WYKŁAD II - PRAWA I WOLNOŚCI OBYWATELSKIE.
Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela zostały w Konstytucji RP
z 2 kwietnia 1997 sformułowane w rozdziale II.
Problematyka wolności i praw jest w Konstytucji wysunięta na czoło regulacji prawnych. Regulacje prawne w tej dziedzinie uwzględniają w bardzo szerokim stopniu ratyfikowane przez Polskę konwencje międzynarodowe, takie jak Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 r., Międzynarodowe Pakty Praw Obywatelskich i Politycznych, a także Pakty Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966.
Nowa Konstytucja zmieniła radykalnie w części dotyczącej podstawowych praw i wolności jednostki całą dotychczasową filozofię ujęcia kwestii stosunków pomiędzy państwem a jednostką. W przeciwieństwie do koncepcji uznawanej przez państwo totalitarne, według której realnie liczą się tylko cele, interesy grup społecznych, a zwłaszcza państwa, zaś człowiek stanowi wyłącznie środek do realizacji tych celów, III Rzeczpospolita uznaje koncepcję indywidualistyczną. Według tego poglądu na pierwszym miejscu stawiane są cele
i interesy człowieka, zaś organizacja państwa służy obywatelom, którym winna jest zapewnić wolności i prawa wynikające z istoty człowieczeństwa. Państwu i jego organom wolno działać władczo wobec obywateli w ramach ustalonych przez Konstytucję i ustawy (zasada legalizmu), zaś obywatelom wolno czynić wszystko, co nie szkodzi innym, a to, co jest szkodliwe, określić może tylko ustawa (zasada wolności).
Trwałość postanowień rozdziału II zapewnia fakt, że zmiana zawartych w nim przepisów odbywa się w wyniku przyjęcia w jednorazowym brzemieniu odpowiednich ustaw konstytucyjnych przez obie izby parlamentu, a na żądanie posłów, Senatu lub Prezydenta przeprowadza się jeszcze jedno dodatkowe referendum zatwierdzające.
Należy zaznaczyć, że Konstytucja nie wylicza w swych postanowieniach wszystkich praw i wolności, ograniczając się jedynie do tych o fundamentalnym znaczeniu. Dzięki ujęciu w ustawie zasadniczej stały się one podstawowymi wolnościami i prawami jednostki.
Różnica pomiędzy wolnościami a prawami jest następująca: wolności to ta sfera uprawnień, których prawo nie tworzy, a jedynie ustala ich granice - na państwie ciąży obowiązek dowodu, że jednostka granice te naruszyła; z kolei katalog praw ustala państwo,
a jednostka w toku ich dochodzenia musi wykazać podstawę prawną.
Prawa i wolności możemy podzielić na:
wolności i prawa osobiste i polityczne
wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.
Musimy również pamiętać o zasadach ogólnych, które rzutują na cały system prawny Rzeczypospolitej, a zatem i na prawo związane z działalnością gospodarczą.
Przede wszystkim art. 30 stanowi, iż przyrodzona i niezbywalna godność człowieka jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.
Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych (art. 31). Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
Wszyscy są wobec prawa równi (art. 32). Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Kobieta i mężczyzna w RP mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym (art. 33).
Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi (art. 34). Podczas pobytu za granicą obywatel polski ma prawo do opieki ze strony Rzeczypospolitej Polskiej (art. 36).
Mniejszości narodowe i etniczne mają zagwarantowaną wolność zachowania i rozwoju własnego języka, obyczajów, tradycji i kultury (art. 35).
Generalnie, wśród wszystkich kategorii wolności i praw, wyróżniamy dwa zasadnicze rodzaje:
przysługujące każdemu człowiekowi znajdującemu się na terytorium RP (generalnie stanowiące uprawnienia człowieka niezależnie od przynależności państwowej);
przysługujące tylko obywatelom RP (prawa i wolności obywatelskie).
Temat 1: Wolności i prawa osobiste i polityczne.
Prawo do ochrony życia.
Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia. (art. 38)
Artykuł stanowi kompromis pomiędzy rzecznikami zagwarantowania życia od chwili poczęcia aż do naturalnej śmierci, a zwolennikami zapisów bardziej ogólnych. Ustawodawca nie chciał ujmować tego prawa tak szeroko, jak chciała tego pierwsza grupa,
ponieważ kwestia ta wykracza poza materie konstytucyjne i stanowi przedmiot sporów światopoglądowych. Dlatego artykuł ten nie rozstrzyga kwestii dopuszczalności przerywania ciąży i stosowania kary śmierci, pozostawiając je bieżącemu ustawodawstwu.
Nietykalność osobista.
Nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody. (art. 39)
Konstytucja zapewnia, że działania mające na celu rozwój nauki, nie będą prowadzone bez wiedzy i woli człowieka. Konstytucja nie zakazuje tychże działań, ale jedynie wprowadza zakaz poddawania kogokolwiek eksperymentom naukowym bez jego zgody. W ten sposób ustawa zasadnicza chroni prawa jednostki i zabezpiecza ją przed nieświadomym występowaniem w roli „królika doświadczalnego” w eksperymentach, których wyniki nie mogą być z góry przewidziane (bo taki jest cel prowadzenia eksperymentów).
Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych. (art. 40)
W przeciwieństwie do art. 39, który dotyczył bardzo precyzyjnie określonych działań, przed którymi chroni Konstytucja, art. 40 ma znacznie szerszy zakres i zastosowanie. Zakres stosowania tortur, które to w polskim ustawodawstwie nie występują, ma na celu niedopuszczenie do ich przywrócenia.
Zakaz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania człowieka dotyczy zarówno organów państwa i jego funkcjonariuszy, jak i przepisów dotyczących wykonywania kar orzeczonych przez sądy. Ponadto, art. 40 dotyczy zachowania się osób we wzajemnych stosunkach, np. w ramach stosunków pracy.
Na tej samej zasadzie funkcjonuje zakaz stosowania kar cielesnych: dotyczy zarówno prawnego systemu kar, ale także stosunków międzyludzkich. Ponieważ nie ma od tej zasady wyjątków, w szczególności zapis ten dotyczy również życia rodzinnego, w stosunkach między rodzicami i dziećmi. Zasada ta jest zresztą wielokrotnie wskazywana w Konstytucji, w zapisach mówiących o szczególnej roli rodziny, wychowaniu młodego pokolenia i ochronie praw dziecka.
Wolność osobista.
O ile omawiana powyżej nietykalność osobista chroni przed samowolnym naruszaniem nietykalności ciała i psychiki człowieka, to wolność osobista chroni przed samowolnym i bezprawnym zatrzymaniem lub aresztowaniem. W artykułach 41 - 44 Konstytucja określa tryb i warunki ograniczenia i pozbawienia wolności osobistej.
Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.
Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia.
O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.
Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.
Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.
Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania. (art. 41)
Nie wolno nikogo pozbawić ani ograniczyć wolności na zasadach innych, niż określone w ustawie. Ograniczenie wolności musi mieć istotne społeczne podstawy. Chodzi o to, aby nie było w tej dziedzinie dowolności. Uzasadnione społecznie przypadki ograniczania lub odbierania wolności mogą być określone nie przez organy władzy wykonawczej, które praktycznie dokonują ograniczenia wolności, ale tylko przez władzę ustawodawczą w drodze ustawy. Karę pozbawienia wolności może wymierzyć tyko sąd, a sposób wykonywania kary musi być ściśle określony.
Szczegółowo podane warunki, na których dokonuje się pozbawienia wolności (możliwość odwoływania, czas, jaki sąd ma na decyzję o tymczasowym aresztowaniu, czas zatrzymania, konieczność zrozumiałego - co ważne dla obcokrajowców - poinformowania o przyczynach aresztowania) mają na celu zapewnienie, że dopuszczenie ograniczenia wolności zawarte w zasadach ogólnych (art. 31) nie będzie interpretowane dowolnie w ustawie. Ponadto podane warunki oznaczają, że ograniczeniem wolności człowieka jest nie tylko trzymanie go w izolacji wbrew jego woli i upoważnienia prawa, ale także wtedy, gdy norma prawna zezwala na pozbawienie wolności, ale nie zostały spełnione warunki zatrzymania i przetrzymywania człowieka.
Z kolei zasada poszanowania godności człowieka, zawarta w art. 30 Konstytucji, znajduje swoje odbicie w ustępie 5 art. 41.
Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.
Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.
Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. (art. 42)
Przestępstwem jest tylko czyn zabroniony prawem przez ustawę obowiązującą w chwili jego popełnienia. Nie można zatem stosować odpowiedzialności karnej ani wymierzać kary na podstawie ustawy wprowadzonej w życie po popełnieniu przestępstwa. Wyjątek stanowią czyny uważane za przestępstwa w myśl prawa międzynarodowego, co pozwala na sądzenie zbrodniarzy winnych ludobójstwa, chociażby ich czyny nie były uznawane za przestępstwa przez ustanowione przez nich samych prawo.
Ponadto określono podstawowe zasady postępowania przed sądami:
prawa do obrony, polegające na możliwości przedstawiania przez podsądnego dowodów, świadków oraz posiadania obrońcy. Konstytucyjnie gwarantuje się możliwość posiadania obrońcy z urzędu;
zasady domniemania niewinności. Za niewinnego uznaje się każdego zatrzymanego, dopóki sąd prawomocnym wyrokiem nie stwierdzi jego winy.
Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie podlegają przedawnieniu. (Art. 43) Zasada ta nie tylko oznacza, że nie ma przedawnienia dla zbrodni wojennych, ale przede wszystkim zobowiązuje RP do ścigania zbrodni wojennych i zbrodni ludobójstwa, sądzenia ich sprawców oraz wydawania wszystkich zbrodniarzy schwytanych na terytorium RP, niezależnie od miejsca i czasu popełnienia czynów. Bieg przedawnienia w stosunku do przestępstw nie ściganych z przyczyn politycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie, ulega zawieszeniu do czasu ustania tych przyczyn. (art. 44) Zapis ten ma przede wszystkim znaczenie dla spraw wewnętrznych i umożliwia ściganie tych przestępstw popełnionych przez funkcjonariuszy PRL: zarówno służb specjalnych (UB i SB), jak i pracowników organów ścigania i władzy sądowej. Przestępstwa te, nie będące zbrodniami ludobójstwa, nie podlegają art. 43, ale jednocześnie stanowiły przestępstwa w świetle ówczesnego prawa. Taka formuła umożliwia wymierzenie sprawiedliwości, pomimo upływu czasu przedawnienia, bo do 1989 przestępstw tych nie ścigano. Należy podkreślić, że zasada ta w równym stopniu odnosi się do ewentualnych przyszłych naruszeń prawa nie ściganych ze względów politycznych.
Prawo do sądu.
Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie. (art. 45)
Artykuł 45 wyraża bardzo ważną zasadę - prawo każdej jednostki do dochodzenia swoich spraw przed sądem spełniającym wszystkie podane w ustępie 1. warunki. Ponadto, poza kilkoma uzasadnionymi przypadkami szczególnymi, wprowadzono zasadę jawności rozprawy sądowej. Niezależnie jednak od tych przyczyn, ogłoszenie wyroku musi nastąpić publicznie.
Wspomniany w ust. 1. konstytucyjny wymóg rozpatrzenia sprawy „bez nieuzasadnionej zwłoki jest w dzisiejszej rzeczywistości bardzo często nie przestrzegany z uwagi na przewlekłość postępowań w sądzie. Wydaje się, że to konstytucyjne prawo obywatelskie powinno jak najszybciej zacząć być przestrzegane.
Dodatkowo, w art. 77 ust. 2 Konstytucja zakazuje ustawowego „zamykania drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw”.
Prawo do ochrony życia prywatnego.
W doktrynie prawnej przyjmuje się, że prawo do ochrony życia prywatnego sprowadza się do roszczenia pod adresem państwa, aby zapewniło każdemu ochronę prawną jego godności osobistej oraz jego wolności decydowania, w jaki sposób i w jakim zakresie będą innym udostępniane informacje dotyczące jego i jego rodziny, na jakich zasadach można wkroczyć na teren jego nieruchomości lub pojazdu. Ochrona ta zapobiegać ma zarówno ingerencji ze strony organów władzy, jak i przez innych obywateli.
Przepis podstawowy zawarty jest w artykule 47.: Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.
Dookreślają go następujące przepisy:
Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. (art. 48).
Należy podkreślić, że artykuł ten nie pozbawia dzieci, przy uwzględnieniu stopnia ich dojrzałości, ich prawa do korzystania z wolności sumienia i wyzwania, a także przekonań politycznych i światopoglądowych. To prawo dzieci ustanawia jednocześnie granice, w jakich wolno działać rodzicom.
Zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się. Ich ograniczenie może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony. (art. 49) W tym określonym szeroko prawie mieszczą się w szczególności prawa do tajemnicy korespondencji, rozmów telefonicznych i innych form przekazu. Stąd wynika zakaz prowadzenia podsłuchu telefonicznego czy cenzury korespondencji. Mając jednak na uwadze możliwość wystąpienia ważnego interesu publicznego (np. walki z przestępczością zorganizowaną), ustawodawca przewidział możliwość ustawowego ograniczenia tej wolności.
Zapewnia się nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony. (art. 50)
Zakaz ten odnosi się do organów państwowych i ich funkcjonariuszy. Ewentualne wyjątki podyktowane koniecznością zapewnienia innych praw, ustala nie władza wykonawcza, ale tylko ustawodawcza.
Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby.
Władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym.
Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych.
Ograniczenie tego prawa może określić ustawa.
Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą.
Zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji określa ustawa. (art. 50)
Konsekwencją art. 47 jest możliwość zobowiązania jednostki do ujawnienia informacji na swój temat wyłącznie poprzez ustawę i tylko pod warunkiem, że zbieranie tychże informacji przez organy państwa jest uzasadnione interesem publicznym. Tym samym władze nie mogą ustalać dowolnie zakresu informacji, jakie chcą uzyskać od obywateli, bo są ograniczone ustawami. Ponadto każdy ma prawo do dostępu do zbieranych na jego temat danych i prawo to można ograniczyć wyłącznie ustawowo. W praktyce zapis art. 51 realizowany jest np. przez ustawy „Prawo bankowe”, „Ordynację podatkową” oraz przez „Ustawę o ochronie danych osobowych”.
Wolność przemieszczania się w kraju i wyjazdu za granicę.
Głównym zapisem dotyczącym tej wolności jest artykuł 52 Konstytucji. Każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu. Każdy może swobodnie opuścić terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Wolności, o których mowa, mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie.
Obywatela polskiego nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju.
Osoba, której pochodzenie polskie zostało stwierdzone zgodnie z ustawą, może osiedlić się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe.
Poza przewidzianą explicite możliwością poruszania się po kraju, zapis ten wyklucza tworzenie obszarów zamkniętych, jak przymusowego przesiedlania jednostek czy grup na inne tereny. Wolność jednostki ulega dodatkowemu wzmocnieniu poprzez wprowadzenie konstytucyjnego zakazu wydalenia z kraju lub zabraniania mu powrotu.
Ponadto, ustęp 5 daje Polakom żyjącym z powodów historycznych i politycznych poza Polską możliwość powrotu do ojczyzny.
Z wolnościami przemieszczania i wyjazdu za granicę związane są także przepisy zawarte w art. 55 i 56.
Ekstradycja obywatela polskiego jest zakazana. Zakazana jest ekstradycja osoby podejrzanej o popełnienie bez użycia przemocy przestępstwa z przyczyn politycznych. W sprawie dopuszczalności ekstradycji orzeka sąd. (art. 55)
Cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w Rzeczypospolitej Polskiej na zasadach określonych w ustawie. Cudzoziemcowi, który w Rzeczypospolitej Polskiej poszukuje ochrony przed prześladowaniem, może być przyznany status uchodźcy zgodnie z wiążącymi Rzeczpospolitą Polską umowami międzynarodowymi. (art. 56)
Zgodnie z powszechnie stosowanymi zasadami, nigdy nie ekstrahuje się obywatela własnego państwa ściganego za przestępstwa w innym kraju. Naturalnie nie oznacza to jego bezkarności, ponieważ podlega on wtedy jurysdykcji własnego kraju.
Dodatkowo jednak, Konstytucja zabrania ekstradycji osób ściganych za przestępstwa polityczne bez użycia przemocy. Chodzi głównie o ochronę działaczy demokratycznych ściganych przez niedemokratyczne władze swoich krajów. W ten sposób kraje demokratyczne (do których, zgodnie z Konstytucją, zalicza się Polska) wspierają przemiany demokratyczne w innych krajach.
Prawo azylu dla cudzoziemców oznacza objęcie ich ochroną władz Rzeczypospolitej. Mogą oni ubiegać się o nie znajdując się w Polsce lub będąc poza Nią, za pośrednictwem placówek dyplomatycznych. Ponadto, cudzoziemcy znajdujący się już w Polsce, mają prawo do ubiegania się o status uchodźcy.
Wolność sumienia i religii.
Wolność sumienia i religii zapewniona jest każdemu człowiekowi w art. 53. Konstytucji:
Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.
Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.
Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.
Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.
Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.
W jednym artykule Konstytucja wymienia niemal cały zestaw swobód i praw związanych z realizacją wolności sumienia i wyznania. Dodatkowo, stan ten dopełniają przepisy art. 25 Konstytucji mówiące o ustroju społeczno-politycznym państwa.
Wolność religii to wolność przyjmowania i wyznawania religii według własnego uznania. Obejmuje wolność uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych indywidualnie i grupowo (w tym uczestniczenia w obrzędach, posiadania świątyń i innych miejsc kultu). Dotyczy więc osób, które wybrały określoną religię, wyznają ją i uczestniczą w praktykach.
Drugą stroną wolności światopoglądu jest wolność sumienia, nie zdefiniowana w Konstytucji. Oznacza ona możliwość przyjęcia innego światopoglądu, niż religijny. Zdaniem części doktryny w tym względzie Konstytucja nie w pełni wystarczającym określa prawo ludzi niewierzących. Można też jednak założyć, że wolność sumienia w sposób naturalny wynika z zasady równości wobec prawa wyłożonej w zasadach ogólnych.
Wolność słowa i druku.
Wolność słowa i druku (nazywana tak tradycyjnie, bo praktycznie oznacza wolność
komunikacji) została zadeklarowana w art. 54 Konstytucji:
Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania
i rozpowszechniania informacji.
Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są
zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na
prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej.
Chociaż niektórzy autorzy zaliczają tę wolność do kategorii wolności politycznych, w Konstytucji została ona zaliczona do wolności osobistych. Autorzy Konstytucji uznali bowiem, że służy ona ludzkiej ekspresji i uzewnętrzniania myśli w kwestiach jego i innych interesujących.
Wprowadzony zakaz cenzury prewencyjnej nie oznacza bynajmniej całkowitego zakazu cenzury. Nadal dopuszczalna jest ustawowa możliwość stosowania cenzury represyjnej (następczej), polegającej na zakazie dalszego rozpowszechniania opublikowanego już tekstu czy widowiska na podstawie orzeczenia sądu. Koncesjonowanie działalności radiowej i telewizyjnej podyktowane jest koniecznością przyznawania przestrzeni w eterze, nie zaś chęcią sprawowania szczególnej kontroli nad tymi mediami. Znajduje to wyraz w zapisie o zakazie koncesjonowania wydawania prasy.
Wolność prasy i innych środków społecznego przekazu jest zasadą ustrojową, ujętą na samym początku Konstytucji, w art. 14:"Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu".
Wolności polityczne.
Każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń. (art. 57) oraz wolność zrzeszania się w zrzeszeniach i związkach zawodowych (art. 58 i 59).
Obywatele polscy korzystający z pełni praw publicznych maja prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach (art. 60).
Obywatele maja prawo do uzyskiwania informacji o działaniach organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne (art. 61).
Każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym lub innych osób za ich zgodą (art. 63).
Temat 2: Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne.
Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia (art. 64).
Własność - najpełniejsze prawo rzeczowe, omówione szerzej w wykładzie III; może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności. Trzeba tu jeszcze cofnąć się do art. 20 Konstytucji RP, który stanowi, iż: Społeczna gospodarka rynkowa oparta na działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.
Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny (art. 22).
Praca.
Każdy ma wolność wyboru i wykonywania pracy. Władze publiczne są zobligowane do prowadzenia polityki zmierzającej do pełnego zatrudniania (art. 65).
Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 66).
Pracownicy maja prawo do dni wolnych, urlopu wypoczynkowego oraz poszanowania czasu pracy (art. 66).
Zabezpieczenie społeczne i ochrona zdrowia.
Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo lub po osiągnięciu wieku emerytalnego, również obywatele pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania mają prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67).
Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych (art. 68).
Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej (art. 69).
Nauka i kultura.
Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa (art. 70).
Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury (art. 73).
Ochrona środowiska.
Władze publiczne prowadza politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska (art. 74).
Potrzeby mieszkaniowe.
Władze publiczne prowadza politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, a w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania (art. 75).
Ochrona konsumentów.
Władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (art. 76).
Ochrona praw i wolności.
Szerokie ujęcie systemu praw i wolności w konstytucji RP stwarza konieczność stworzenia gwarancji ich realizacji i ochrony. Zgodnie z zasadą bezpośredniego stosowania konstytucji, wszystkie organy władzy publicznej maja obowiązek opierać swoje działanie na przepisach konstytucyjnych, również wszystkie akty prawne stanowione w Rzeczypospolitej Polskiej muszą być zgodne w konstytucją.
Podstawowym środkiem ochrony praw i wolności jest droga sądowa.
Art. 77 ust. 2 Konstytucji zakazuje zamykania drogi sądowej dla dochodzenia naruszenia wolności i praw, a art. 78 formułuje zasadę dwuinstancyjności postępowania.
Konstytucja ustanawia też dwie specjalne procedury służące ochronie konstytucyjnych wolności i praw. Jest to przede wszystkim skarga konstytucyjna, którą może wnieść każdy bezpośrednio do Trybunału Konstytucyjnego oraz na wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich, z którym każdy może wystąpić o pomoc w ochronie swych wolności i praw naruszonych przez organy władzy publicznej.
Wykład II - Pytania kontrolne.
Jaki akt prawny określa katalog wolności i praw w Polsce?
Jak możemy podzielić prawa i wolności obywatelskie?
Scharakteryzuj wolności i prawa osobiste.
Scharakteryzuj wolności i prawa polityczne.
Jakie są podstawowe prawa i wolności ekonomiczne w Polsce?
Zgodnie z Konstytucją RP, jaka jest podstawa ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej?
Na czym polega zasada społecznej gospodarki rynkowej?
Scharakteryzuj prawa i wolności socjalne.
Scharakteryzuj prawa i wolności kulturalne.
Jaka zagwarantowana jest ochrona konstytucyjnych wolności i praw?