"Noce i dnie" powstały w latach dwudziestych, stopniowo ukazywały się w czasopismach, a ostateczne wydanie nastąpiło w latach 1931-34: "Bogumił i Barbara" (1931), "Wieczne zmartwienie" (1932), "Miłość" (1933) i "Wiatr w oczy" (1934). Akcja powieści rozpoczyna się w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, kończy z wybuchem I wojny światowej. Pojawiają się też dygresje sięgające do powstania styczniowego.
Dwa pierwsze tomy to powieść o małżeństwie Barbary i Bogumiła, ich codziennych kłopotach i radościach, życiu na wsi, budowaniu własnej rodziny. W częściach III i IV na plan pierwszy wysuwają się losy córki Niechciców - Agnieszki, która podczas zagranicznych studiów wiąże się z działaczem rewolucyjnym, emigrantem politycznym, Marcinem Śniadowskim. Pracując w demokratycznych związkach młodzieżowych przygotowują się do walki o odzyskanie niepodległości Polski.
Tomy III i IV różnią się nieco narracją i historyczną perspektywą od dwu poprzednich. Bierze się to prawdopodobnie stąd, że ich główną bohaterką jest Agnieszka, w której Dąbrowska sportretowała samą siebie. Utrudniło to pisarce zachowanie koniecznego dystansu wobec przedstawianych spraw. W powieści występują też inne wątki autobiograficzne: Kaliniec jest obrazem Kalisza, Serbinów - Rusinowa, postaci Bogumiła i Barbary są wzorowane na rodzicach Dąbrowskiej.
Powieść jest przykładem "powieści rzeki" i sagi rodzinnej, charakterysty cznych dla ówczesnej literatury europejskiej - "Saga rodu Forsytów" Johna Galsworthy'ego, "Buddenbrookowie" Tomasza Manna. Czerpiąc z wzorców prozy realistycznej XIX w. (Prus, Orzeszkowa) i modernistycznej oraz odwołując się do najnowszych wówczas osiągnięć wiedzy psychologicznej, socjologicznej i filozoficznej (Bergson, Freud, Abramowski, etyka Conradowska) Dąbrowska ukazała swoich bohaterów z podwójnej perspektywy: egzystencjalnej i historycznej. Ludzie są cząstką natury nie znającą swego przeznaczenia, ale doświadczają tragizmu i tajemnicy istnienia, próbując przeniknąć zagadkę bytu. Niespodzianki ludzkiego losu i historii świata nie zakłócają spokojnego strumienia życia. Ciągłość trwania wyznaczają cykliczne zmiany przyrody, zgony i narodziny, święta i codzienna praca.
Powieść jest też eposem (epopeją), gdyż ukazuje losy bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla całego narodu. Obserwujemy liczne zmiany społeczne: przede wszystkim upadek wielkiej własności ziemskiej, głównie z powodu konfiskaty majątków przez zaborców po upadku powstania styczniowego. W miastach powstawała silna nowa klasa, mieszczaństwo i przemysłowcy, natomiast ze szlachty wyrastała polska inteligencja.
"Noce i dnie" można określić mianem powieści społeczno-obyczajowej. Dąbrowska ukazując losy bohaterów, zwraca bowiem uwagę nie tylko na motywację ich postępowania, ale i na konkretne warunki społeczne determinujące to postępowanie.