WYKŁAD I - PODSTAWY PRAWA.

Temat 1: Pojęcia podstawowe.

Pojęcie prawa wywodzi się zazwyczaj z potrzeby ładu społecznego. Nie jest to jednak takie jednoznaczne. Na pojecie łady społecznego składają się nie tylko normy prawne, ale w co najmniej równym stopniu normy moralne, obyczajowe, religijne. Co zatem różni normy prawne. Na czym polega ich istota.

Normy prawne to normy ściśle związane z władzą państwową. Tak jak długo istnieje państwo, tak długo istnieje prawo. Reguły prawne ustanowione w określonej formie przez organy ustawodawcze państwa zabezpieczone są możliwością użycia przymusu państwowego. U podstaw teorii prawa leżą trzy główne kierunki filozoficzne:

• Kierunek pozytywistyczny uznający, że prawem jest zespół norm ustanowionych i chronionych (sankcjonowanych) przez państwo, posługujące się środkami przymusu.

• Kierunek prawnonaturalny, według którego prawo natury wywodzi się z objawionej woli Boga odbijającej się w ludzkich sumieniach. Prawo stanowione nie może wobec tego być sprzeczne z prawem natury. Sprzeczność taka z założenia pozbawia je mocy obowiązującej. Bardziej współczesne kierunki prawnonaturalne nie odwołują się do prawa objawionego, ale do godności człowieka, ideałów kultury, „dobrego prawa”, podstawowych praw i wolności obywatela.

• Kierunek realistyczny zarzuca pozytywistom nadmierną wiarę w teksty prawnicze a prawnonaturalistom spektakularne rozważania zastępujące rzetelna analizę praktyki życia społecznego. Koncepcje realistyczne odwołują się do konkretnych przeżyć i emocji stanowiących rzeczywiste pobudki ludzkiego postępowania. Normy prawne są w tym ujęciu wyobrażeniami sposobów zachowania.

Współczesna myśl prawna jest w dużym stopniu zdominowana przez idee pozytywizmu prawniczego.

Reasumując trzeba stwierdzić, że prawo jest zjawiskiem społecznym. Warunkiem uznania pewnej normy za prawną jest wsparcie jakiego udziela jej instytucja społeczna uznawana za prawotwórczą.

Norma prawna stanowi ujętą w sposób abstrakcyjny regułę zachowania obywateli w określonej sytuacji, przy czym reguła ta jest zabezpieczona sankcją państwową. Norma wyrażona jest w przepisach prawnych. Przepis prawa może również zawierać kilka norm prawnych. Przepisy prawa występują w formie artykułów, paragrafów, punktów w różnych aktach normatywnych (prawnych). Sytuację komplikuje fakt, że jedna norma prawna może występować nawet w kilku zupełnie odrębnych aktach normatywnych i jej poznanie wymaga dosyć żmudnych zabiegów. Norma prawna składa się z trzech części: hipotezy, dyspozycji i sankcji. Hipoteza określa w sposób ogólny i abstrakcyjny daną sytuację, która wywołuje skutki normatywne zawarte w dyspozycji. Dyspozycja zawiera regułę postępowania. Sankcja natomiast określa ujemne konsekwencje dla adresata normy, jeśli ten nie zachowa się zgodna z dyspozycja. Sankcji nie należy utożsamiać z karą . Jedynie w normach prawa karnego sankcja przybiera postać kary. Formy sankcji w innych gałęziach prawa są rozmaite. Np. sankcją za naruszenie zasad sporządzania umowy sprzedaży będzie uznanie umowy za nieważną.

Norma prawna, ustalając obowiązek zachowania się w sposób w niej określony, przewiduje moment powstania obowiązku prawnego lub uprawnienia. Moment zachodzi bądź od razu w chwili wydania normy prawnej lub po nastąpieniu pewnych okoliczności. Te prawnie istotne okoliczności precyzują normy prawne. Są to zdarzenia lub fakty o znaczeniu prawnym zwane w uproszczeniu zdarzeniami prawnymi. Można je sklasyfikować wg schematu przedstawionego w tablicy 1.

Zdarzenia prawne

działania (zachowania zdarzenia sensu stricto (niezależne

Zależne od woli ludzkiej) od woli ludzkiej)

Czyny akty prawne

dozwolone niedozwolone czynności prawne akty konstytutywne

organów pańtwa

działania zaniechania

jednostronne dwustronne (wielostronne)

Stosunki społeczne, które powstają na skutek zaistnienia zdarzeń o znaczeniu prawnym są stosunkami prawnymi. Są to stosunki, które ze społecznego punktu widzenia,

a więc także z punktu widzenia interesów państwa uznano za ważne. Państwu nie jest obojętne jak w pewnych przypadkach ludzie będą wobec siebie postępowali. Chcąc ich skłonić do postępowania korzystnego dla siebie, państwo reguluje te stosunki za pomocą norm prawnych.

Praworządność państwa zależy w dużej mierze od przestrzegania prawa. Przez przestrzeganie prawa należy rozumieć takie postępowanie organów państwowych i obywateli, które jest zgodne z obowiązującymi przepisami. Przestrzeganie prawa nie wyczerpuje pojęcia praworządności, które jest szersze i wiąże się z zagadnieniem prawnie zagwarantowanej ochrony społeczno - ekonomicznych praw obywateli. Nie jest bowiem obojętne jakie prawo przestrzegają organy państwowe i obywatele, istotne jest aby było ono równe dla wszystkich i gwarantowało podstawowe prawa człowieka i obywatela. Przestrzeganie prawa należy do tych pojęć, które wywołują szereg nieporozumień, jest ono bowiem często mieszane ze stosowaniem prawa. Stosowaniem prawa zajmują się organy państwowe, przede wszystkim organy administracyjne i organy wymiaru sprawiedliwości. W procesie stosowania prawa przez organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracyjne, a także w wielu sytuacjach, w jakich znajdują się obywatele korzystający z przepisów, dochodzi wielokrotnie do poważnych wątpliwości co do właściwego sensu norm prawnych jest przedmiotem wykładni prawa. Zmiany sensu norm prawnych dokonane w drodze wykładni, nie mogą przekraczać pewnych granic. W drodze interpretacji nie można nadać normie treści sprzecznej z jej wyraźnym brzmieniem.

Temat 2: Źródła prawa.

Konstytucja RP z 02.04.1997 roku przyjęła koncepcje tzw. zamkniętego katalogu źródeł prawa co oznacza, że nie jest źródłem prawa, a zatem nie zawiera norm prawnych akt, który nie został umieszczony w katalogu źródeł prawa.

Artykuł 87 i artykuł 93 Konstytucji dzieli akty normatywne na dwie grupy:

• Do pierwszej grupy należą te, które są źródłami prawa powszechnie obowiązującego.

• Do drugiej grupy należą te, które obowiązują jedynie wewnątrz organów aparatu władzy.

Jako prawo powszechnie obowiązujące Konstytucja wymienia: Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia. Na obszarach objętych władztwem organów samorządu terenowego aktami prawa powszechnie obowiązującego jest prawo miejscowe, stanowione na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie (np. uchwała gminy uchwalająca plan zagospodarowania przestrzennego gminy).

Do aktów normatywnych wewnętrznych Konstytucja zalicza uchwały i zarządzenia, np. ministrów, Rady Ministrów, Prezydenta.

Warunkiem wejścia w życie źródeł prawa powszechnie obowiązującego, tzn. Konstytucji, ustaw, rozporządzeń i aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Konstytucja, ustawy, rozporządzenia i ratyfikowane umowy międzynarodowe są ogłaszane w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Akty prawa miejscowego publikowane są w wojewódzkich dziennikach urzędowych. Akty prawa wewnętrznego w znacznej części ogłaszane są w Dzienniku Urzędowym Monitor Polski lub w Dziennikach Urzędowych poszczególnych ministerstw.

Źródła prawa tworzą hierarchicznie zbudowany system. W tym systemie każde źródło prawa ma swoje miejsce. Źródła prawa niższego rzędu nie mogą zawierać przepisów sprzecznych z przepisami wyższego rzędu np. rozporządzenie Rady Ministrów nie może być sprzeczne z ustawą.

Systematykę aktów normatywnych w Polsce przedstawia tablica 2.

Tablica 2

Nazwa organu	Rodzaj aktu normatywnego
Sejm i Senat	Konstytucja Ustawa Uchwała
Prezydent RP	Akt ratyfikacji umowy międzynarodowej Rozporządzenie
Rada Ministrów	Rozporządzenie Uchwała
Ministrowie, kierownicy urzędów centralnych	Rozporządzenie Zarządzenie
Rady: gminy, powiatu, województwa	Uchwała
Wojewodowie, starostowie, prezydenci, burmistrzowie	zarządzenie

Konstytucja jest ustawą szczególnego rodzaju. Ma naczelne miejsce wśród aktów normatywnych, co przejawia się również w specjalnym trybie jej uchwalania i zmian. Cały porządek prawny w państwie musi być zgodny z konstytucją. Konstytucja normuje podstawowe zasady ustroju politycznego i ekonomicznego państwa, samorządu społecznego i innych organów oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Wszystkie akty prawne muszą być zgodne z Konstytucją. W Polsce Konstytucja może być uchwalona lub zmieniona przez Sejm większością 2/3 głosów, w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.

Ustawa jest podstawowym aktem normatywnym o charakterze nadrzędnym w stosunku do innych aktów prawnych. Ustawy stanowi Sejm. Mogą one zmieniać lub uchylać wszystkie inne akty normatywne. Również Konstytucja jest uchwalana w formie ustawy. Formalnym warunkiem obowiązywania ustaw jest ich promulgacja, czyli podanie do publicznej wiadomości w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Ogłoszenie w Dzienniku Ustaw jest warunkiem wejścia w życie ustawy. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, chyba że sama ustala późniejszy termin, w którym zacznie obowiązywać.

Należy pamiętać, że nie ma i nie może być ustaw nie publikowanych i zawsze można się z nimi zapoznać w odpowiednim numerze Dziennika Ustaw. Większe biblioteki posiadają skorowidze przepisów prawnych, gdzie w indeksie rzeczowym można znaleźć poszukiwana ustawę i numer Dziennika Ustaw, w którym jest opublikowana. Odpowiednie publikacje można również znaleźć w Internecie pod hasłem Sejm RP.

Umowy międzynarodowe (międzypaństwowe) podlegają ratyfikacji, czyli zatwierdzeniu przez powołany do tego organ państwowy. W Polsce Sejm i Prezydent. Ratyfikowane umowy międzynarodowe są publikowane w Dzienniku Ustaw.

Rozporządzenie jest aktem normatywnym wydawanym przez naczelne organy administracji państwowej tzn. Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, ministrów lub przewodniczących komitetów stojących na czele resortów.

Rozporządzenia wydawane są na podstawie ustaw, w celu ich wykonania. Wydanie rozporządzenia jest uzależnione od istnienia wyraźnego upoważnienia w ustawie. Organ wydający rozporządzenie obowiązany jest powołać się w nim na udzielone mu upoważnienie. Rozporządzenia może normować tylko przedmiot określony w ustawie i tylko w granicach upoważnienia, nie może natomiast naruszać przepisów żadnej z obowiązujących ustaw.

Upoważnienie może przybrać postać takiego np. przepisu: „Minister Edukacji w porozumieniu z Ministrem Finansów w drodze rozporządzenia określa warunki oraz rodzaje i wysokość świadczeń pomocy materialnej”. Natomiast tekst rozporządzenia z reguły rozpoczyna się od słów: „Na podstawie art. ...ustawy z dnia..... Dz. U. nr ... poz. ... zarządza się co następuje:”. Niezbędnym warunkiem uzyskania przez rozporządzenie mocy prawnej jest jego ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Podobnie jak ustawa i dekret, rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, chyba że samo stanowi inaczej.

Temat 3: System prawa.

Prawo nie stanowi bezładnego nagromadzenia norm prawnych, lecz jest zbiorem ułożonym według pewnych przyjętych kryteriów, ma zatem charakter systemu. Systemem prawa nazywamy całokształt obowiązujących w państwie przepisów, z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie oraz zespól podstawowych zasad, na których opiera się ustrój państwa, a także prawodawstwo. Prawo dzieli się na szereg działów zwanych gałęziami. Podstawę podziału prawa na gałęzie stanowi rodzaj regulowanych stosunków społecznych. O przynależności przepisu do danej gałęzi decyduje charakter stosunku społecznego, którego przepis dotyczy. Stosunki społeczne będące przedmiotem regulacji prawnej można podzielić na pewne grupy np. stosunki majątkowe, rodzinne, pracy, stosunki powstające na tle popełnianych przestępstw, międzynarodowe itp. Rozciągając ten podział na przepisy prawne otrzymujemy szereg gałęzi prawa. Najczęściej przyjmuje się podział prawa polskiego na następujące gałęzie:

1. prawo konstytucyjne lub państwowe - obejmujące zespół norm regulujących podstawowe instytucje ustroju społeczno - gospodarczego i politycznego państwa,

2. prawo administracyjne - regulujące strukturę organów administracji oraz stosunki prawne powstające w związku z wykonawczo - zarządzającą działalnością administracji państwowej,

3. prawo finansowe - regulujące gromadzenie środków pieniężnych przez państwo, ich rozdział i wydatkowanie. W działalności organów finansowych występuje nie tylko czynnik fiskalny (skarbowy), lecz także czynnik nadzoru nad realizacją nakładów finansowych na inwestycje i gospodarkę,

4. prawo cywilne - zespół norm dotyczących stosunków majątkowych i niektórych stosunków osobistych pomiędzy równorzędnymi w danej sprawie - podmiotami prawa,

5. prawo rodzinne - zajmujące się stosunkami społecznymi w rodzinie oraz stosunkami wynikającymi z przysposobienia, opieki i kurateli,

6. prawo pracy - regulujące stosunki między pracodawcą i pracownikiem na tle świadczonej pracy. W jego ramy wchodzą także zagadnienia świadczeń socjalnych i ubezpieczenia społeczne,

7. prawo karne - zespól norm określających, jakie czyny są niedozwolone, ustalających kary za te czyny oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności obywateli. Prawo karne jest jednym z najmocniejszych środków, za pomocą których państwo ochrania istniejący porządek,

8. prawo procesowe - dotyczy wszystkich zagadnień proceduralnych, obowiązujących w toku rozstrzygania spraw.

Przepisy te nie ustalają praw i obowiązków, ale regulują sposób postępowania organów orzekających i osób występujących przed tymi organami.

Odrębnie należy też potraktować prawo międzynarodowe publiczne, które nie wchodzi w skład systemu prawa Polski. Nie jest ono bowiem prawem Polski lecz prawem szeregu państw.

Prawo międzynarodowe publiczne powstaje głównie w drodze zawierania umów międzynarodowych; duże znaczenie mają także zwyczaje międzynarodowe. Normy prawa międzynarodowego nie są zagwarantowane przez przymus. Ich stosowanie jest dobrowolne i opiera się na zasadzie wzajemności.

Temat 4: Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnej.

Pojęcie zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych jest pojęciem z zakresu prawa cywilnego. Szeroki zakres stosowania tego prawa w codziennym życiu, a szczególnie w sferze stosunków majątkowych i w zobowiązaniach, a także posługiwanie się tymi pojęciami w innych gałęziach prawa np. prawie pracy i prawie wynalazczym powoduje, że zagadnienia te wymagają choć krótkiego omówienia w niniejszym skrypcie.

Podmiotami stosunków wynikających z prawa cywilnego mogą być ludzie - czyli osoby fizyczne oraz jednostki gospodarki i określone organizacje społeczne - osoby prawne. Cechami, dzięki którym są one podmiotami stosunków wynikających z prawa cywilnego jest ich zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.

Zdolność prawna jest do zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego. Zdolność prawną ma każdy człowiek od chwili urodzenia np. można mu zapisać spadek, może posiadać własny majątek, konto bankowe itd. Końcem zdolności prawnej śmierć człowieka.

Zdolność do czynności prawnych jest to zdolność do dokonywania czynności prawnych we własnym imieniu, czynności zmierzających do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego. W przeciwieństwie do zdolności prawnej, którą, którą posiada każdy człowiek od urodzenia aż do śmierci, zdolność do czynności prawnych jest cechą, której nie posiadają wszyscy ludzie. Z punktu widzenia zdolności do czynności prawnych wszystkie osoby fizyczne możemy podzielić na trzy grupy:

1. osoby posiadające pełna zdolność do czynności prawnych,

2. osoby nie posiadające zdolności do czynności prawnych,

3. osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych.

Pełną zdolność do czynności prawnych posiadają osoby pełnoletnie jeśli nie zostały ubezwłasnowolnione. Pełnoletni jest ten, kto ukończył 18 lat. Osoba, która nie osiągnąć pełnoletniość nosi nazwę małoletniej. Małoletni może uzyskać pełnoletniość przez zawarcie małżeństwa, przy czym nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa. Osoby pełnoletnie i upełnoletnione mogą dokonywać wszelkich czynności prawnych we własnych imieniu np. mogą napisać testament, zawrzeć związek małżeński, zbyć nieruchomość itp.

Osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych to bądź osoby małoletnie, które nie ukończyły jeszcze 13 lat, bądź osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Ubezwłasnowolnienie całkowite jest to pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych na podstawie orzeczenia sądowego z powodu jednej z następujących przyczyn:

1. choroby psychicznej,

2. niedorozwoju umysłowego,

3. pijaństwa,

4. narkomanii.

Ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczenie w stosunku do osoby, która na skutek jednej lub kilku spośród wymienionych przyczyn nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla osoby takiej sąd ustanawia opiekuna, który dokonuje za nią wszelkich czynności prawnych. Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie - podobnie jak osoby małoletnie - mogą dokonywać pewnych prostych czynności prawnych, mianowicie zawierać umowy należące do kategorii umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego.

Ograniczona zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat 13, a nie osiągnęli jeszcze 18 roku życia oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione. Ubezwłasnowolnienie częściowe może orzec sąd w tych samych przypadkach, w których można kogoś ubezwłasnowolnić całkowicie, a takie pełne ubezwłasnowolnienie nie jest konieczne, a jedynie danej osobie potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo sąd ustanawia kuratora, którego zgoda lun potwierdzenie czynności prawnej dokonanej prze częściowo ubezwłasnowolnionego jest warunkiem jej ważności.

Osoby częściowo ubezwłasnowolnione mogą same zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego, przyjmować darowizny dokonywać wszelkich czynności prawnych nie będących dla nich ani rozporządzeniem prawem majątkowym, ani zaciągnięciem zobowiązania wobec innych osób, rozporządzać swoim zarobkiem i wszelkimi przedmiotami oddanymi jej do swobodnego użytku przez kuratora lub rodziców.

Ustawowym opiekunem osoby małoletniej są jej rodzice, chyba że sądownie zostali władzy rodzicielskiej pozbawieni.

Oprócz osób fizycznych podmiotami stosunków prawnych są także osoby prawne. Osoba prawna to taka jednostka lub organizacja, której prawo przyznaje zdolność prawną a więc daje jej możność bycia podmiotem praw i obowiązków w zakresie przez przepisy prawa określonym.

Zakres zdolności prawnej jest u osób prawnych węższy niż u osób fizycznych. Osoby prawne nie mogą bowiem posiadać całego szeregu praw i obowiązków, którymi mogą dysponować osoby fizyczne. Przykładowo osobowość prawna posiadają: Skarb Państwa, spółki akcyjne, fundacje, spółdzielnie, szkoły wyższe, instytuty naukowe itd.

Osoba prawna jako twór sztuczny nie może dokonywać czynności prawnych w taki sposób jak robią to osoby fizyczne. Prawo ustanawia, że osoba prawna dokonuje czynności prawnych za pomocą swych organów. Przepisy lub statuty określają, które osoby same lub łącznie mogą występować jako organy osoby prawnej np. dyrektor, dwóch członków zarządu, prezes i jego zastępca itp.

Działanie organu jest działaniem samej osoby prawnej tak więc wszelkie szkody wyrządzone prze organ przy dokonywaniu czynności w imieniu danej osoby prawnej obciążają osobę prawną zarówno w stosunkach umownych jak i pozaumownych.

Wykład I: Pytania kontrolne.

1) Na czym polega istota prawa?

2) Co to są normy prawne?

3) Co to są zdarzenia prawne? Jak możne je usystematyzować?

4) Na czym polega przestrzeganie prawa?

5) Co jest źródłem powszechnie obowiązującego prawa w Polsce?

6) Gdzie muszą być publikowane ustawy i rozporządzenia?

7) Gdzie drukowane są akty prawa miejscowego?

8) Co to jest system prawa?

9) Na jakie gałęzie prawa możemy podzielić polski system prawa?

10) Na czym polega zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych?

11) Kto ma osobowość fizyczną?

12) Co to jest osobowość prawna i jakie podmioty ją posiadają?

---