TREŚĆ KSZTAŁCENIA
Pojęcie i teorie doboru treści kształcenia
(Czesław Kupisiewicz - „Podstawy dydaktyki ogólnej” ; PWN , Warszawa 1988)
Na treść kształcenia składa się całokształt podstawowych wiadomości i umiejętności z dziedziny nauki , techniki , ideologii, kultury , sztuki oraz praktyki społecznej , przewidziany do opanowania przez uczniów podczas ich pobytu w szkole . Treść ta , będąc głównym czynnikiem dydaktycznego i wychowawczego oddziaływania na dzieci , młodzież i dorosłych , powinna odzwierciedlać zarówno aktualne , jak i przyszłe , przewidywane potrzeby społecznego , zawodowego i kulturalnego życia kraju , a także potrzeby poszczególnych osób , ponadto musi być zgodna z wymaganiami naukowymi oraz przyjętą przez władze oświatowe koncepcją programową .
Pedagogiczne teorie doboru treści kształcenia
encyklopedyzm (materializm dydaktyczny) - zasadniczym celem pracy szkoły powinno być przekazanie uczniom jak największego zasobu wiadomości z możliwie różnych dziedzin nauki ; zwolennicy : J. A. Komeński , J. Milton , J. B. Basedow ;
formalizm dydaktyczny - treść kształcenia jest jedynie środkiem służącym do rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych ; zwolennicy : Heraklit , Cyceron , J. H. Pestalozzi , J. F. Herbart , H. Spencer , F. A. W. Diesterweg , J. W. Dawid , A. B. Dobrowolski ;
utylitaryzm dydaktyczny - istotnym czynnikiem w zakresie korelacji treści kształcenia określonych przedmiotów szkolnych jest indywidualna i społeczna aktywność ucznia ; zwolennicy : J. Dewey , G. Kerschensteiner ;
teoria problemowo - kompleksowa - wykształcenie ogólne stanowi podstawę wykształcenia zawodowego , ale jego treść nie może być wyznaczona wyłącznie potrzebami przyszłej pracy zawodowej lub studiów , ponieważ stanowi ona zarazem podstawę pozazawodowego życia ludzi ; treści kształcenia powinny dotyczyć problemów współczesnego świata , problemów z zakresu techniki , socjologii , ekonomii , sztuki , kultury estetycznej itd. ; twórca : B. Suchodolski ;
strukturalizm - trzeba włączać do programów treści najważniejsze , stanowiące trwały dorobek nauki , nawiązujące jednak i do historycznych jej źródeł , i do osiągnięć najnowszych ; należy budować programy odzwierciedlające system wiedzy zarówno poszczególnych dyscyplin , jak i całokształtu nauk ; twórca : K. Sośnicki ;
egzemplaryzm - u podstaw budowy programów leży zasada „pars pro toto” czyli przyjmowania części za całość ; obowiązuje koncepcja nauczania paradygmatycznego (materiał nauczania należy układać w sposób wzorcowy) oraz zasada egzemplarycznego układu treści (należy operować „egzemplarzami tematycznymi” reprezentatywnymi dla całego zagadnienia) ; twórca : M. Wagenschein , propagator : H. Scheuerl ;
materializm funkcjonalny - podstawowym kryterium doboru i układu treści programowych powinny być względy światopoglądowe , w materiale nauczania poszczególnych przedmiotów należy eksponować ich „idee przewodnie” ; twórca : W. Okoń ;
teoria programowania dydaktycznego - stanowi próbę formułowania odpowiedzi jak w sposób optymalny uczyć na określonym szczeblu pracy dydaktyczno - wychowawczej ; rzecznicy tej teorii przywiązują dużą wagę do starannej analizy treści kształcenia ; najważniejsze zasady analizy i układu treści kształcenia w tej teorii to :
jasne i wyraźne określenie celów tekstu programowanego , najlepiej w kategoriach czynności i wyników , jest podstawowym warunkiem jego dydaktycznej skuteczności ;
materiał należy podzielić na powiązane ze sobą czynności i wyniki ;
skojarzenia , które uczniowie tworzą w toku uczenia się , powinny być odwracalne ;
przy charakterystyce danego przedmiotu , zjawiska , procesu lub zdarzenia trzeba najpierw podać jego cechy konstytutywne , a potem cechy konsekutywne ;
materiał nauczania należy utrwalać w różnorodny sposób ;
trzeba posługiwać się dedukcyjnym lub indukcyjnym tokiem prezentacji materiału , stosowanie do charakterystycznych właściwości poszczególnych tematów ;
należy wydzielić najistotniejsze zagadnienia z materiału nauczania oraz dobrać do nich reprezentatywne przykłady lub umożliwić uczniowi podawanie własnych przykładów ;
każdy nowy termin , zasadę , prawo itp. , trzeba eksponować parokrotnie w różnych kontekstach , aby uczniowie mogli dobrze zrozumieć ich treść i trwale ją sobie przyswoić .
Z przeglądu teorii doboru i układu treści kształcenia wynikają następujące wnioski ogólne :
programy nauczania powinny zawierać materiał uwzględniający społeczne i indywidualne potrzeby uczniów , a zarazem eksponujący treści podstawowe , nowoczesne , o dużych walorach wychowawczych i poznawczych ;
zachowując zasadę systematyczności jako główną wytyczną doboru i układu treści kształcenia , powinno się uwzględniać możliwość kompleksowo - problemowej , a nawet egzemplarycznej realizacji niektórych tematów ;
materiał zawarty w programach nauczania powinien być tak dobrany , aby nauczyciele mogli indywidualizować pracę dydaktyczno - wychowawczą stosownie do zainteresowań i zdolności uczniów ;
treści nauczania tzw. przedmiotów pokrewnych powinny być ze sobą skorelowane zarówno w obrębie poszczególnych działów , jak i pojedynczych tematów ;
realizacja szeroko rozumianego postulatu przygotowania uczniów do życia wymaga uwzględnienia w programach nauczania zespołu problemów dotyczących preorientacji zawodowej ;
treści kształcenia powinny odznaczać się walorami wychowawczymi .
Plany i programy nauczania
(Czesław Kupisiewicz - „Podstawy dydaktyki ogólnej” ; PWN , Warszawa 1988)
Plan nauczania dla danego typu szkoły obejmuje pełny rejestr realizowanych w niej przedmiotów , ich rozkład na poszczególne lata nauki , a także liczbę godzin nauczania przeznaczoną dla każdego przedmiotu zarówno w pełnym cyklu pracy szkoły , jak i w określonych klasach . Tego rodzaju plan stanowi podstawę do opracowania programów nauczania -poszczególnych przedmiotów .
Przedmioty objęte planem nauczania dzieli się przeważnie na :
obowiązkowe - zawierają podstawy wiedzy o przyrodzie , społeczeństwie , technice i kulturze ; stanowią wspólny dla wszystkich uczniów kanon wykształcenia ;
fakultatywne - dotyczą zagadnień bardziej szczegółowych i wiążą się głównie z dążeniem szkoły do zaspokojenia indywidualnych potrzeb i zainteresowań uczniów ; liczba ich wzrasta w miarę przechodzenia uczniów na wyższe szczeble nauki ; występują jako zajęcia pozalekcyjne i lekcyjne .
Program nauczania ustala , jakie wiadomości , umiejętności i nawyki o trwałych walorach poznawczych i wychowawczych oraz w jakiej kolejności uczniowie mają sobie przyswoić . Na program nauczania składają się zazwyczaj :
uwagi wstępne , w których określa się cele nauczania danego przedmiotu ;
materiał nauczania , obejmujący podstawowe informacje , pojęcia , prawa , teorie i ważniejsze hipotezy , zasady , metody , techniki pracy , algorytmy , reguły postępowania itp. z zakresu dyscypliny naukowej odpowiadającej danemu przedmiotowi ;
uwagi o realizacji programu oraz wskazówki na temat metod , form organizacyjnych i środków umożliwiających skuteczną realizację materiału nauczania objętego programem .
Kryteria opracowania programu
(Wincenty Okoń - „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej” ; ŻAK , Warszawa 1995)
Program nauczania to odpowiednio przez specjalistów uporządkowany zbiór tematów z wybranych dziedzin wiedzy i życia , przydatny dla nauczania . Zadaniem nauczycieli jest zaznajamiać uczniów kolejno z tymi tematami , a uczniów - przyswoić sobie ich treść .
Opracowanie programu szkolnego , który byłby w swej istocie nie tyle zestawem działów i tematów , co programem działalności uczniów , wymaga uwzględnienia wielu warunków , traktowanych jako kryteria doboru i układu treści kształcenia .
Dobór treści jest do pewnego stopnia arbitralny , zależy mianowicie od :
jakiejś koncepcji teoretycznej systemu kształcenia ,
ustroju szkolnego ,
warunków społeczno - politycznych danego kraju .
Niezależnie od tego istnieją kryteria uniwersalne , które wymagają respektowania w każdym systemie dydaktycznym i w każdych warunkach społecznych . Dotyczą one konieczności uwzględniania wymagań związanych :
z dzieckiem i w ogóle z rozwijającym się człowiekiem , poddawanym edukacji ;
ze zmieniającym się społeczeństwem ;
z rozwojem kultury , w tym w głównym stopniu nauki .
Systemowe ujęcia treści kształcenia
(Wincenty Okoń - „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej” ; ŻAK , Warszawa 1995)
Szkoła jest systemem działającym , jest całością , którą tworzą takie elementy , jak : nauczyciele , uczniowie , treść kształcenia i środowisko szkolne . Działanie tego systemu jako całości jest działaniem wszystkich jego składników i związków między nimi , ukierunkowanym przez cele kształcenia . Przy tym każdy z tych składników tworzą również jego własne elementy , odpowiednio ze sobą powiązane .
W tym rozumieniu i treść kształcenia powinna być taką uporządkowaną całością , złożoną z właściwych dla siebie składników , wchodzących w odpowiednie związki ze sobą i z innymi podstawowymi składnikami szkoły jako całości . Inaczej mówiąc : treść kształcenia jest w programach szkolnych poddawana jakiejś systematyzacji . Systematyczność w nauce szkolnej wymaga respektowania następujących warunków :
szerokiego stosowania strukturyzacji w treści kształcenia i w procesie uczenia się ;
przechodzenia od układów i struktur prostych do złożonych , od bardziej szczegółowych do ogólnych i odwrotnie ;
możliwie szerokiego uwzględniania struktur wspólnych dla wielu przedmiotów nauczania lub - w przypadku rezygnacji z systemu przedmiotowego - dla różnych działów programu kształcenia .
Strukturyzacja treści kształcenia polega na kształtowaniu i hierarchizowaniu struktur treściowych , to jest na takim porządkowaniu treści , jakie wiąże się z wyodrębnianiem odpowiednich dla danej treści układów , a w nich składników i związków między nimi . Porównywanie tych układów ze sobą służy ich porządkowaniu , przy czym ze względu na zakres i charakter ich składników oraz związków poszczególnym układom (strukturom) różne wyznacza się miejsce w całości programu . Jedne z nich mają charakter bardziej ogólny , tworzą więc treść podstawową , najbardziej istotną dla zrozumienia całości programu , inne , stopniowo coraz bardziej szczegółowe , służą uzupełnianiu i bliższemu wyjaśnianiu układów podstawowych . Powstająca w ten sposób hierarchia składa się z układów kilku rzędów .
Strukturę pojmuje się najczęściej jako zespół związków (relacji) między składnikami danej całości oraz między elementami a całością , koniecznych dla funkcjonowania bądź tylko dla istnienia tej całości .
Układ (system) to rzeczowo lub logicznie uporządkowany zbiór składników oraz związków między nimi , spełniający jako całość właściwe dla siebie funkcje . Obok podziału układów na rzeczowe (relacje są zespołami sprzężeń prostych i zwrotnych) i logiczne (relacje dotyczą wzajemnych zależności logicznych między poszczególnymi składnikami całości) można również stosować podział na układy pełne (zawierające materiał gotowy do przyswojenia) i niepełne (problem o niewystarczających danych) .