opowie o konkurencji i o tym, jak w niej wygra. Akcja rozgrywa si w Paryu w czasach Drugiego Cesarstwa i zaczyna si przybyciem do wielkiego miasta prowincjuszki Denise wraz z dwoma modszymi brami. Dziewczyna jest gówn bohaterk ksiki, gdy czyta si j jako powie obyczajow o niezwykle dzielnej dziewczynie, która potrafia sobie poradzi w yciu. Jeli czytamy ksik jako opowie o zarzdzaniu, to gówny bohater pojawia si odrobin tylko póniej, jeszcze w pierwszym paragrafie ksiki — dziewczyna zatrzymuje si zdumiona, spotykajc go. Wszyscy troje “[s]tanli jak wryci, zbici w gromadk [...] — To si dopiero nazywa magazyn!” (1954: 5) zawoaa Denise, majc na myli gównego bohatera.
U zbiegu ulic Michodiere i Neuve-Saint-Augustin wystawy wielkiego magazynu nowoci gray ywymi barwami na tle bladego i cichego dnia padziernikowego [...] Przed drzwiami magazynu dwaj subiekci, stojc na podwójnej drabince, koczyli rozwiesza weny; w oknie wystawowym od strony ulicy Neuve-Saint-Augustin inny sprzedawca, klczc, zwrócony tyem do szyby, delikatnie ukada w fady sztuk niebieskiego jedwabiu. W magazynie nie byo jeszcze kupujcych.” (s. 5)
Magazyn nazywa si Wszystko dla Pa. Poród podupadajcych tradycyjnych sklepików sprzedajcych materiay, dom towarowy rozkwita. Denise nie od razu zostaje zatrudniona w magazynie. Wpierw pracuje u swego stryja w jego sklepie, który wyglda zgoa inaczej, by
jakby przytoczony sufitem [... wznosio si nad nim] bardzo niskie pitro o pókolistych, wiziennych okienkach. Wypeza ze staroci boazeria, takiej samej jak szyld butelkowozielonej barwy, otaczaa z obu stron dwa gbokie, czarne i zakurzone okna wystawowe, gdzie niewyranie rysoway si nagromadzone sztuki materiaów. Otwarte drzwi prowadziy jakby do wilgotnych ciemnoci piwnicznych” (s. 9).
Rzemielnicy, mimo pokoleniowej wiedzy w dziedzinie handlu materiaami (a moe wanie — z powodu tej wiedzy?), przegrywaj w konkurencji z wspaniaym magazynem, który nie tylko wyglda inaczej, ale jest innego rodzaju przedsiwziciem, urgajcym wrcz tradycji handlu. Niektóre towary wystawiane na sprzeda s po cenach miesznie niskich, a jednak sklep nie bankrutuje — wrcz przeciwnie! Coraz to zmieniany jest wystrój, a wystawy nie maj nic z rzeczowych gablot informujcych klienta, jakimi towarami sklep handluje. Firma rozwija si szybko, nawet zaskakujco szybko. Konkurenci s zdumieni, wstrznici, nawet zgorszeni. Wprawdzie licz na lojalno klienteli, ale s peni obaw. Maj racj — magazyn potrafi klientkom oferowa co, czego nie umie aden z drobnych sklepikarzy. By moe s to po prostu marzenia. Tradycyjni sklepikarze szczyc si swoj etyk zawodow, twierdz, e wyrónia ich ona od prowadzcych magazyn Wszystko dla Pa. Zapewne jest w tym sporo racji. Przedsibiorca nie jest bynajmniej czowiekiem witobliwym. Jednak on wanie wygrywa, na wszystkich frontach, wygrywa w walce o klientów, o pracowników, w kocu nawet w yciu prywatnym. By moe jest odwany, by moe ma szczcie. A moe to co robi jest wanie — strategi?
Jednak nie tylko dydaktyka korzysta z literatury piknej. Ostatnio sporo mowy jest na temat zbliania si do siebie literatury i nauki. Jeden z silniejszych i szczególnie znaczcych gosów naley do Jeana François Lyotarda (1979/1984), który poruszy kwesti stopniowego uprawomocniania si wiedzy narracyjnej, obok dominujcej w epoce modernizmu wiedzy logo-naukowej (czyli nauki opartej na modelach, zwaszcza matematycznych, uogólniajcych wnioskach i prawach, wykluczajcej w zasadzie to, co szczególne, niepowtarzalne, jednostkowe i nie akceptujcej formy opowieci jako prawomocnej formy dyskursu). Barbara Czarniawska-Joerges (1995) pisze o roli narracji w naukach o organizowaniu. Przypominajc, jak rol odgrywaj ju od dawna studia przypadku, postuluje uprawomocnienie wiedzy narracyjnej w naszej dyscyplinie, korzystanie z narracji w celach poznania i zrozumienia rzeczywistoci organizacyjnej. Dyskusja na temat czenia gatunków pisania, w tym pisania literatury piknej i naukowej, trwa i jest aktualnie w penym rozkwicie. Na ogó mówi si duo na temat pisania tekstów naukowych w konwencji prozy realistycznej (np. Czarniawska-Joerges, 1995b), ale take o konwencji dramaturgicznej (Paget, 1995), impresjonistycznej (Van Maanen, 1998) itd. Autorzy zaczli patrze na teksty naukowe jako na dziea pisane i oceniaj je w kategoriach literackich. Niestety, ocena wypada na ogó marnie, eby nie powiedzie — le. Naukowcy pisz formalnie, bezosobowo, po prostu nieadnie, czyta si ich dziea z trudem, a niekiedy z przykroci. Nie s wolni od retoryki, próbuj przekona czytelnika do swojego zdania, lecz czyni to czsto niewiadomie, lub niewprawnie, bez znajomoci kunsztu retoryki, bez umiejtnoci formuowania zda i czsto jakby bez wiadomoci, e bdzie to czyta ywy czytelnik. Tymczasem, klasyczna nauka to teksty pisane piknie, niekiedy dziea literackie, czytane do tej pory obecnie przez tak zwanych laików. Przez zy styl, naukowcy nie tylko trac czytelników. Wymyka si take ich pisarstwu wiele aspektów dowiadczenia: impresje, odczucia, niuanse, odcienie, wszystkie subtelnoci, w które obfituje rzeczywisto, w której yj czytelnicy (i autorzy sami zapewne te — przynajmniej wówczas, gdy nie s akurat zajci tworzeniem suchych i beznamitnych tekstów). To tak jakby cay wymiar wiata przesta istnie dla nauki. Teraz, wraz z wraliwoci literack, powraca zainteresowanie tym wymiarem. Pisze si o uczuciach ludzi w firmach, o ich lku przed mierci, o marzeniach menederów o niemiertelnoci... Heather Höpfl (np. 1995) i Monika Kostera (np. w druku) pisz o roli poezji w naukach o organizowaniu i w dowiadczeniu organizacyjnym. Monika Kostera (w druku) proponuje, by do badania organizacji wykorzysta poezj. Poezja jest ze swej natury wieloznaczna, czsto pisze si wiersze wtedy, gdy pragnie si wyrazi co, co jest niewyraalne, na przykad nastroje, intensywne uczucia, uczucia, które jeszcze nie zdyy si zdefiniowa w naszej wiadomoci. Wielokrotnie czytaam o staroytnym Egipcie: w podrcznikach szkolnych, w Faraonie Prusa, w pismach takich jak National Geographic. Kultura ta robi wraenie na mnie i sdz, e byo tak, odkd opowiedziano mi o niej w dziecistwie. Jednak nigdy nie czuam si równie wstrznita, jak gdy w przypisie do jakiego tekstu powiconego nie wiem ju sama czemu, przeczytaam króciutki dwustrofowy wiersz, prawdopodobnie ówczesne graffiti, odczytane ze ciany jakiej budowli. Nie pamitam zapisu, z grubsza chodzio o to, e jest wit i autor boi si mierci. Taki tekst móg waciwie powsta w nowoczesnej Europie, w redniowiecznych Chinach, w niemal dowolnym miejscu i czasie. Jednak wanie pod jego wpywem poczuam przez chwil, e jestem w staroytnym Egipcie, widz to, co widzia autor piszcy ten krótki wiersz, czuj to samo. Wraenie trwao chwil, jednak myl, e ta chwila w jaki sposób zmienia moje odczucia dotyczce staroytnego Egiptu, i nie tylko.
A propos wierszy i nauki, to napisaam swego czasu wiersz o metodologii. Przytocz go tutaj, eby pokaza, o co mi chodzi z tym poetyzowaniem nauki. O metodologii mona mówi i pisa wiele proz — co te czsto czyni. Jednak s pewne rzeczy, których w ten sposób nie da si przekaza, nie spycajc uczu retoryk: dydaktyczn, naukow (ani popularyzatorsk). Innymi sowy:
Metodologia
Odrzu drabin2
podaj mi rk
kto ni o lataniu
przejdzie wprost po niebie
Ziarnko jest nie dla mnie
zelij
mi kamie pod gow
Ja nie jestem
budowniczym, lecz wdrowc
Ty znasz moje imi
Warszawa, 1995
Dr Fleischman pragnie niniejszym ogosi KONKURS Z NAGRODAMI! Czytelnicy Szturmowca chtni do wzicia udziau w konkursie proszeni s o skadanie esejów wzgldnie wierszy na temat organizacji, zarzdzania lub studiowania zarzdzania do pokoju redakcji z kopercie oznakowanej Konkurs dr Fleischmana do 30 kwietnia 1997. Konkurs rozstrzygnity zostanie do koca maja. Najciekawsze prace bd publikowane na amach naszego pisma.
1 powie ta jest take analizowana w ksice Good novels, better management przez Pierr'a Guillet de Monthoux (1994), lecz z innego nieco punktu widzenia.
2 Jasne, e jest to równie aluzja do Wittgensteina —
teoria jest interesujca wtedy
gdy mona odrzuci uyt metod,
odrzuci drabin,
uy teorii w zuepnie innym celu
Bibliografia:
Czarniawska-Joerges, Barbara i Pierre Guillet de Monthoux 1994 Good novels, better management. Harwood Academic Publishers
Czarniawska-Joerges, Barbara 1995a “Narration or science? Collapsing the division in organization studies.” Organization 2/1, s. 11-33
Czarniawska-Joerges, Barbara 1995b A four times told tale: Combining narrative and scientific knowledge in organization studies. working paper, Lund: Institute of Economic Research
Guillet de Monthoux, Pierre 1994 w: Barbara Czarniawska-Joerges i Pierre Guillet de Monthoux Good novels, better management. Harwood Academic Publishers, s. 17-36
Höpfl, Heather 1995 “Organizational rhetoric and the threat of ambivalence.” Studies in Cultures, Organizations and Societies 1/2, p. 175-187
Kostera, Monika (w druku) “Personal Performatives: Collecting poetical definitions of management.” Organization
Lyotard, Jean-François 1979/1984 The postmodern condition. A report on knowledge. Manchester: Manchester University Press
Paget, Marianne A. 1995 “Performing the text.” in: John Van Maanen (ed.) Representation in Enthnography Thousand Oaks—London—New Delhi: SAGE, p. 222- 244
Van Maanen, John 1988 Tales of the field: On writing ethnography. Chicago-London: University of Chicago Press